N,v os a ॥ ;. क) ४ ७ क
SUI Oa ER sr की ५2
“pe ३१
tours
Pee
आ
“९ .
७०७ see
॥ 1 ॥
| १०
७३ 3 1
५ कक बि] ४० =
880 क)
ee इ 2 ही ० 2 मच
i
wf
०
प् र न ४.० हैं; 208,
छ wT, फैलन
क 2212 1 )
%०
ESS
पर
क्र ha क.
=”
०5
"क, ०० व्ष
TEE]
१७८८००”.
` 5
३२ 0, " Sos
न
हक
Trace uns
dled ३. ०, * १५ =
ही ० १
७९. mgs «
१ ०
कि कक्ष किन. AF ,
» ग्छि र.
ट £
Cf
5
ERT.
ही
(1
अ.क
३
Sp है =” a sss # 0010 ४ ४१ क 3°
१08: RE Sd SEN we Neste हा कि
दा शॉट 7१५ हक 2४ ७१
न ४ , "१ । ; be न - 5 $ ० 2” tr न है है है हर च
ब fs 8 pA Rs हु ६0] Pa + है | य 1 आस. 1 als ७७, ॥ 00१0०१४ १
१1 > > ति र नि”! ९५ ७ ) ३ * ४; Sop |. रै [| . |, हि छ
७, 2 0 ॥ "
०82० #०# ह... हलका
७०७ ims,
० nM
पक मक क 0 “के. हिर हु ~ नक Dd ह क्ल क
we. क्र ~ 8, ९ १ “Em ल
क RR मन काता त शक का विचा = छ >= बा” ७ cas Fe क» = क & 4 CP ७ % आक ०७ क ७ ७. हर: Sheed SRE Rae Vee
) प Po
~ = “र ७" ॥
_ १ म्ह ® Ts
ड ५ » % त > ॥ » ) के a
; 1, : SOY,‘
क क्र ०१ Er है छि हि <
. [“ | हा ७
a पक ०२०
० ७ ‘a, क १, पै ह Y
क्र | | का ७ f ति ° ० 1 डि ह. “7 :
हि! प १ i=, कु ७
५ ७० छ + ॥ ~ 4 है ३»
क र ३ कु पु 5% ७
दै, 2०१४ ०0) हो ४ ११
न ५ आओ re, SS ४
_ बढ 0 ५१ न |: fe ८ न पट ही, ५७, ie £
रि | (7 माह... ७ ९ ` << 4 .
3 ड ८ ॥! हे छा न. १, क.) ) ७ ०
- ^ * लै रह... ८ १ शं जे १
ह त जौ ~
छ रू पर | ०१० १३२ र 4 5 ही
छ = छ गह १ ड 5 ५ 5 ० ॥)
3.2 डे 8.५० ह | 4 #
॥ ८ सक्छन | | ee he 0 छ
५ iP "९, ज ~ ° "३, पे sh ९ ९१, «० ) 201
५ अ. Ge नर SIRs ॥ क ४ टर
७ द य 5 ६ a _ १ णा १.०० शु
(१ छ | । ६ ड़ ० ही ® छ म । ४ ० १, “१, न | a 26 ! f
न ९, ल ० - क १ कक स्ट ८ 5
|.) ५ ७ | 1 ७ ० ४ न ० ' कः é 5 > ज्म
ती / क PEN gs ७ ० क न् “दु
०.३, हर ०500 ह ही 9.) ॥ ५ E? 2 ८ बज री पय .
|B. ५ a BB. ~
र त प्छ नि क. ७ हि टि “Cr: ‘| 121 कं: न ० छ
3 | i प By ८ [छुः ७ (सकळ हु |. 5 ०
८4 | ° > ® ५ १.७ fe ९9७
यि के | जु | । ह
1. ७ Fo न R ४ छ 4
टर वि क 2,
€ ० :4 ° | षि ही र की ।
् 24 / a 4 न dr रि “ ,
= बे श्र का ५3 क क्यू थि 4 नष्ठ र त
क 1 है हि ८ बहु
छ १ SE | Ro. re
~ त , श =» = ७ मक yt
!् 9 | ४ | . १७ ७ ५ ति हू 5, चि वि
ही. <७ ती मै, ७ हु - ७ ८
रै क्क र 1.) 4 ९; १ म ७
<< i % न € ७७०
५ पि तन 2 ७ ।.: है के है. ५ ५, 2 है
४ | हे हि ॥५ “ = | 5 र 5% « 1 | र ॥ Dg) ७ ७० र 4
कि 2 | $ त र य थि” ही ति ह्रीं र ®
= क्र है हि ७ पक a ह ०”
नि 4 | को, [7 दै . a
. क्र. & 4 > क ह,
क क्र = 5 लहू
> pp का” CE hd 7%, ७ st ह Hd = डे Pe टडर ~ स = ७ १३०.” 7” ट्र के =; ५ £ यु A क ४ १ न र
सरक IED "काल, रज) | हु र कन i i 5 न ०, > १ . Ro 1 ग = भा 3 hd र हन { 9 चे
श £ '» F र हृ” ५ Ea या लक मा त = = छ र बै ५ ० ५ दर ( ८, 4 णि £ "क त ;
| 2: Te तक
बन बज भयर FIT क गै क क | “
छ ~ et बै बि 0 बो ७०. न » , ५२14. a न सी 100 1 जा ही... है ! ०. “कर क हल
, - ०-४” TE RR
क्र है हा क्र जमा क्र मद ~ 3 $ शर (च “७ ०" i
- 10 I १ ७७ ) 1 + ॥ 2 - 2 थे” क क छ
छौ =~ Ss PI en dd a । nd &" CPR Di OT किला कि nd क जनक नकि अणिक क dt हकक
सम्पाद्तिम् ।
he
sg
का 5902 ५
ळे?
NS IA
श! प्रि । |
) हि
>
हु
कद । ड च है ॥ ओह
क बहु ५ हा ५ र
क प्र
«> पि
० ४ .
=. Ss =
ति [1 चह - क sl
NE ०
ih हे:
SP Ne 7 * पट ता
2 22४६ के आ.)
७ शि.
se So अभयार 5) mitts लल किन
=
RTT TS
rr nares saan 0290 0 हा RE TS PT TT hind Somat sm
); Ls Pos ड
क ०, २ ) क =
. १ १५ ६००
JAGADGURUNISHWARADHSn :
क ANA SIMHASAN JNANAMANDIE, 7:
iangamawadi Math, Varanasi -5:
यजन
BRANT
sas ACE Noss
डि
बि.
®
न
«
®.
क = °
|] ॥
बह
ढ प्र
नद
क्र
लक
शै
| श्रीगणेशाय नमः । क रै
भूमिका ।
अथेदानों म्दर्षिकात्यायनप्रणीसं भौतसूत्रं सरलया बिवुधमनोरञ्चन्या भावगर्मितया
बुत्या संयोज्य मुद्रयित्वा प्रकाश्यते । सूजमिदमनेकीः पूर्वाचायैबिद्रत॑ भाषितं व्याण्यातं च ।
तत्र कानि चन इदानीसुपलभ्यन्ते, कानि चन अर्द्धोत्सन्ञाति, कानि चनात्यन्तं विलीनानि ।
इदानी हि मडुपलम्मगोचर॑ भाष्यचतुश्मेव । तत्र सर्वोत्तरवुद्धिमिः करका चार्येविर-
-- चितमेकं भाष्यम् । इदमेव च विहृवत्कुलेन भाष्यान्तरललामतया लाल्यते शिरसा । ततः
3 सस्प्रदायसंश्क भाष्यं क्वितीयां कोरिमाटीकते। यद्यपोद्माचार्यककेमाण्यादपि प्राचीन-
मित्यवगस्यते; यतः कर्काचार्यैरेब अस्य नाम बहु्ोल्ञिखितम् , ( १ ) तथापि गौरवे द्वितीय-
कत्तामेचावलम्बते । ततो 5नन्तदेवछतं भाष्यम् । अपर देवयाशिककूतम ।
एतेष्वपि भाष्येछु अनन्तदेवछृतं न समग्रमुपलभ्यते । मन्निकटे पञ्चमाध्यायप्रभृति
वृशमपयेन्ता अध्यायाः, अषादशो ऽध्यायः, एकविशत्यध्याय प्रभूति चतुर्विशत्यध्यायपयन्तम् ,
(४-१०, १२, २१-२४) आहदत्य पकाद्शाध्याया वतेन्ते । - अवशिष्टं भाष्यत्रयं सम्पूणंसुप- `
लभ्यत एव |
__ इतोऽ्यन्यानि भाष्याणि व्याख्यानानि च प्राचीनान्यासन् , तानि तुः अघुना
नाममात्रावशिष्टानि, स्वरूपत उच्छिच्चान्येव । :
`. अनन्तदेषो हि खग्नन्थारस्मे--(२) ` ; ॒
“सुनि कात्यायनं कक पितृभूति तथाऽऽदि्मान्।
यशोगोपिं भतृयज्ञं तथा भाष्यछृतोऽपरान् ।
पद्धत्यादिप्रणेतुं क्च जनकं वेददान् गुरून् ”
Ec RS ET मल मय
(१ ) काशी चौखम्मा संस्कृत सीरीज यन्त्राळय सुम्रिते पुस्तके--
8० १२८ पू ३६८
१४४ | ४७२
१४७ ४७३
५७४ “ठ
२४७ | ५३५
२७२ . ५३७
-२८५ - ५३९
३९६ दो | 8 et
४१९ | पढ्
23 ४२५ प. ६६९
४४२ र | ७०४
४६७ - . _ एषु धृषु व्रष्टष्यस्। `
( २ ) जर्मनसुद्रितकात्यायनशोतदूत्रपुस्तकसूमिकायास् ४० २ ब्रएट्यस्।
चन), क
REE FY 00:6७...
२ कात्यायन-श्रीतसूत्रस्य--
इत्यादिना प्राचोनानां भाष्यादिप्रणेतृणां नाम उल्लिखति । अभ्रे स्वग्रन्थप्रयोजन-
दर्शनावसरे च (१) “कि च भतूंयक्षभाष्यमल्पव्याख्यायुत॑ न इढन्यायनिरूप्यवैङृत- `
कमंविवृतिसमथेम् । पितृभूतिछतं च श्रुतिमात्रनिरूपणपरम्। तत्र पर्यायो5पि शब्दान्तरेण
छाचित्क एव । तस्मात् सम्भावनाऽपि वैकृतसिद्धेने घटते । ननु ककभाष्यमनेकन्याययुत॑
युक्तिमिः खुदढ॑ सरव॑सम्दिग्धनि्णेयप्रयोगविध्यपेक्षिततत्तदंशप्रपूरकं भविष्यति । सत्यम्, .
तदपि जैमिनीयशाखसंस्क्रतवुद्धिपरिनिष्पन्नत्वात् त्यक्तसूचश्चुत्यमिप्रायम्। जैमिनीयपक्षस्य
शुतिसजविरुद्धपक्तसमाश्रितं कथपेतच्छाखाप्रमाणप्रमातृणां तदांधित्य कमांचुष्ठातु चित्त-
मुत्सहते । घसुदेवक्नत॑ कर्कपरिशेष इति स्वयं वखुदेवेनोक्तम् । तत्परिशिएत्वात् तदचु-
रूपत्वात् तदपि स्वशाखाविरुद्धम् । अतोऽस्यास्त्यचसरः प्रणयने, येना5५जवेन सूत्राण्य-
थपराण्येष्यन्ते, श्रुतिविरुद्ध त्यज्यते, विद्यमानं खथ्रुतौ विषयवाक्यं परिग्रह्मते । छेदयिष्यन्ते .
घनतराः सन्देहाः, पूर्वभाष्येथ्यो वहुत्राथेविशोषा निरवशेषयिष्यन्त इत्यारभ्यते भाष्यम्'
इति कथयति ।
यथा सम्प्रदायस्योल्लेखः कर्काचार्येण छतः, एवं पितृभूति (२) यशोगोप्यो (३)
रप्याचार्ययोरुल्लिजिते नामनी । भट्यज्ञस्य तु न कुत्रापि नामोल्लिखितं कर्काचायंण । अतः
पितृभूति-यशोगोपि-सम्प्रदायक्रतानि भाष्याणि कर्कांचायांत्पूब॑स्मिन्नपि काले प्रसिद्धान्यासन्।
अनन्तदेचकालपयन्तमपि तेषां प्रचारः समीचीन आसोत् | भठेयश्स्य भाष्यं परं ककभाष्या-
दर्वांचीनमव गम्यते ।
सत्स्वप्येषु सर्वेष्वपि भाष्येषु ककभाष्यस्येव सर्वोत्कष्टतां मञ्ञ॒तेऽनन्तदेचः। यतः
पूर्वोक्ततलोके 'कात्यायनं मुनि ककम? इति महर्षेः कात्यायनाद्नन्तरकक्ञायामेचाचायं कक
निक्तित्तवान_।
यथा भाष्याण्यारचितानि पूर्वाचायैः, एवं पद्धतयोषपि वहृय आरचिताः (४)
प्राचीनैराधुनिकैश्चेत्यवगम्यते; यतोऽनन्तदेवेन भाष्यकृता5पि 'पद्धत्यादिप्रणेतंश्च’ इत्यादिना
बहुवचनान्तपदेन पद्धतिङत उल्लिखिताः | `
तांखु प्राचीनाछु पद्धतिछु सम्प्रदायकृता एका, देवयाज्ञिकछता चापरा सम्पूर्ण
डपलभ्येते। अर्वाचीना अपि पद्धतयः यान्षिकवज्ञभा-पद्मनाभीया-भाणजीदीक्षितीया-देवभद्रीया '
च विशकलिता उपलभ्यन्ते (५) ।
एवम'घुना5पि सत्स्वपि वहुषु भाष्यादिषु उत्सन्नावशिष्ेषु विविघविषयवडुलेषु न
तेष्वाघुनिकानां मतिः सारल्यैकपच्चपातिनी कठिनपदगुम्फनदुलेलिते पथि पदनिक्षेपमसह-
माना सुलभ प्रवतेते, किन्तु इक्षुदण्डमिव गलितरदनो भयात् दूरतः परित्यजति । तत्तादशा-
नत्युत्तमानपि ग्रन्थान् सूत्रार्थापरिक्षानातू--
क ` ` क रक ` =` ` कः ग
(१) १9. १9 प° ६ दृष्टव्यम् ।
(२) काशीच संस्क्ृतसीरीजमुद्रणाल्यमुद्वितपुस्तके पू० १२ पँ० ४
( ३ 53 पू १०० पं० १७,
)
| (२) सूत्रमाष्यादौ सूत्रान्तरे चोक्तान् विष
तरक्रमस्य 'च बोधको अन्थः पद्धतिः । विषयान् प्रकृतोपथुक्तात् एकत्र सगुङ्हा अजुछेयपदायानां
(५ ) सर्वेषाँ चतुर्णामेपामसमझा भागाः सन्ति मन्चिकटे ।
So SST I DSR
भूमिका । ड्
“सूत्रार्थे क्लिश्यतश्वैषं दूरे वेदार्थनिणंयः” ( न्छो० बा० १।३६ )
_ इति न्यायेन वेदवाश्चार्थनिणंयः, तडुदितानां कमंणां यथावत् परिज्ञानमेच च यदा
दुःशकममूदिदानींतनानाम्, तदा तेपामजुष्ठानं सर्वथा लुपतप्रायमभूदित्यत्र कि वक्तव्यम् ।
बहवो हि जानन्त्येव न--किमञ्निहोत्रम्, कौ वा दशंपूणंमासौ, कानि च चातुर्मा-
स्यानि, कश्च सोमयाग इति । शास्त्रान्तरेषु पाणिनीयगोतमीयादिषु रात्रिन्दिवं परिश्राम्य-
न्तोऽपि, तत्र नवनवां कल्पनामाविष्कुवेन्तोषपि खुशिक्तितमतयः प्रभाशालिनो विपश्चिद्वरा
अपि सवंथा उपेच्चन्ते विद्यामिमां खस्य खावलम्बिताया विद्यायाः, खसम्पादनीयस्य धमें-
_ कपतरोः, खप्राप्यस्य पुरुषार्थचतुएयस्यापि अवलम्बमूताम् इति तु नितरां दुःखाकरोति
विचारशीलानां मनः ।
पचं प्रतिक्तणं हासमुपेयुषीयं विद्या भाययत्यस्मान् कदाचिद् चिरेरोवेयमात्मानं
तिरोदध्यादस्मत्त इति । या हि धमैकतानस्ितो अस्माकं भारते देशे सवं सर्वोत्कएतया
समुज्वलति स्म प्राचीनेषु कालेषु, यस्याः परिपोषणार्थमेव सर्वाश्च विद्याः, सर्वाणि च
शास्त्राणि, सचाश्च कला भारते देशे प्रवत्तिताः प्रचद्धिताश्च, यामेष चोड्चलयितुं जैमिन्या-
द्यः सर्वक्षकल्पा महर्षयः सघंप्रकारेण प्रायतन्त, यस्याः परिज्ञानं विना आत्मानं विद्यावन्त-
मेव न मन्वते स्म प्राचीनतमाः पणिडताः, यामेव च वयमधुना स्वरूपापरिज्ञानेऽपि श्रुत्यैव
परमहेयामः, तामिमां सर्वांधारभूतां सवंप्रकारेणाप्यस्मान् रच्तन्तीं सर्वथा पर्यत्यजाम कृतन्ना
इव मातरमिति कियद्स्मांकं शोकस्थानमिति विभावयन्त सचेतसः। एवं मर्तुंकामामिमां तप-
खिनीं विद्यां कथंचिदपि उज्जीवयितुकामो5हं पूर्वाक्तानि भाष्यादीनि यथावदुपलब्धानि सङ-
गृह्य, समीदय च, तत्रस्थान, परित्यज्य कठिनानंशान्, उपयुक्तानंशानादाय; तांश्च सरलैः
शब्द्राशिभिः सङ्ग्रथ्य सूत्रव्याख्यारूपेण समयो जयम्, येन च अपरिचितानामपि प्रवृत्तिरज
सुलभा भवेत्, सूत्राक्तराणि च विना परिश्रममचगस्येरन्। `
विदितमेव हीदमस्मिन् ग्रन्थे परिशीलिनाम्-यत् इमानि सूत्राणएयतिकठिनानि
गम्भीर भावमन्तर्भावयन्ति मीमांसान्यायबहुलानि इति। अत एवं बहुभिवर्याख्यातान्यपि
बहुचआना विष्छृतात्मभावान्येवाद्यावधि वर्तेन्ते अतो यद्यपि तत्तादशानां सूत्राणां व्याख्याने
प्रब त्तर्मादशानामदपमतीनाम्-- :
“न्द् कचियशाः प्रार्थी गमिष्याम्युपदास्यतांम् ।
प्रांशुलभ्ये फले लोभाडुद्वाइरिव वामनः” ( रघु” १३)
इति न्यायेन साहसिकतामेवापाद्यति, तथापि यद्धिगतमस्मत्तातपा देभ्योऽलिल-
विद्यापारडश्वभ्यो सूर्ताभ्य इव. श्रौतविद्याभ्योऽस्मह्गुरुचरणेभ्यः, तदेव चात्र पुनरजुखंहितं
दाढ्याथेम् । तेन च यदि कश्चनोपकारलेशो ऽप्येतद्रि्यामधिजिगमिषूणां कल्पेत, तदा एता-
चता कालेन यन्मयाऽत्र परिश्रान्तं तत्साफल्यमधिगच्छेदिति मत्वैव एतत्प्रकाशनार्थसु्य-
तोऽहदम्। अत्र तत्तत्प्रकरणव्याण्यानावसरे यागादीनां स्वरूपमत्यल्पैरेवाक्षेरैवेर्णितम। न
तावता तेषां स्वरूपं सामग्र्येणावगन्तुमलम्। अतोऽत्र खुपरिश्ञानार्थं तत्स्चरूपचणंनादिकमपि
भूमिकायामवश्यमापतति । अतो यथामति सूत्रपद्धत्याद्यनुसारेण तेषां स्वरूपमुपवर्णिष्यते ।
तत्र यस्तावदेषां सर्वेषां क्मेकलापानामावेद्को प्रन्थराशिवेदपदांभिधेयः, स कीदशः, स
कथं प्रमाणभूतः, स पुरुषतो नित्यो वा, कियांश्तत्र भेद इत्यादिकं सङप्रहेण निरूप्यते ।
`
४ ` कात्यायन-भ्ौतसत्रस्य~~
( वेद॑पदांथः )
तत्र कोऽसौ वेदपदार्थ इति प्रथमं निरूप्यते। वेद्शञ्दो हि चिद् धातोः करणप्रत्यये
कृते निष्पन्नो भवति । वेद्यन्ते ज्लाप्यन्ते धर्मा दिपुरुषा्थंचतुएटयोपाया येन स वेद इति । अत
एव च “इएप्राध्यनिष्ठपरिहारयोरलौकिकमुपायं यो ग्रन्थो वेदयति स वेदः” इति सायणा-
चार्ये; कृष्णयञ्चुमाध्यमूमि कायां, पेतरेयभाष्यभूमिकायां चोक्तम् ( १)। तडुपोद्दलकत्वेन--
प्रत्यक्षेयाज्ञुमित्या वा यस्तूपायो न बुध्यते ।
एनं चिदन्ति वेदेन तस्माद्वेदस्य वेदता ”
इति प्रमाणमपि प्रदर्शिम् | एवं च प्रत्यक्षादिमिः घमाणान्तरैयाऽथोऽनवगतः,
ताइशमर्थं खर्गादिरूपश्रेयःसाधनीमूतं यः शाम्दराशिराबेदयति स पव चेद्शब्दार्थं इति _
निश्चेतव्यं भवति । अनेन चैवाशयेन 'मन्ञत्राह्मणात्मकः शब्द्राशिवंदः, अलौकिकसुपायं यो `
ग्रन्थो वेदयति स चेद्? इत्यादिना शब्दसमुदायश्यैच वेद्पदाभिधेयतामभ्युपगच्छन्ति प्राची न-
अन्थरुतः ।
( चेद्शव्द्स्थ ग्रन्थपरत्वस् )
एवं विद्याशब्दोऽपि ग्रन्थराशो प्रयुक्तः, त्रयी शब्दोऽपि च । “सैषा त्रय्येव व्विद्या तपति?
(तै० आ० १०प्रपा० १४ अलु०, श० त्रा० १०।३।६।२,) “त्रयी वे विद्या” (श० व्रा० ४।६।७।१,)
“सख यावतीयं त्रयी विद्या तावद्ध जयति” (चृ० ५।१४।२) इत्यादि । एवं च यथा चेदशब्दः
अलौ किकार्थावेद्कशम्द्राशौ प्रयुज्यते, एवं वियाशत्दोऽपि तत्रेव प्रयुञ्यते । अत पव च--
४पुराण-न्याय-मी मांसा-धमैशाखाङ्गमिथ्चिताः । लि
वेदाः स्थानानि विद्यानां धर्मस्य च चतुदेश ” ( यासम. १।२)
इति शब्द्राशावेव विद्याशब्दः प्रयुक्तः । अत एव च “द्वे विद्ये वेदितव्ये परा चैवापरा च,
तत्र परा ऋग्वेदो यज्ञुबंदः सामवेदो5थवेवेदः” ( मुण्ड० १४) इत्यत्र विद्याशब्द्समा-
नाधिकरणो चेद्शब्दोऽपि शब्द्राशिपरक पवेत्यध्यवसी यते ।
“आन्वीक्षिकी त्रयी वाता दए्डनोतिश्च शाश्वती ।
.विद्या ह्यंताशचतस्जस्तु लोकस्य खितिहेतव: ”
इत्यपि विद्याशब्दस्य अन्थपरतामवबोधयत्सु तस्य केवलं ज्ञानमात्रपरत्वं खमनीषा-
मात्रेण कल्पयन्तः स्वा मिद्यानन्दप्रभ्वतयः, तदनुसारिणो वेद्सबंखकारादयश्थ कथमुपादेय-
वचना इति विचारयन्तु विमशेका एव । -
श्चुतौ तावत् अकारान्तो वेद्शव्दो द्विप्रकारः समुपलभ्यते-आद्युदात्तः, अन्तो दात्तश्च।
तस्य अर्थोऽपि द्विविधः। पकः शब्दराशिः, अपरो दभेसुष्टिरिति (२) । तत्र ग्रन्थ-
राशिवाचकः सर्वो 5प्याद्युदात्त एव ( ३) । कुशमुष्टिवाचकस्तु अन्तोदात्तः (४ ) । अनयोद्वयो-
( १ ) भानन्दाश्रमर्सस्कृतसीरीजयन्त्राळये ए० २ द्रएव्यम्
(२) दशंपूणमासादिडु कमसु पुरोडाशादिळमभस्मापोहनादिकार्यार्थ पञ्चाशत्कुशपरिमितो घत्स-
जान्वाकृतिवददधः कुशमुष्टिविशेषो वेदः । ।
(३) भथ० ४।३५।८, ७।५७।१। तै० व्रा० ३।१०।११।४७, ३।१२।९।४९ द्रष्टव्यम्
( २) अथ० ७३९1१, बष्टब्यम् ।
भूमिक । ४
बंद्शब्दयोशचुदाचान्तोदात्तयोः सिञ््चर्थमेध भगवता पाणिनिनाऽपि उञ्छादिगंणे ( १)
बृषादिगणे च ( २) वेदशव्दद्वयं पठितम् ।
तत्र कुशसुश्रिवाचको रूढः, (३) तत्रावयवब्युत्पत्तेरलंभवात्। ग्रन्थराशिवाचकस्तु
यांगरूढ़ ( ४) इत्येवाभ्युपगन्तव्यम् । केघलयौगिकत्वरप्रीकारे ज्ञानमात्रेऽतिप्रस्या यो ग-
रूढेरवश्यमङ्जीकरणीयत्यात्। असुमेच चार्थ मनसि निधाय 'अलौकिकमर्थ यो चेदयति स वेदः’ `
इति वेद्लक्षणपुक्त सायणाचार्यादिमिः । अतः केषलयौगिकशग्द (५ ) एव नाभ्युपगनतुं
शक्यत इति कथमिदं कुशकाशावलम्बनं छृतं चेद सर्व ख्कारेणृति न चयं प्रतीमः ।
ख च ग्रब्थराशिर्वंदपदाभिधेयः केवलं मन्ात्मक ? उत ब्राह्मणभागो5पि इतीदमत्र
किचिद्विचार्यते ।
( राह्मण भागस्यापि चेदत्वस् )
तत्र तावत् असत्गचीनतमा महषयः कल्पतत्रादिकारास्तीर्थछतश्व मन्त्रत्राह्मणयो-
रुभयोरपि वेदत्वं निःसंशयमभिद्धति । भगवता वोधायनेन “मन्त्र्राह्मणमित्याहुः”? ( बो०»
गु० २६२९) इति खकीये धमसू, “आज्ञायः पुनर्मे्याश्च ब्राह्मणानि” ( को० सू० १३)
इति कौशिकेन, आपश्तम्बकात्यायनाभ्यां च “मन्त्रत्राहणयोवेद्नामधेयम्? ( आप० यज्ञप०
२४।१।२१, कात्या० प्रतिज्ञाप० १।१ ) इत्युभयोरपि भागयोवंद्त्वमभ्युपगतम् । अतिगहने
दुरधिगमानेकमार्गगभोरे अपरिमेयान्तःखारे वेदकान्तारे खच्छुन्दं विहरता जैमिनिकेसरिणा
ऽप्ययमेवाशयः साधु सङ्घरितः स्वकीये मीमांसाद्शेने । पतदुपोद्वलकानि कानि
चन तदीयानि सूत्राण्युदाह्वियन्ते-अपोरुपेयत्वाधिकरणे तावत् चेद्भागस्य प्रामा-
रयनिश्चायके—“वेदांश्चेके सन्निकर्ष पुरुषाख्याः” ( जै० १।१।२७) इति प्रथमं सूत्रम्।
एके नेयांयिकादयो वेदान् सन्निङएकालङृतान् मन्यन्ते। यतस्ते पुरुषाणां कठकला-
पादोनां नाम्ना व्यवड्ियन्ते इति तदर्थ; तत्र वेदभागस्य सर्वस्यापि पुरूपछतत्वं पूवंप-
क्तितम्। अनन्तरम्“ अनित्यदर्शनात्”’ (जै० १।१।२८) इत्यपरं सुम् । झनित्यानां जरामर-
णवतां वबरादीनां पुरुषाणां दर्शनादपि चेदानामनित्यत्वमिति तदर्थः । अनेन सूत्रेण “बबरः
प्रावाइणिरकामयत” ( तै० सं० ७२। ) “कुछुरुविन्द औद्दालकिरकामयत” (तै० सं० ७1२२)
इत्यादीनि बाह्मणवाक्यान्येवामिसं दितानीत्यवगम्यते । तथैच चोदाइतं भाष्यकारादिसिः
खर्वेरपि । न -
यदि पूर्वसूत्रे जैमिनिर्भगवान् मच्यमागस्येव वेद्त्वममंस्यत कथं सूत्रमिदं
ब्राहणभागसङ्ग्राइकमारचयिष्यत । “ वेद्ख॑योगात् ” ( जै० ३।४।२२ ) इति सुत्रेणापि
“तस्मात्छुवर्ण हिरण्यं भांयं दु्वणोऽस्य भ्रातूव्यो भवति” इति वाक्यविहितस्य
सुवर्णंथारणस्य वेदेन सह संयोगोऽभिधीयते । अत्र दि सुवर्णंघारणस्य पुरुषार्थत्वम् ( ६ )
(३) पाणि० ६।१।१६०॥
( २) पाणि० ६।१।२०१।
(३) यः प्रकृतिप्रत्ययावनपेक्ष्य केवलसमुदायशक्त्या स्वार्थममिधत्ते स रूढ इत्युच्यते ।
(७) यः प्रकृतिप्रत्ययावपेक्ष्प सस्ुदायशक्तयाऽर्थमभिधत्ते स योगरूढः ।
(५ ) यः प्रकृतिप्रत्ययोयोंगमात्रेणार्थ प्रतिपादयति स यौगिकः ।
( ६) पुरुषाभिङपितफल्जनकत्वं पु रुषा्थंत्वम् ।
६ कात्यायन-श्रौतसूजस्य --
उत क्रत्वर्थत्वम् ( १ ) इति सन्दिद्य वेदे 'आध्वथेबम' इति समाण्याते ( २) वेदभागे संयो-
गात् = सम्बन्धात् तस्य चाग्निद्दोत्रादिधमेविधायकत्वात् तादशकमैघमे पवेरं सुवणेघारण
मिति पूर्वपच्ञाशयः। यदि ब्राह्मणभागरुप वेदत्व नाभविष्यत् ताडशत्राह्मणवाक्यवि हितस्प
सुवणंघारणस्प कथं वेदसंयोग उपापत्स्पत । एवं “वेदो वा प्रायदशेनात्” (३।३।२) चेद्संयो-
गान प्रकरणेन बाध्येत” (३।३।८) “वेदोपदेशात्पू्वंवद्वेदान्यत्वे यथोपदेशं स्युः” (जै० ३।७।५०)
"संस्कारास्तु पुरुषसामथ्यै यथावेदं कमेवद् व्यवतिष्ठे रन” (जै० ३।८।३) इत्यादीनि सूत्राणि _
घ्राह्मणभागस्यापि वेदत्वं परिपोषयन्ति । एतेषामर्था नात्र विघ्तरभयाल्लिण्यते । ख च शावर-
भाष्यादिमोमांसाग्रन्यतोऽवगन्तव्यः। एवं सर्वेरपि सत्रकारेमंहर्षिमिमेन्त्रत्राह्मणयोरुभयोरपि
चेद्त्वं निःशङ्कमभ्युपगतम्।
अत्र केचिदेवं प्रत्यवतिष्ठन्ते--बोधायन-कात्यायनापस्तंवा दिमददर्षीणां तावद् सन्ञत्राह्म-
णयोरुभयत्रापि वेद्त्वमभिमतमासीत् , तग्मताजुयायिमिश्च सायणादिमिराचायेरपि तदेवोररी-
छतम् । परन्तु केखिदाधुनिका ब्राह्मणग्रन्येष्वेव “य एवं वेद्” (तै०त्रा० ३।८।8, श०्त्रा० १।६।३।१३)
इति बहुत्र दशेनाद् त्राह्मणग्रन्यानामेव प्रथमं वेदपदाभिधेयता उपक्रान्ता । ततो गच्छति महति
काले मन्त्ेष्वपि वेद्श्दः प्रयो क्तुमुपक्रान्तः । अस्माभिस्तु मन्त्रभागस्पैव पुराऽऽसीदेद्पद्वा-
च्यता। ततश्चिराय त्राह्मणे५पि स प्रयुक्त आसीत्, यतो हि वेदशब्दो विद्यापरपर्यायः। मन्त्रमाग
एव च सर्वासां विद्यानां निदानमासीत्। अतश्च कारणाद् विधाऽपरपर्यायवेद्शव्द्चाच्यत्वं
मन्त्राणामेबाभिप्रेयते । सूत्रकाले पर मन्त्रत्राहमणयोरुभयत्रापि वेद्शब्दः प्रयुक्त आखीव्-इति ।
तत्र च ददति च बहुनि प्रमाणानि “वेदेन रूपे व्यपिवत्छखुतासुतो” ( शु. य. १६७८)
“यस्मिन्वेदा निहिता विश्वरूपाः”? ( अथ० ४।७।६ ) “त्रयो वेदा अजायन्त अग्नेऋग्वेदो `
वायोयज्ञुबंदः, सामवेद आदित्यात् ” ( ऐ० त्रा० २५७७ ) “वेदा वा एते, अनन्ता चै वेदाः”
( तै० ब्रा० ३।१०।११।४ ) “ल होवाच ऋग्वेदं भगवोऽध्येमि यज्चुवंदं सामवेद्मप्याथवंणं
चतुथम” ( छां० ७१२ ) इत्यादीनि. | पवधुदांहृतेषु प्रमाणेषु थयमाणो वेद्शब्दख्यी-
मन्त्रपरकः | अतश्च त्रय्यपरपर्यायो चेद्शब्दो मन्त्रभागमेचामिधत्ते, न त्राह्मणभागमिति
तेषामभिसं दितम् ।
. अत्रेदं विचायंते-प्रथमं तावदिदंवादिन एवं पच्छामः--त्रयीशब्दो मन्त्रमात्रपरक
- इति कथमेभिरषगतमिति। यान्येसिरुदाहृतानि वाक्यानि “त्रयो वेदा अजायन्त” इत्यादीति,
तेषु वेद्शब्दो मन्त्रत्राहाणोमयपरको नेत्यत्र किं प्रमाणम् । इमान्येब चाक्यान्युदाइत्य जैमि-
निना द्वितीयाध्याये तृतोये पादे प्रथमाधिकरणे विचारितम् -“उच्चैऋचा क्रियत, उपांश
यज्ञुषा, उच्चः साम्ना” ( ऐ० ब्रा० ५।५।५) इत्यादिवाक्यविह्दितानामुच्चैस्त्वादीनां
ऋ:्मात्रधमेत्वम, उत आग्वेदादिविहितकमंधमंता ? इति। तत्र ऋ्गादिशब्दानामपि
ऋरवेद्परत्वं बहुत्र श्रुतमिति भाष्यकारेणोदाहृ तं--यथा “ऋगादयः शब्दा; शक्चुवन्ति वेद-
. मभिवदितिमिति “ऋग्मिः पूर्वाह्ने देव ईयते, यजुवेंदे तिष्ठति मध्य अहः, सामवेदेनास्तमये
मीयते, वेदैरशन्यस्त्रिभिरेति सूर्यः” ( तै० घा० ३।१२।६ ) इति द्वौ वेदौ संकीर्त्य ऋकशब्दं
( १ ) करत्वपेक्षितोपकारजनकत्वं क्रत्वर्थत्वम्। `
( २ ) श्र॒ति-लिङ्ग-वाक्य-प्रकरण-स्यान- णेपु अन्तिमं म ॥ सा
या । समाख्यारूपेषु पट्सु प्रमाणेषु अन्तिमं प्रमाणं समाख्या
|
भूमिका । ७
च त्रिघु पादेषु, चतुर्थे पादे उपसंहरति बहुवचनेन, 'वैदैरशत्यस्रिभिरेति सूर्य इति” ( शा०
भा०३।३।३ ) इति ( १)।
अस्मिन्मन्त्रे प्रथमत 'क्राम्भिः पूर्वाह' इति ऋकशब्देनोपक्रम्य अनन्तरसुभयत्र वेद-
शब्दं पठित्वा उपसंहारे च 'वेदैरशन्यखिभिः' इति वेदत्रयग्रतिपादनात् ऋकशब्द्स्यापि चेद-
परकत्वमेवेति भाष्यामिप्रायः। एवं “त्रयी विद्याब्या च तद्विदि” ( जै०३।३।१ ) इति
सूत्रस्थेन “यस्त्रीन घेदानधीते स त्रयीविद्यः । ऋकसामयजूंषि इति त्रयो वेदा
डच्यन्ते। तद्विदि त्रयीविद्याख्या युज्यते” इति भाष्येण ऋणगादिपदानां मन्त्रत्राह्मणा-
त्मकवेदपरत्वं, त्रयीशव्दर्यापि च तःपरत्वमेवेति सुस्पष्टमवगम्यते । यदि अयीशब्दस्य
मन्त्रमात्रपरत्वं “अरयो वेदा अजायन्त” ( ऐ० त्रा० २५।७ ) इति व्राह्मणवाक्य खवेदशब्द्स्य च
. भवदमिमरेतमन्त्रात्मकतरयीमात्रपरत्वं सूत्रकारेण भाष्यकारेण वाऽमिप्रेतं र्यात्, तद्दि सिद्धान्ते
चृग्वेदादिविहितकमंमात्राङ्गत्वमुच्चेर्त्वादीनामिति कथं ताभ्यां सिद्धान्तितं सङ्गच्छेत ।
कि च यतो भाष्यकारेणोदाहृतमिदम्-“ऋआग्मिः पूर्वाह्ण” इति, सोऽयमनुवाकः “ऋचां
प्राची महती दिशुच्यत” (तै० व्रा० ३।१२।४) इत्यारभ्यते, तत्र इयमालुपूर्वी दश्यते--“ऋचां
प्राची महती दिशुच्यते । द क्षिणामा हुर्येद्जुपामपाराम्। अथर्चणामङ्किरसां प्रतीची | सास्नामुदीची
महती दिशुच्यते। ऋग्भिः पूर्वाह्न दिवि देव इयते। यजञुधैदे तिष्ठति मध्य अहः। सामवेदेनास्तमये
महीयते । वेदैरशून्य स्त्रिमिरेति सूर्यः । ऋग्भ्यो जातं वैश्यं बणेमाहुः । यज्ञु्वेदं क्षत्रियस्याहुयों-
निम् । सामवेदो ब्राह्मणोनां प्रसृतिः”. (तै० ब्रा० ३।१२।६) इति । ड
_ तत्र प्रथमतः “ऋचाम्” “यज्ञपाम” “सा्नाम्? इति ऋगादिशब्दान प्रयुज्य 'तत-
ऋग्मिः, “यज्च॒वंदे” “सामवेदे” इति वेद्शब्द्संयुक्ततया पठित्वा अन्ते 'वेदैरशून्यस्त्रि-
भिरिति वेदशब्दसंचलिततयैवोपसंहृतम् । तत्र पूर्वात्तरसन्द्भेपर्यालोचनया यज्ञुर्चेदशब्द् -
स्येव ऋग्यज्ञरादिशब्दानामपि तत्तद्वद्परत्वमेचेत्य क्रामेनाप्यभ्युपगन्तव्यं भवति । अत
ऋगादिशब्दा ऋग्वेदपरका इत्यत्र इतः परं किमधिकमन्वेष्टव्यं प्रमाणम् । वेदशब्दश्च मन्त्र-
त्राह्यणो भयपरक इति च निरुपितमधस्तात् । मन्त्रश्चायं चेद्त्रयसहचरितत्वं चेद्त्रयात्मकत्वं
वा भगवतः सूर्यस्यावेद्यति इति निर्चिचादम् । तैत्तिरीयान्तर्गंतः “आदित्यो वा एष पत-
न्मए्डलं तपति” ( तै० आ० १०।१३) इत्युपक्रान्तः सर्चोऽप्यनुचाकोऽमुमेचार्थ खुस्पं
निङपयति। अतश्च ऋचां प्राची’ इत्यनुचाकस्य अस्य चानुवाकस्य एकाथ तैव प्रतीयते इति
तद्ुचाकेन भगवतः सूर्यस्य ऋग्वेदादिसहचरितत्व्रतिपादनात् अत्रापि तदेव प्रतिपाद्-
नीयम् | एतद्लुवाकान्तर्गतं च वाक्यमेकं श्रयते “सैषा त्रय्येव व्विद्या तपेति य पषोऽन्तरा-
5ऽदित्ये द्विरएमयः पुरुषः” ( तै० आ० १०१३ ) इति । वाक्यमिदं पूर्वोक्तार्थर्योपसंहारकम् ।
अतश्च मन्त्रत्राह्मणात्मकभागमेव त्रयोशब्दोऽप्यभिद्धाति न मन्त्रमात्रमिति सुस्पष्टमेत-
त्रमाणेनाचगम्यते । एवं बह्न्यपि प्रमाणानि वेदादेचोदाहदत्तं शक्यन्ते यद्यपि, तथापि अति-
विस्तरभयादु दिङभातरमिह दर्शितम् । अतो वेदशब्दः, ऋगादिशव्दः, अयीशब्दो वा
मन्मत्राह्म णात्मकस्यैच भागस्याभिधायक इति प्रमाणेन सिद्चति। यानि च तदुदाहतानि-
साभिप्रायावष्टम्मकत्वेन प्रमाणानि, तान्यपि,तन्मतं पोषयितुं नेशन्त इति केचलस्य मन्त्रः
भागस्यैव वेदपदवाच्यत्वमभ्युपगच्छतां न किचिदाम्रहाद न्यत्रमाणं पश्यामः ।
( १ ) काशी चौखम्भासंस्कृतसीरीजसुद्रितपुस्तके प. १ ९ व्रष्टष्यम् ।
८ कात्यायन-भौतसूजस्य---
| ( चेदापोरुषेयत्वम् )
धदानीं ख मन्त्रत्राह्मणात्मकः शब्दराशिवेद्पदाभिधेयोऽस्मादशेः पुरुषैः प्रत्यक्षादि-
प्रमाणेरवगतानर्थान् परान. प्रत्याययितु' तदावेदकशब्दान् सङ्ग्रथ्य वेदात्मना विरचितः ?
उत ? स्वाशेन सवंशक्तिमता परमेश्वरेण विरचय्य लोके प्रख्यापितः । अथवा कालाकाशा-
दिवित् नित्य वायं शब्दराशिः केनापि नोत्पादित इति विचायते ।
तत्र केचिदेवमाशेरतेऽघुनातनाः पाश्चात्याः पण्डिताः--(१) योऽयं मन्त्रत्राह्मणात्मना
द्विधा चिमक्तो ग्रन्यराशिरार्याणां धार्मिकेषु ग्रन्येछु उच्चतमां कोटिमधितिष्टति, स आर्यावतें-
निवालिभिः प्राचोनेवहुवेदिभिमहर्षिभिरेव तात्कालिकी -परिख्ितिमपरोच्तीङृत्य तामेव च
ग्रन्थारूढां कर्तेमारचितो ग्रन्थराशिरेव। अत एव यत्र ते न्यवात्छुः, तत्रत्यानां नदीनां पर्वेतानां
च नामानि वहन्युल्लिखितानि । तत्काले च या या देवतास्सेषां मनसि स्फुरिता आसन्
तास्तार्तैः स्तुता मन्त्रेषु । त एवं मन्त्रा एकत्र सडःघीकृता ऋगवेद इत्युच्यते । अयमेव
ऋकसंद्दिता इति चोच्यते । सर्वापेक्तया प्राथमिकोऽयं ग्रन्थः । गच्छति च कस्मिंश्चन काले
ततो यज्चर्वेद्स्तत्कुली नैरेव कैश्चिन्महर्षिमिरारचित इत्यादि। तत्रापि च मन्त्रभागानाँ प्रथमं
निर्माणं, पश्चाद् ब्राणभागानाम् | एवं मन्त्रत्राह्मणयोमेहर्षिप्रणीतत्वे सिद्धे कोऽसौ कालो -
भवितुमर्हति यत्र वेदाः प्रणीता इति जिज्ञासायां समुदितायाम् इईंसवीयशाताव्याञ्चतुः
™ 0 >> २०, =e छ,
सहस्रेभ्यो वर्षेभ्यः.पूव नेवासन् वेदाः । तदनन्तरमेव सर्वेषपि चैदिका अन्यथा: लमारचिताः ।
अतश्च ईसवीयाब्दारम्भात्पूच चतुःसहस्नानन्तरकालमेच रचनाय समारब्धो वेद्राशिः
_ क्रमशस्तैस्तैमहर्पिमिरारचितः परवृद्धि गतः । तादृशी च रचना ईसवीयशताब्यावधि
किञ्चित्कारपर्यन्तमपि अञुद्रत्ताऽमूत् । तत्रापि मन्त्राणां रचनं पूर्व, ततो ध्राह्मणभागस्येति।
अत्रेदमार्यावर्तनिवासिभिः सूच्मेक्तिकया विचारणीयम् । इतो वर्षलहस्मद्वितयात्पूव'
भगवान् पतञ्जलिराखीत् इति तैरेव पाश्चात्यपरिडतवयैनिनिर्णीतं वहुत्र बहुमिः । ततोऽपि बहु
प्राचीनक्रालं समलकुतबान् महर्षिजैमिनिः । ततोऽपि प्राचीनतमः कश्चन मीमांसाचार्यः काश-
कृत्स्निराखीत् इति भगवत्पतञ्ज लिभाष्यालोकनेनेचावगस्यते । यत उक्त तैः “काशकृत्स्निना
प्रोक्ता मीमांसा काशाङ्कत्हनो” ( पा०४।१।१ आ० ) इति । पाणिनिसमकालिकेन महषिणा
कात्यायनेनापि र्त्रग्रन्थेऽनूदितोऽयं काशक्त्स्नि” | “सद्यस्त्वं काशकृत्सिनिः” ( ४।३।१७)
इति । पाणिनिकाल्लश्च खिएजन्मतः पूर्वे सप्तमीशताव्दीति तैरङ्गीङतम् । यद्यपीदं नास्मन्मनो
रञ्जयति, यतः सत्यव्रतलामश्चमिणा निरुकालोचने कलेरए्म्यामेव शताब्द्यां खिएजन्मतश्च
प्राक् चतुर्विशतिशताब्दयामिममार्यावते' भूषयामास पाणिनिरिति बहुभिः प्रमाणैरुपपादि-
तम्, तथापि पाश्चात्यपणिइतोक्तिपर्यालोचनयाऽपि इद् स्पष्टमवगभ्यते-भगवान् कांश-
कृत्ह्विराचायं इतो व्षंसहक्षत्रितयात्पूवे' भूमिमिमामलशञ्चकारेति | तेन च वेदानामपौरु-
षेयत्वं साधितमेव भवेदित्यप्यभ्यूह्यते ।
यद्ययमभ्यूहः समञ्जसः स्यात्तदा तेनापि काशकृत्स्निना वेदकर्ता कश्चित् नेव थुतो न
केवलम्, किन्तु अपोरुषेयत्वमेव तदानीं प्रथितमासीत् इत्यप्यभ्युपगन्तव्यम्। यदि नाम .
तत्कालाद् वषसहस्नात्पूवं वेदा रचिता अमविष्यन् , तदा कथं नाम नास्मरिष्यन् तदानोन्तनाः
पुरुषाः, विशेषतो मददर्षिराचार्यः काशकृत्स्निः सर्वृश्ञकल्पः | वयमद्पमतयोऽपि यदि नाम इतो
र . (१) मेकडानख्यरशति। |
“ आ.
भूमिका । | &
वर्षलहस्नत्रितयात् घपंसहस्जचतुष्टयाद्धा पूर्वकालिकमितिहासमञुमातुं शक्कयाम, तहिं को
नाम तादशो महान् प्रतिवन्ध एषामासीत् स्वपूचंकालिकेतिहासापरिश्ञाने, येन ते सबंथा-
तमपरिज्ञाय वेदेऽपौरुपेयत्धं साधयन्ति । अन्तेऽपि प्राचीनकालिकैस्तत्तच्छात्राणां प्रवर्तयित-
भिमेहर्षिभिः कैरपि वेदकर्ता न ज्ञात इति पूर्वोक्तः प्रमाणेरवगम्यते। अत एच चात्र बहु-
परिश्रान्तैर्मीमांसकैः प्राचीनैः सू्रकारैस्ततः किंचिदर्वाचीनैर्माष्यकाराद्भिश्च वेदेऽपौरुषेयत्व-
स्वीकरणं विना नान्या गतिरस्तीति मत्वैव तद्ङ्गीकतम्। २
जैमिनिर्हि भगवान् पौरुषेयत्बलण्डनप्रस्तावे सूत्रयति--“उक्तं तु शब्दपूचेत्वम्”
( १।१।२8 ) इति । तस्यायमभिसन्धिः-चयं तावत्पश्यामः, ये नाम अधीयते वेद्मिदानींतनाः
सवं$पि, ते युरुसुखादेघाधीयते; ये च तेषामध्यापयितारो शुरवस्तेऽपि खगुरोः सकाशाद-
धीत्यैवाध्यापयन्ति, न पुस्तकादिकं स्वयं दृष्टा । पवमेव सबंदाऽपि इयमेवाध्ययनपरम्परा
प्रचलति स्म इत्यजुमाठुं शवयते। इदमेव चाजुमानमेतत्सचा5मिप्रायभूतं विस्पष्टयति
स्म वार्तिककारः- र
“चेद्स्याध्ययनं सब गुवेध्ययनपू वकम् ।
चेदाध्ययनसामान्याद्घुनाऽध्ययनं यथा” ( शलो० चा० वाक्याधि० ३६६ )
इत्यनेन वार्तिकेन ।
पव च न कदापि तादशं काल आसीत् , यत्र वेदा वा तद्ध्ययनं वा .नासन्।
किन्तु सावेदिको5यं व्यवद्दारः प्रवत्तंते स्म ।
ऽनच वयं ग्रन्थराशिमिममध्ययनेनाध्यापनेन वा माजामात्रमप्यपरित्यज्य पालयामः।
तत्ताडशे स्ेंरीश्वरतुल्यतया खंरच्यमाणस्य पूज्यमानस्य ग्रन्थर्य यदि कर्ताऽपि कश्मित्स्याव
तर्हि कथं तं चयं प्रस्मरतुमीशमहे परित्यक्तु चेति ।
केचिदाशेरते-पुरुषनिर्मितत्वाङ्गीकारे दोबल्यं मन्यमानेस्तत्र ` दाढ्येसम्पाद्नायैव
पौरुषेयत्वं जानद्विरेव भवद्भिः स कर्ताऽपन्हुत इति ।
नेदं प्रेप्साचतां बुद्धिमचुरञ्जयति । यतो वयं भारतीया धर्मलिप्सचोऽदापि भारतभाग- `
वतादीन ग्रन्थान् पुरुषङतत्वेन निःसंशयं जानन्तोऽपि तत्र खुतरामाद्रातिशयमेव प्रकरीकुमंः।
पुरुषरुतत्वमस्युपगच्छद्भिरपि व्याखवालमीकिमरश्वतिभ्योऽन्यूनमहिमभिरेव महर्षिमि रचितो
चेद्राशिरित्यभ्युपगन्तव्यं . भवति । यद्येवं ताइशेषु महर्षिषु तत्र तेषु वा अन्थेषु को नाम `
धार्मिकः पुरुषोऽनाद्रमाविष्कतुं प्रभवेत्, तानेकान्ततो विस्मरेद्वा। अतोऽचश्यं स्मतेष्यानां
पुरुषधौरेयाणां वेदकतृणां कदापि यदा विस्मरणमद्यत्वे पूवेतने चा नासीत्, तदा अस्य
वेदराशेर्नास्त्येच कर्तेति निश्चय एब साधीयान्। कतुंरुच्छेदो हि कचिदेशस्यैवोच्छेदेन
वा अध्येतृपुरुषाणां सर्घेनाशेन. चा भवितुमद्देति। न तदुभयमत्र संभाव्यते। यतो वयं
तामेवाजुपूर्वीमक्तरराशि च ताडशमेवेदानीमप्यघीमहे। तत्र कर्ता पर विस्म्वृत इति साहस-
मात्रमिद्म् । अत एव दश्याद्शेनबाधितोऽयं वेदेषु कर्ता ।
ये तावद्स्मानेबोपददसन्ति-भवतामेव के चन तीथंकारा चेदस्येश्वरकृतत्वसुद्ोष्य
पौरुषेयतां विस्पष्ट साधयन्ति, कथं भवक्विरन्यो देशान्तरीय उपालम्यतेऽस्मिन्विषय
इति, तान्प्रति इद्मेव ्रतिवक्तुममिलषामो वयम् , न तैस्तीथेकारैः सहास्माक॑ विरोधः । नहि
ते अस्मादशपुरुषछ्तत्वमर्वांचीनकालिकत्वं घा वेदस्याभ्युपगच्छन्ति। किन्तु सर्वश्षस्य खर्चे |
२ | ७ 2 -
Fa ति न
है १ बि) तनु: ७
क कक 5 ~ =
छः 2
१० कात्यायन-भोतसूत्रस्य---
शक्तिमतः परमेश्वरस्यैव तदद्वीकुवेते । नैतावता पञश्चयसंहस्त्रेभ्यो वर्षेभ्यः पूचं नासीद्वेद्रा-
शिरित्यवगम्यते । न वर्यं पाश्चात्या इव ततः पूर्व जगदभाववादिनः। अस्माकं तु कर्पा
बहवः, तेऽपि कल्पपूर्चाः । अतोऽस्मिन् कल्पे वेदराशिरयं प्रथमं निर्मित इति केन चा सूचमम-
तिनाऽपि वक्त शक्यते ।
: “प्रतिमन्वन्तर चैषा श्रतिरन्या विधोयत” |
इति इद्मपि पूर्वेपूवकल्पे श्रुतेरस्तित्वमवबोधयति । पूर्वमन्वन्तरस्थिताञुपूर्वीसडशाचुपूर्वीका
पतत्कल्पीया श्रुतिरपि इति तु परं युक्तिसुक्तमेब । अतो वेद्राशेरीश्वरक्ततत्ववा-
दिनस्तेऽपि तीर्थकारा अपौरुषेयत्ववादिभ्यों मीमांसकेभ्यो नातिदूरं गच्छुन्ति। परन्तु इश्वर
कृतत्वमपि न तैः प्रमाणेन साधयितु शस्यते । किन्तु शब्दोच्चारणरुप लोके पुरुषकूतत्वद्शनात्
चैदिकस्यापि शब्दराशेः तदाञुपूर्व्या वा पुरुषकृतत्व॑ सामान्यतो ऽनुमिमाना अस्मदादेस्तत्र
कतृत्वासंभवात् ईश्वरमेव कर्तारमभिमन्चते ।
मीमांसकास्तु “सर्वा5प्युत्तगः सापचादः, नहि लोकिकशब्द्सन्दर्भस्यथ पुरुष-
रतत्वे चैदिकशब्द्राशिनाऽपि तथैच भाव्यमिति समस्ति निंयमः। सब तु प्रमाणसमधि-
गम्यम् । यदि वयं प्रमाणेनोपलभामहे तहि तत्तथेति निश्चेतुं शक्दुमः। लौकिकेषु शब्द-
राशिषु सुदढेन प्रमाणेनोपलभामहे कर्तारमिति तत्र सकर्तृकतामङ्गीकुमेः । वैदिकेषु च
तेषु प्रथल्लेनान्विच्छन्तोऽपि न तं ज्ञानगोचरतामापादयितुमीश्मह इति तत्रापोदुषेयतामेव
मन्यामहे । नहि प्रमाणेनानधिगतोऽथेः स्वमनीषया कर्पयितुं शक्यते । अतः शब्दस्य सकते-
कत्वे उत्सर्गसिद्धेऽपि वैदिकशाव्दे तद्पोद्यत इति कर्तारं निषेधन्ति वेदै । अयमेवाशयः
£तुस्मात्कारणांदूवगच्छामो, न कृत्वा संबन्धं व्यवहाराथ केन चिद्वेदाः प्रणीता इति, यद्यपि च
विस्मरणमुपपद्येत तथापि न प्रमाणमन्तरेण. सम्बन्धार प्रतिपद्येमहि । यथा विद्यमानस्यांप्य-
उपलम्मो भवतीति, नैतावता विना प्रमाणन शशविषाणं प्रतिपद्यामहे” (शा०्भा० १।१।५)
इति (१) । “येऽपि हि पौरुषेयतां मन्यन्ते तेऽपि नैव परम्परया तत्र कतैविशेषस्मरणं
शक्नुवन्ति वदितुम्। सामान्यतो इष्टेन कर्तारमनुमाय स्वामिमतं कतारं तत्र निक्षिपन्ति;
केचिदीश्वरम् , अन्ये हिरणयगभम् , अपरे प्रजापतिम् । न चायं नानाविधो चिचादः परम्प-
` रया कतेरि मन्वादि्वत्स्मयंमाणे कथंचिद्वकल्पते । नहि मानवे भारते शाक्यग्रन्थे वा
कतृविशेषं प्रति कश्चिद्विवदते । तर्मात्स्मतंव्यत्वे सति अस्मरणादडश्यादशेनवाधितं
सामान्यतो इं न शक्नोति कर्तारमवसाययितुम” ( शाख्दी० १।१।८) इति च (२)
भाष्य-शाख्रदीपिका दिग्रन्धैनिपुणतरसुपपादितः । _अतोऽस्मत्प्राचीनानांमरमाकं च अद्य-
यावद्यमेच निणंयो-- वेदः सर्वथा न कृत्रिम इति।
सति चैचं चेदे मन्त्रभागे ब्राह्मणभागे वा यान्यर्घाचीनानां केषां चन राज्ञामन्येषां वा
पुरुषविशेषाणां देशविशेषाणां नद्यादीनां चा नॉमानि भूयन्ते, कथं तेषामुपपत्तिरिति सत्यमिदं
प्रतिपत्तव्यमवशिष्यते । तत्र ह्ोेचमस्मत्प्राचीना अभिसन्द्धति--चेदे यानि नामानि भूयन्ते,यानि
चाख्यानानि, न तानि विशिष्य केषां चिद्राज्ञां पुरुषविशेषाणां वा नांमान्यासन् तच्चरितानि वा। |
किन्तु नित्या श्रुतिः संव्यवहारार्थं परो चनार्थ वा न्ञामाख्यानादीनि परिकह्प्य सं व्यवहरति स्म। .
तानि च चेदारूढॉनि पवित्रतमानीति कृत्वा तदा तत्रोत्प्ञानां पुरुषधौरेयाणां नामत्वेन तदाः |
चरितत्वेन च तैस्तैः परिकद्पितानि सन्ति । तत्र प्रथमपरिकल्पकः साक्षात्मजापतिरेच | तत
| (१) चौखम्मासंस्कृतसीरीजशुद्रितपुखके ५० १२ दृष्टव्यम् |
(२) निर्णयसागरसुद्गितपुस्तके ए० १६२ जुष्टब्यम्। =
भूमिका । त ११.
इयं रीतिरलुंखता वहुमिः | अतो वेद्स्थितान्येव नामानि एमिः स्वनामत्वेन परिकल्पितानि
न तु तदाचरितानि इट्टा तदनन्तरं वेदो रचित इति । “वेदेन नामरुपे व्याकरोत्सतासती
प्रजापतिः”
“चेषां तु स नामानि कर्माणि च पृथक पृथक्। .
, चेदशाब्देभ्य पवादौ देवादीनां चकार खः” (विष्णु० पु० ५।६२)
इत्यांद्याः श्रतिरुट्ृतयोऽत्र बह्योऽडुकूलाः ।
यद्यपीदमाधुनिकानां पाश्चात्यशित्ताछुशिक्षितमतीनां तत्संसगांकलिंतसंस्कार विश
षाणां केषां चन पणिडतवर्याणामपि न मनसि मनागपि पद् निदधाति, तथापि अत्र
परिश्रास्यता मया पूर्वाचार्याणां योऽस्मिन्विषये सुडढो निश्चय आसीत् , यश्चास्माकमपि पूर्वा
चायंघु अश्रद्दघतामाधघुनिकेरू्तयाभा तैरकस्पनोयोऽय यावद्ववेत्ति, स प्रेक्षावतां पुरतो निक्षिप्तो
दृष्टा इतस्ततः प्रमाणम् ।
( चेद्चातुविध्यस् )
एवं रचयितृत्वेन पुरुषसंबन्धविशेषशुन्यो मन्त्रत्राह्णात्मको वेद्ः प्रथमं चतुर्धा
विभक्तः, ऋग्वेदो यजञ्चुवंद्ः सामवेदोऽथर्ववेद् इति । तत्र छन्दोवद्धा मन्त्रा ऋच उच्यन्ते ।
छुन्दोहीना गद्यात्मका अथेवशेन चिभज्यमाना मन्त्रा यजुप्पदवाच्याः । ऋच गीयमानो गान-
विशेषः सामपदामिधेयः। छुन्दोवद्धा ऋग्विशेषा पव अथर्वाङ्गिरस इत्युच्यन्ते ।
एते मन्त्रा यस्मिन् ग्रन्थससुदाये चाइल्येनाम्नायन्ते स ऋग्वेदादिपदैष्यंपदिश्यते ।
यथा-यत्र ऋचां बाइल्यं स ऋग्वेदः । यत्र यज्ञुषां स यज्ञुवेद् इत्यादि ।
( प्रतिचेदं शाखासेद्ः )
एवं चतुरा विभक्तवेद्राश्यन्तर्गंता ऋग्वेदादयोऽपि बहुशाखामिन्नाः। तत्र “पक-
शतमध्वरयुशाखाः, सहदस्रचत्मा सामवेद, एकचिशतिधा वाहङ्गच्यं, नवधाऽथवंणो वेद”
( महा० पस्पशा० ) इति महाभाष्यकारो ब्रचीति ।
“एकविशत्य ध्वयुक्तस्रग्वेद् षयो विडः ।
सहस्राध्वा सामवेदो यज्ञरेकशताध्वकम् ।
नवाध्वाऽथवंणोऽन्ये तु प्राहुः पञ्चदशाध्वकम् ”
(सर्वाचुक्रमणीइत्तिभूमिका षड णुरुशिष्यक्ता) इत्यनेन पञ्चदशशा्नाभेद्वत्वमप्या
थवणस्येति केषां चिन्मतं श्यते ।
ऋग्वेदादिषु हि वेशानिकादीनां पुरुषदुड्यगोचरान् अतिगभीरान् बहन चिषया-
नन्तमावयतामपि न तत्प्रकाशनमेव सुख्यं प्रयोजनं तेषाम्। किन्तु धमे कपथमजुस्रत्यैव
प्रवृत्ति: तदपेक्षितयावदङ्गपौष्कल्याविष्करणमेब च प्राथमिकं भ्रयोजनमिति न्यायवित्समयः
तध ब्राह्मणभागानां धर्मखरूपावगमकत्वं, मन्त्रभागानां तु तादशधमंसंबन्धिद्रव्यदेवताप्रकाः
शकत्वम्। तत्रापि ऋग्वेदसंहितायां समास्नातानां मन्त्राणां प्रायशः तत्तत्सोमयागाञङ्गभूते
, न्द्राग्न्यादिदेचताऽभिधायकशसख्रादौ याज्यापुरोऽनुवाक्यादौ चोपयोगः। तद्यथा
सोमयागस्ताबत् “य एवं विद्वान् सोमेन यजेत” ( तै० सं० ३।२।२) इति यञ्च॒वेंद
रातवाक्येन सोमाख्यलताविशेषसाध्यः कश्चन यागो विहितः। तदपेक्तिताश्वान्ये अङ्गकला-
१२ । कात्यायन-भतसूत्रस्य-
पा इष्टिपश्वात्मकास्तत्संबन्धिनोऽवहनन--पेषणादयः कठंकालादयश्चाङ्गकलापाः स्वऽपि
तत्र विहिताः । लतासाधनकोऽप्ययं यागो न साक्षाल्ञतया क्रियते; किन्तु तामभिषुत्य ततो
रसं निष्काश्य तेनैव यागः क्रियते । ततो निष्काशितो रखः पात्रविशेषेु ग्रद्दाख्येछु तत्र तत्र
विहिता देवता उद्दिश्य ग्रहीतव्यः । तत्र यां कां चन देवतामुदिश्य रसे गृहीते तां देवतां साम-
मन्त्रेण स्तोतव्यां विदधाति श्रुतिः । 'अहं ग्रहोत्वा चमसं वोन्नीय स्तोत्रमुपाकुयाँत्'
( तै० सं० ३।१।४ ) इति । तानि च स्तोत्राणि 'आज्यैः स्तुवते, माहेन्द्रेण स्तुवीत’ इत्यादि-
भिर्वाक्यैः सामवेदीयत्राह्मणगतैविद्िितानि । इमानि च तद्वेदपठितैरेब गी तिविश्िएमन्त्रैरुद्वात-
प्रतिहठं प्रस्तोतृसंक्षकेत्तरि मिऋत्विग्मिः क्रियन्ते । एवं ग्रहम्रहणानन्तरं तदीयायां देवतायां
साममन्त्रेः खामवेदीयैः पूर्वोक्तेऋत्विग्मिः स्तुतायां तामेव देवतां पुनत्रेझान्त्रेण होतसंक्षकेन
ऋत्विजा स्तवनीयाममिद्धाति वेदिक वचनं “स्तुतमञु शंसति” इति । (पे० व्रा० ५।२४।५)
इद्मेच च शांसनं शस्त्रमित्यमिधीयते। तश्च शाखम् आज्य-प्रउग-निष्केवल्यादिभेदेन
बहुधा भिन्नम् ऋड्यन््ससुदायसाध्यकम्। यद्यपि शंसधातोरुत्पन्नं शसत्रपदं स्तवनमभि-
द्घाति, स्तुघातोरुत्पन्नं स्तोत्रपद््मपि तदेव विदधाति इति न स्तोत्रशसत्रपद्योरथं चेलच्तण्य-
सुचरितम्, तथापि साममन्त्रसाध्ये स्तवने गुणिनिष्ठणुणामिधानात्मके स्तोत्रशब्दं, केचलतऋङ-
मन्त्रसाध्ये तस्मिन् शासत्रशब्दं च निरूढलक्षणया (१) याज्ञिकाः प्रयुञ्जते । तदेव चोररीङतं भग-
चता जैमिनिनाऽपि “स्तुतशस्त्रयोस्तु संस्कारः” ( जै० २।१।१३ ) इत्यादौ ।
'एतद्तिरिक्ता अपि कुन्ताप-निविदैतशप्रलापादयः शस्नस्याङ्गभूताः स्तुतिविशेषा
याज्यापुरोऽनुवाक्यारूपाश्च मन्त्राः सन्ति बहुशो, येषां समूह ऋक्संहितापदामिधेयः।
पतेषासबव्यन्यविशेषाणां तत्र तत्र यागादौ अलुष्ठानप्रकारः, तेषां स्वरादिकं, तेषां
कमेकलापादिक च यत्र विधीयते स ब्राह्मशभागश्च मिलित्वा ऋग्वेदपदाभिधानीयतामघि
गच्छति ।
( शाखापदाथः )
एवं यज्ञु्वदचिह्ितयागापेक्षितशखतदङ्गादियावदपेक्तिताङ्गकलापसमर्पंक पको
भाग ऋग्वेद एका शाखेत्युच्यते । पवमेक्रविशतिशाखा ऋग्वेद्स्य प्राचीनैः परिगणिताः |
एकैकोऽपि भागः समत्र एव, न भागान्तरमपेक्तते । अतो यथा भारतरामायणादौ एक्षैक पर्व
कारडं वा न सामप्र्यमबुभवितुमलम् , किन्तु सामग्र्यस्यैकदेशाववोधकत्वादवयव इत्युच्यते
न तथेह वक्त शाक्यत इति नात्र शाखाशन्दो चेदावयववाची भवितुमहंति । खर्वालामपि '
शाखानां शाजान्तरनैरपेक्ष्येण यावदपेक्तितार्थावबोधरकत्वात्। अत एव च पकशाखाध्ययने व
पकस्य वेदस्य समग्राध्ययनं सञ्जातमिति कत्वा “स्वाध्यायोऽध्येतव्यः” ( शत० ११।३।८।३ )
. इत्यध्ययनविधेश्चारितार्थ्यं मन्यन्ते शास्रकाराः। अत पव “स्वाध्यायो ऽध्येतव्य? इत्यत्र स्वत्व-
रुयापि विवक्षामज्ञीकृत्य स्वपरस्परागता एकैव शाजाऽध्येतव्या इत्यपि मोमांसकाभिप्रायः । .
_ एवमेकैकवेद्गताया एकैकस्याः शाखाया अध्ययनेनापि-
“वेदानधीत्य चेदौ वा चेदं वाऽपि यथा क्रमम्” ( म० ३।२ ) | |
इति शाखचारिताथ्यंमप्यभिप्रयन्ति न्यायविद्ः । न ह्यन्यथा केनापि पुरुषेण
एकस्मिन् जन्मनि अनेकशाजाप्रमिन्न एको वेद्ः समग्रो5ध्येतुं शक्यत इति सर्चवेदाध्ययन-
विधिः कुशकाशावलम्बनः स्यात् । अतो वस्तुत एकैब शाखा एको चेद् इति वक्तं शक्यते ।
1109) भनावितात्पर्यविपयीभूता लक्षणा निरूढलक्षणेत्युच्यते।
अ
भूमिका । १२
एवमेतादशानां समानप्रकाराणां मन्त्रत्राहणकलापानामेकचेदसस्वन्धिनां बहुनां
सत्वात्त तेषां पृथक् पथग्वेद्त्व नाभ्युपगन्तुं शक्यत इति तेषामवयवेष्वपि शाज्ाशब्देन
गोण्या वृत्या व्यवहारः क्रियते। अतो भारतमष्टादशखु पर्चछु यथा पर्याप्त, न तथा एक-
विशत्यां शाजाछु ऋग्वेद्त्वं पर्यांप्तम् , किन्तु एकस्यामेव शाखायां तत्पर्यात्तम् । अत एक-
विशतिशाखामिन्न ऋग्वेद इति बद्तां पूर्वांचार्यांणामेकविशत्या प्रकारैसिन्न ऋग्वेद् इत्येवा-
शयः प्रतिभाति । यथा पकैच रामकथा तत्तत्कतृमेदाद् वाल्मीकीयानन्दरामायणाद्धतरामा-
यणादिप्रभेद्मिन्ना, तद्वदत्रापि, इत्येव घक्तव्यमापतति। परन्तु तत्र कषेमेदाङ्वेद', अत्र तु
कतृत्वेन पुरुषसंवन्धस्य शङ्कितुमप्यशक्यत्वस्य पूर्चं निरूपितत्वात् यथाऽनादिपरस्परासिद्धो
घेद्राशः, एवं प्रकारभेदो$प्ययमनादिपरस्परासिद्ध एव |
व्यासादीनां पैलादीनां च यत्तत्र तत्र वेदविभागकतृत्वमितिहासपुराणादौ (भाग०
१२।६।२६-३३) श्रूयते, तत् एकतया अवस्थितानां तेषां विभागे प्रपाठकानुचाकादीनां पौर्वापयं-
सन्निवेशकरणमात्रे पर्यंचरुयति; न तु पदान्यथाकरणे मन्तञ्रान्यथाकरणे वा तेषामाखीद्धिकारः।
अतो यत्कैश्चिदुच्यते-पकं साहुरोवंहृयः शिष्या वेद्मेकउग्वेदादिसंश्षकमधीयते स्म, अधीत्य
च ते बहन शिष्यानध्यापयामाखुः, तेन चाध्यापनेन क्रमशः क्वचित् क्वचिन्मन्त्राणां चेपरीत्यं,
न्यूनाधिकमावः, पदान्यथाभावश्च समजनि, तेन च वव्ह्यः शाखाः सञ्जाता इति, तत् अद्य
यावत् पकैकामपि शाखां मात्रामात्रस्याप्यपरित्यागेन परिपालयतां मनसि न मनागपि
पदं निद्धाति। यदि शुरुसुखादधीतान् मन्त्रान् मन्त्रैकदेशं वा अन्यथयिलुं तेषां सामथ्यं -
मधिकारो चाऽस्ति, तर्हि नवीनस्यापि मन्त्रस्य रचनायां कुतो न तेषामधिकारः। यदि च
अधीतमन्त्रगतपूर्वेपद्परित्यागेन स्वमनीषाकल्पितपद्विशिएस्य भागस्य मन््रत्वमभ्यु-
पगस्पेत स्वेथा नूल्लतया रचितसप्र त दुग्रन्थस्य कुतो न चेद्त्वम् ।
आमिति चेत् तद॒ वेदानां पौरुषेयत्वे पर्यचसितम्। तत्तु शङ्कितुमप्यशव्यमिति पूचं-
मेव यथामति सोपपत्तिकं निरूपितमिति नात्रापि पुनःपिष्टं पिष्यते । अतोऽध्यापनेन शाखा
भेदः सञ्जात इति न प्रमाणपथमारोहति। पवमेत्र यज्ञुवेंदादिष्वपि शाखाभेदः सञ्जात इत्यच-
गन्तब्यम् ।
( ऋग्वेदीयशाखा भेद्ः ) विका र,
पूर्वेखग्वेद एकविशतिशाजाप्रकारमिन्न इत्युक्तम्। तत्रेदानीं शाज्नाहयमेवोपलभ्यते ।
तत्रैका वाष्कलशाखा, अपरा शाकला इति । ते अपि न परसरुपरं विविक्ते उपलभ्येते,
अल्पीयानेव भेद्स्तत्रापि । यत्र मण्डलसूक्तादिना विभागः ऊतः सा शाकललंहिता, यत्र च
अध्यायचर्गादिना विभागः सा बाष्कलसं हितेति (१) । परन्तु आर्वाचीनकाले तयोभेदसुपेच्यैव
मण्डलखङ्ख्याऽध्यायसङ्ख्यां चेकत्रैव निवेशिता । अन्याः शाखा इदानीं कालव-
शाद्विनष्टाः ।
९ ऋग्वेदीयं ब्राह्मणद्यमारण्यकङ्गयं च ) |
एतदग्वेद््सं बन्धिव्राह्माणद्वयमिदानी घुपलभ्यते, पेतरेयं, कौषीतकी शाङखा-
यनापरपर्यायं चेति । तत्र यदिदानीमुपलभ्यते ऐतरेयं ब्राह्मणं, तत् शाकलशाखासंबन्धी
इत्यध्येतृणां खुरढो विश्वास; । परन्तु तत्वतो विचार्यमाणे न केवलमेकामेव शाजामवलम्ध्य
( १ ) ऋग्वेदे चतुःपष्ट्यध्याया, अष्टावष्टकानि, दश मण्डळानि, पढुत्तरं सहसत्रद्रयं वर्गां, सहस
सूकानि, पञ्चाशीतिरचुवाकाः, दश सहस्राणि चत्वारिंशदधिकानि चतुःशतं च मम्त्रा। ` `
क °
१४ कात्यायन-भ्ौतसूत्रस्य--
प्रवृत्त मिदम् , किन्तु शाखान्तराण्यप्यवलम्बत इति | अत्र हि ब्राह्मणे “ब्रह्म यक्षानं प्रथमम्
(ऐ० ब्रा० १४।२) “त्वमग्ने त्रतभ्वत” (आ० औ० ३।१२) इति मन्त्रौ प्रती कग्रहणेन विनियुक्तौ ।
नेद मन्त्रद्वयं शाकलसहितायां समास्नातम्। एवं सन्त्यन्ये मन्त्रा विनियुक्ता बद्दवः प्रतीक-
ग्रहणेन, येषां नोपलभ्यते पाठः शाकलशांखामध्ये। केषां चन “आ ते पितः” ( २।७।१६)
इत्यादीनां मन््ाणां शाकलशाखान्तवेतिनां नोक्तो विनियोगः, सैव ऋक् शाखान्तरोक्ताऽत्र
विनियुक्ता । ब्राह्मणभागस्य सूत्राणां वाऽयं नियमो, यदु यामेकां शाखामवलम्ब्य
तानि प्रत्रतेन्ते तदा तत्रन्यान् मच्चान् प्रतीकमात्रं शृहीत्वा विनियुञ्जते, शाखान्तरखानां
सत्यावश्यके विनियोगप्रसङ्गे समग्रं मन्त्रं पठित्वैव विनियुञ्जत इति । अत्र तु ब्राह्मणे शाखान्तः
रीया अपि मन्त्राः प्रतीकमात्र्रहणेन विनियुक्ताः। अतो न एकामेव शाखामेकान्ततोऽवल-
स्वते ब्राह्मणमिद्म, ` किन्तु शाखान्तरांण्यपीति रुपष्टमवगस्यते । तत्र या इतरा वाष्कलशाखो- `
पलभ्यते, तत्रत्या मन्त्रा अत्र-विनियुक्ता एवेति तच्छाजावलम्वित्वमप्यस्य सुस्पष्टमेव । अय-
मेवाशय आग्वेदकल्पद्मकारेणाप्याडतः। तदितरासां शाखानामडपलस्मादेच न तत्र निणयः
कतुं पायंते। अन्यच्च शाङ्ञायनं त्राह्मणं शाङ्कायनशाखामवलस्व्य प्रवूत्तम् | अत्र शाज्ञायन
ब्राह्मणस्य कौषीतकि्राह्मणमित्यपि कचिन्नामोपलभ्यते । “कौषीतकिनः समामनन्ति” (आप०
श्रौ० १०।१।१० ) इति कौषीतकित्वेन शाङ्खायनस्याजुवादात्। पतद्तिरिक्त आरणयकभागो-
ऽप्यस्ति। तञ्च पेतरेयारण्यकम् कौषीतकारण्यकमिति द यम् ।
( यजुर्वदीयशाखामेद; )
यज्चुचेद्स्तावत् शुङ्करुष्णमेदेन द्विधा विभक्तः । उभयात्मकस्यैच यज्ञुचेदरूय
प्राचीनाचार्यैरेकोत्तरशतसङख्या कशाखापरमेद् मिन्नत्वमुक्तम्। परन्तु सर्वास्ता विलुप्ताः, पञ्चषां
एव परं शाखा इदानीघुपलभ्यन्ते । तत्र कष्णे तावत् तैत्तिरीयशाखा, कठी, मैच्चायणीति त्रय-
सुपलभ्यते £ शुक्ले काण्वा माध्यन्द्िनीति शाखाद्वयमेवोपलभ्यते ।
( कृष्णत्वशुक्लत्वयोह तुः )
_
यज्ञुवेद्गतानां केषां चन यज्ञुषां शुक्लत्वं केषा चन ङृष्णत्वं चाभ्युपगस्य ताडशीः `
छष्णेयेज्ञुर्भिः सन्दव्धस्य ग्रन्थविशेषस्य क्कृष्णयञ्जुवँदत्वम्, शक्कयज्चर्मिः सन्दब्धस्य च
शुङ्कयज्चर्वेदत्वमिति कथा का चित् अनादिः प्रचलति । तत्र कारणान्धेषणे प्रवृत्ताः
सङख्यावन्तः प्रमाणेरेवसुपपाद्यन्ति-व्यासशिष्यस्य वैशम्पायनस्य याज्ञवल्क्याद्यो
बहचः शिष्या आसन् यज्जुचंदमधीयानाः । अध्ययनकाले केनापि कारणेन शुरोः पापं
किञ्चिस्खं्ग्रमभूत् । तदपनोदाथं ग़ुरुवेशस्पायनः स्वशिष्यानाज्ञापपामास--मद्थ
यूयं घत चरतेति ( १ )। तदा याज्ञवश्त्योऽसिमानेन प्राह--गुरो किमेभिवंराकैः, अहमेक
पब भवदथं व्रतं चरिष्यामि, येन भवन्तः पापान्तुक्ता भवेयुरिति। तादशं ब्राह्मणा-
धिक्षेपमसहमानेन वैशस्पायनेन क्रुद्धेन याज्ञवल्क्यो भगवानाज्ञसः। यत औद्धत्येन मच्छिष्या-
नन्यानेवमचश्चातचानसि, अतो मत्तोऽघीत सवंमपि उद्धमेति । याज्ञवर्ञ्यस्तु तथेति खीक्कत्य
समनन्तरमेव शुरूपदिष्टं सर्वमपि यजुर्जातमुद्वोय भगवन्तमादित्य तपसा परितोष्य ततो
चाजिरूपधरेण तेनोपदिष्टानि अयातयामानि यजूंषि अद्य यावत् केनाप्यविदितानि लब्धवान्।
लब्ध्वा च खशिष्यानध्यापयामास । तानीमानि शुङ्कान्युच्यन्त इति “आदित्यानीमानि
शुङ्कानि यजूछषि वाजसनेयेन यांश्ञवल्क्येनाख्यायन्ते” ( श० १४।७।५।३३ ) इति शातपथं
घाक्यमप्यमुमथ पुष्णाति ।
( १ ) स्क० क्तसं० काळीखं० अ० १७ त्रष्टव्यम
|
|
|
|
भूमिका । | डक]
“एवं स्थितः स भगवान् वाजिरूपधरो हरिः ।
यजूंष्ययातयामानि मुनयेऽदात्प्रसादतः” ( भाग० २।६।३३ )
इत्यादिभागवतवचनानि चात्राज्ुकूलानि | यानि च याज्ञवल्क्येन वान्तानि, कृष्णानि
तान्यभूचन् इति । र |
आधुनिकास्तु रष्णयज़ुबंदे मन्त्रब्रा्मणयोः सड्लीणेत्वात् विविच्य बोद्ध दुःशकत्वमभि-
प्रेत्य तस्य कृष्णत्वं, शुङ्गयज्ञुबेदे च मन्चत्राह्मणयोः पृथग्दर्शनाद्विरुपष्टतोऽचगन्त् शक्यत्वेन
शुङ्गत्वमित्यमिप्रयन्ति । परन्तु विशयेऽत्र बह्नन्विष्यता मया प्राथमिके एव पक्षे प्रमाणान्युप-
लब्धानि । ह्वितीयपच्षे यावत्प्रमाणोपलम्भं निणंयो न सुशक इत्यत्रेव विषयमिमं परित्यज्य
विषयान्तरे व्याप्रियते ।
( कृष्णयज्ञुब! शाखासेद्ः )
तत्र कृष्णयज्चुवेदे या इदानीसुपलभ्यन्ते तिस्रः शाखाः, तासु सर्वांखपि न मन्त्रत्राह्म
ण॒भागो पृथग्विभक्तौ । संहितायामेच प्रथमतो मन्ञानास्ताय तस्मिन्नेव प्रपाठके ब्राह्मणमप्या-
ज्ञातम् , कचित्प्रपाठकान्तरे, कचित् काणडान्तरे। तत्र तैत्तिरीयशाखायां तावत् संहिता,
ब्राहमणम् इति सत्यपि भागद्वये न तो वस्तुतः प्रथग्विवेचितो । मन्या अपि वहवो ब्राह्मणभाग
गताः, त्राह्मणवाक्यान्यपि बहुनि संहिताभागगतानि । केचन मन्त्राः संहितायां यस्मिन् प्रपा-
ठके आस्नाताः, तस्मिन्नेव तदीयं ब्राहमणमास्नातम्, क्कचिश्च प्रपाठकान्तरे, कचिञ्च काण्डा-
न्तरे। तस्य स्वरूपं किचिदिव वैशाद्यार्थं निरूप्यते-संहितायां प्रथमकाण्डे ड्वितीयप्रपाठके
सोमयागीयदीच्षामन्याः “आप उन्दन्तु” ( १।२।१ ) इत्यादयः, अन्ये च बहदचः सोमयागाङ्ग-
भूता मन्त्रा आस्ताताः, तृतीये च पाशुका मन्त्राः | एतेषां ब्राह्मणवाक््यानि तु संद्दितायामेच
षष्ठकाण्डे प्रथमादिणु त्रिषु प्रपाठकेछु आस्नातानि। चतुर्थेकाए डे अझिचयनाङ्गभूता मन्त्राः
संहितायां समाऱ्नाताः। तत्रैव च पञ्चमकाएडः समग्रो5शिचयनत्राह्मणरूपः । एवं प्रथमे
काणडे षष्ठप्रपाठके दाशेपोणेमासिका मज्ञाः के चन पठिताः, तेषामेव त्रांह्मणं तत्रेच सप्तम-
प्रपाठकात्मकम् । प्रथमकाण्डे एव पञ्चमप्रपाठके केषु चिदनुवाकेषु तदीयं त्राह्मणम्।
एवं तैत्तिरीयत्राहणपदासिधेयेऽपि भागे प्रथमाष्टके प्रथमप्रपाठके आधानब्राह्म-
णम् , तत्रैव द्वितोयस्मिन् प्रपाठके आधानमन्त्रा, राजसूयविधयः केचन संहितायां प्रथम
काण्डाष्टमप्रपाउकान्तर्गताः, के चन ब्राह्मणभागगतप्रथमाष्टकसप्तमाष्टमप्रपाठकान्तगता: ।
पवमाश्वमेधिकाः पदार्था, मन्ता, त्राणानि च संहिताभागगताः, केचन त्राह्मणभागगताः।
अतो चैकान्ततया इदं घराह्मणम् इयं च संहितां इति विवेक्तु शक्यते ।
खंहितामागे मन्त्राणामाधिक्यात् ब्राक्षणभागे च घ्राह्मणानामाधिक्यात् संहिता
त्राझणमिति पूथरूयपदेशः ।
यच्चावशिष्ंं शाखाडयं मैत्रायणीसंहिता, कठसंहिता चेति, तत्र संहिताभाग पुपल-
भ्यते, न ब्राह्मणभागः । यस्तु तैतिरीयत्राह्मणरूप तृतीयाएकस्पान्ते दशमैकाद्शद्वादशघपा-
उकात्मको भागः काउकपदामिधेयः, स न वस्तुतः कठशाखावलम्बी, किन्तु तैतिरीयन्राह्मणा-
न्तर्गतस्तैत्तिरीयारण्यकान्तर्गंतो वा । तैतिरीयाध्येतारः सर्वेऽपि प्रपाउकत्रयात्मकमिममपि
भागं नियमेनाधीयते । यदीदं शांखान्तरगतं स्यात् तर्हि तच्छाखीयानन्यान् भागान् परित्यज्य
एतन्मात्राध्ययने कारणकइपनं दुष्करं स्यात् । यद्यपि भाष्यकारौ सायण--भट्टभास्करावु-
भावपि भागमिमं प्रपाठकत्रयात्मक॑ ब्राह्मणभागे५5न्तर्भांवयस्ति, तथापि अध्येतारोऽध्याप-
यितारो चा तमारण्यक पवान्तर्भाव्याध्या पयन्त्यघीयते च ।
१६
भयत्रापि।
कात्यायन-भोतसूअस्य---
उपलब्धयोः संहितयोरपि तैत्तिरोयसंहितावदेव मच्या ब्राह्मणानि च सङ्घोर्णान्येवोपलम्यन्ते ।
अनयोः संहितयोः सादृश्यं परं परस्पर वद्दल्ति । विषया अपि प्रायशः समाना एवो
. तैत्तिरोयसहिता त॒ ताभ्यां सह न तावत्साडश्यमनुभवति इति तत्तच्छाखापरिशी-
लिनां सुविदितमेव स्यादिति नात्र विवियते ग्रन्थगौरवभिया ।
तैतिरीयसंहितायां काण्डः, प्रपाठकः, अनुवाक इति विभागः कृतः । तत्र संहितायां
सप्त काण्डानि । ब्राह्मणे काएडत्रयम्। ब्राह्मणभागतानां काणए्डानामएकानीत्यपि व्यपदेशा-
न्तरम्। संहितायां चतुश्चत्वारिंशत्प्रपाठकाः, अजुवाकाश्च पकपञ्चाशदुत्तरषट्शतानि।
ब्राह्मणे पञ्चचिशतिः प्रपाठकाः, अनुवाकाश्च अष्टोत्तरत्रिशतानि ।
कठसंहितायां तं तं विषयमवलम्ध्य स्थानकनास्ना विभागः कृतः, पुरोडाशस्थानकम्,
अध्वरस्थानकमिति । तानि च स्थानकानि अष्टादश ( १ ) तत्र सन्ति ।
मैत्रायणीयसंहितांयां तु काएडचतुष्टयम्। प्रपाठकाश्च (२) चतुः पञ्चाशत् । एतद्रिक्त
7A
Be
sl
- १८७
स्थान० मन्त्रसङ्ख्या मन्त्रसडख्या मन्त्रसङ्ख्या
(१) १ पुरोडारास्थानकम् १२ ७ आछोभीस्थानकम् १७ १४ वाजपेयस्थानकस् १०
२ अध्वरस्थानकम् १५ ८ दिशास्थानकम् १७ १५ राजस्यस्थानकम् १३
३ उपोतिरकस्थानकस् १० २९ उन्सीदनस्थानकम् १९ १६ अझ्षिवीशिकास्थानकम् २१
४ अहस्थानकम् १६ १० आझञावेष्णवस्थानकम् १३ १७ ध्ठुवक्षितिस्थानकम् १९
५ यजमानस्थानकम् ६ ११ मारुतस्थानकम् १३ १८ चमसस्थानकम् २१.
६ अशिहोत्रत्राह्मण ` १२ पयःस्थानकम् १५ २६४
स्थानकम् ११: १३ पशुवन्धस्थानकम् १६
(२). प्रथमकाण्डे द्वितीयकाण्डे तृतीयकाण्डे चतुथंकाण्डे
प्रपा० मन्त्रसङ्ख्या १ काम्येष्टिप० १२ १ अपिचितिब्राह्मणप्र० १० १ पुरोडाशबाह्मण-
१ पणद्शेमासप्रपाठकः ३१ २ ,, १३ २ १० प्रपाठकः १४
२ अध्वरप्र० १८ २३२ ११ ९ ३ न १० २ गोनामिकप्र० १४
दे अहप्र० ३९५. 9 ३३ ८ ४ - १० दे राजस्रयत्राह्मणप्रठ १०
४ यजमानव्राह्मणप्र १५ ५ काम्यपशुप्र० ११ ७ बि १२ ७ राजसूयम्र० १०
७ अग्न्युपस्थानप्रर १४ ६ राजसूयप्र० १३ ६ अध्वरादिविधिप्र १० ५ अध्वरादित्रयविधिप्र० ९
- ६ आधानप्र० १३ ७ अभिचितिप्र ०२० ७ न १० ६ 0" ९
७ पुनराधानप्र० 6... १४ ८ दि. १० ९ १7 01
«८ भ्चिहोत्रब्राह्मणप्र० १० । 99 १० ९ 15 ८ ¢ 37 १०
९ चतुहोतृप्र० ` ८ १० „, ६ १० क ७ ९ अरवग्यप्र० ७
१० चातुर्मास्यप् २० ३३ 5, ६ ११ सौत्रामणीप्र० १२ १० याज्याजुवाक्याप्र० ६
११ वाजपेयप्र० - १० १२ „, ६ १२ अश्वमेधप्र० २१ ११ १9 द्
_ वृद्ध १३ ,, २३ १३ 59 २० १२ 99' ६
१५१ १४ )) २१ १३ 19 १७
क बृष न ११ १३४ 33 १८
१६ र ®
भूर्मिका । | १७
आरण्यकभागो ऽप्यस्ति, यत्रं द्वादश प्रपाठकाः संन्ति तैत्तिरीयशाखायाम्। अध्येतृपराम्प-
राजुसारेण काठकपदाभिधेय॑ प्रपाठकत्रयमपि संयोज्य . संख्येयमिति विमावनीयम्। इतरत्र
तु शाखाद्वये स नोपलभ्यते ।
( काण्च-आाध्यन्दिनशतपथयोरवलचण्यम् )
पूचे शुक्लयज्ञबंदे शाखाड्डयमेवोपलम्यते माध्यन्दिनी काण्वा चेत्युक्तम् । उभयो
रपि शाखयोत्रांझणढयं शतपथसंजक पृथक् पृथशुपलभ्यते । तत्र माध्यन्दिनीये ` शतपथे
आनवमं काण्डं संहिताक्रमेणेव व्राझणक्रम उपलभ्यते पिणडपितृयागमेकं वर्जयित्वा । संहि
तायां हि पिण्डपितृयज्ञसंवन्धिनो मन्त्रा दशपूणमासानन्तरं पठिताः । ब्राह्मणे आधानानन्तर
तद्विधिः इत्येतावानेव भेदः। अन्यत्र क्रमे कोऽपि संहितात्राह्मणयोभेदो नोपलभ्यते ।
कारवसंहितायां प्रथमं द्शेपूणेमाससस्तन्थिनो मन्त्राः पठिताः, बराह्मणं त्वाधानतः प्रारभ्यते ।
अन्यच्च--ये तावद्विषया माध्यन्द्नीये शतपथे द्वितीयस्मिन् काण्डे समास्नाताः, ते सर्वं पि
अत्र प्रथमकाण्डे एव समास्ताताः। .एवं च तयोत्राह्मणयोः प्रथम--द्वितीयकाणडे विपयंस्तै
दृश्येते । अतो ये नाम विषया अझ्याधेय-पुनराधेयासिहोत्रा ऽऽग्रयण-पिणडपितृयज्ञ-दाच्तायणा
इयुपस्थान-प्रवत्ह्पदुपस्थानागतोपश्यान-चातुर्मास्यादिरूपा माध्यन्दिनीये शतपथे द्वितीये-काण्डे
क्रमशः समास्ताता', त एव काणवे प्रथमे समास्नाताः। अन्ये च ये विषया विपर्यस्ताः, ते
ऽप्यत्र टिप्पण्यां निरूपिता द्वएव्याः (१)
( १ ) माध्यन्द्नीये शतपथे—
काँ
१ दुशेवणमासेष्टि
आधानम्, पुनराधेयम्, अस्तिहोत्रम्, उपस्थानम्, प्रवत्स्यदुपस्थानम्, आगतोपस्थानादिकस्, पिण्डपित्
यज्ञः, आग्रयणम्, दाक्षायणयज्ञः, चातुर्मास्यानि ।
सोमयागो दीक्षाभिपतान्तः । |
सोप्रयागः-सवनत्रयगतं कप, पोडश्यादिसँस्या, द्वादशाहः, त्रिरात्राहीन दक्षिणा, सत्रधर्माः ।
वाजपेय--राजक््यौ ।
उखासंभरणम्, विष्णुककम-वात्सप्रोपस्थाने, वनीवाहनम्।
चयनम्, गाहपत्यचयनम्, निर्कतिचयनम्, अशिक्षेत्रसंस्कारः, दर्भस्तंवाद्यपस्पासाद्नान्तम् ।
प्राणभ्रवदादि चयनसमाप्तिः ।
शतरुत्रियहोमादि, धिषण्यचयनम्, पुनश्चितिः, चित्युपस्थानम्।
छि
४ ९ ७ ७ ७८ ०८ AY
१० चितिसम्पत्तयः, चयनस्य स्वेयज्ञात्मना स्तुतिः, चित्यस्य पक्षपुच्छविचारः, सप्तविधायेकशतविधा:
ग्नेवेदिमानम्, सप्तविधादुपेकशातविघसङ्छ्यासम्पतिः, चयनकाळादिविचारः, चिश्यारनेश्छन्दोसिरवय~
बसम्पत्तिः, संत्रत्सरादिसुहत पर्यन्तं चयनसम्पत्तिः, यजुद्मतीकोकम्पणानां संख्या, अरन्युपासना उपनिपः
त्रुपेण, मनःस्ष्टिविषग्रः; छोकादिरूपेण अग्न्युपासना, अग्नेः सर्वतोसुखत्वम्, सम्प्रदायप्रवतकर्पिवंश
कथनम्, अस्तिरदस्यम् ।
११: अग्न्याधानकाळः, दर्शपू्णमास-दाक्षायणयज्ञयोरचुष्ठानावधिः, दाक्षायणयज्ञः, पथिक दिष्टिः, अभ्युदु-
` दुष्टेष्टि, वर्शेधूर्णमासारथंवावः, भ्रयाजानुयाजानुमन्त्रणम्, इडा-स्विष्टकृत्-सूक्तवाक-शॉयुवाक-पद्ीः `
संयाज-वेदूयाळम्भ-समि्टयज्चः-प्रधानयागादिविषयोऽथेवाद्ः , अझिहोत्रार्थवादेः; नह्मचारिकतंब्यम्,
„ मित्रविन्दे्िः; हविषः सस्रद्धिः, चातुमास्यार्थवादः, पञ्च महायज्ञाः, स्वाध्यायप्रशँसा, प्रायश्चित्तम्,
अश्वदाभ्य्रहो, अध्यात्मविद्या, पश॒वन्धप्ररांसा, इवियंज्ञविध-सवविधयोळक्षणम्, षड्डोतारदोसः ।
१२: दौक्षाक्रमः, सत्राणि, शृष्ठषाऽभिछव-स्वरसाम-विषुवन्महात्रतादिनिरूपणम् , गवामयनम् , अभिद्दोत्रप्रोय«
` श्रित्तम् , खुतकासिहोत्रम्, स्तस्य दाइः।
द्र
“नी कक,
रदं
कात्यायन-भौतसत्रस्य--
( काणवमाध्यन्दिनियोः शतपथपदाभिघेयत्वम् )
घ्राह्मणयोरनयोः शतपथपदाभिधेयता कथं प्रवृत्ता, इत्यंशोऽप्यत्र किञ्चिदिव विचार-
णीयो भवति । शतं पन्थानो यस्य स इति व्युत्पत्या शतमागवत्वमस्येत्यवगस्यते | के च ते
मार्गा इति - जिज्ञासायां मार्गशब्दस्य अध्यायपरत्वमङ्गीङत्य शतमध्याया (१) यत्र स
१३ अश्वमेघः, तद्गत॑ प्रायश्चित्तम्, पुरुपमेधः, सवंमेधः ददारात्रः, पितृमेधः ।
१४ प्रवय्येः, घमः, महावीरः, प्रवग्योत्सादनम्, प्रवर्यकतृनियमः, बृहदारण्यकम्, काम्पहृवनादि, गभांधा-
नादि, जातकमे, वंशब्राह्मणमिति ।
काएवे शतपथे
काँ०
१ आधानम्, पुनराधेयम्, अप्लिहोत्रम, आग्रयणम्, पिण्डपितृयज्ञः, दाक्षायणयज्ञः, उपस्थानम्, प्रवत्स्यदुप-
- पस्थानम, चातुर्मास्यानि ।
२ दशंपर्णमासेष्टि: ।
३ अभिहोत्राथवादः, दर्शपणंमासार्थवादः।
.४ सोमयागः-दीक्षा, अभिषवादिश्व ।
५ सोमयाग/, सवनत्रयगतं कमं, पोडश्यादिसंस्था, द्वादुशाह;|त्रिरात्राहीन दक्षिणा, चतुखिशद्धोमः, सत्रधमाः।
६ वाजपेयः । |
७ राजसूयः ।
८ उखासम्भरशम्।
९०-१२ चयनम् ।
१३ झाघानकाळः, पथिङत्, प्रयाजानुयाजाचुमन्त्रणम्, शंयुवाकः, पत्नीलंयाजा!, ब्रह्मचयंत् , दर्शपूणंमास-
शेषः, पशुवन्धः।
१४ दीक्षाक्रमः, एप्व्याभिछवादिः, सोत्रामणी, असिदहोत्रप्रायश्चित्तम्, सृत कासिदो त्रम् ।
६५ अश्वमेधः।
१६ प्रवय्येः।
बृहदारण्यकम्
(१) माध्यन्दिनीयशतपथत्राह्मणे-- काणवशतपथवत्राह्मणे
काण्डानि अध्यायाः प्रपाठकाः व्राह्राणानि कण्डि०। काण्डानि अध्यायाः वाह्ाणानि कण्डिका
शृ ष् ७ ७० ८३७ धु द्द ३७६
ष्र ६ ug २४ १०४ २ ८ ३२ ५३२
डे 5 टे ३० ८५९ द २ २२ १२४
६ ५ ३८ ६४८ ४ ५ ३६ ६४९
धु षडु . २% ४७१ पड «८ ३८ ५७४
६ ८ ५ २७ ५३ ६ २ "छ ७००
1] ५ ४ १२ ३९८ ७ ५ १९ २८९ `
é छ |) २७ ४३७ ८ ८ २७ ` ५११
छ् ष ड 9% ४०२ ५ ५ १६ २५७
१० द् ४ ३० ३६५९ १० ५ २० २४३
११ ८ ड ४२ ४३७ ११ ७ २० ४३७
१२ ५ डे २९ ४५५ १२ द् २८ २८६
१३ दद ४ ४३ ४३२ १३ 6 ३१ २४१
१४ i 15 ७ थद ७९६ १४ .९ २८ ३९२
१०० ६८ ४३६ ७१७९ ५५ ८ ४४ ३०८
१६ २ & १९२ .
१७ द् ४७ २९५
१०४ ४३५ ६८०६
> :--_..* 7
भूमिका । १३
शतपथ इति शताध्यायवत्वात् शतपथत्वम् इति व्यलिखित् पग्लिङ महाशयः खछतायां
शतपथत्राहाण भूमिकायाम् ( १ ) , तद्स्माकमप्यमिमतमेव ।
यच्चान्यद्पि तेनोच्यते--“माध्यन्दिन इति शब्दो मध्यमवाची शाखाया अस्याः
प्राचीनतानिश्चयं प्रतिवन्नाति । माध्यन्द्नशतपथञ्चतुदंशमिः (२) काण्डेर्विभक्तः, तत्र बहुभिः
कारणैरिदं निश्चेतु शक्यते, यत् तत्र वहुनि काण्डानि अर्वांचीनकाले नियोजितानि।
प्रथमतो द्वादशं काण्डं मध्यमत्वेन व्यवहियते । आनेनेदमवगस्यते-दशमप्र मृति चतुदशपय-
न्तानि पञ्चैच काण्डानि कदाचित् प्रधानान्यासन्। अनन्तरं च इतराण्यपि काण्डानि पू वंत्र
संयोजितानि” इति ।
अन्न केवलं मध्यमशब्दमेकमवलम्ब्य फवमभ्यूहनं नातीव हृदयं गच्छति विचारशी-
लानाम्। सध्यन्दिनशम्द्स्प मध्यमवाचित्वं केन प्रमाणेनावगतं तेन महाशयेन इत्यपि
न वयं श्ञातुमीश्महे। मध्यन्दिनशब्द्रय मध्यमवाचित्वे वा अर्वाचीनत्वं ब्राह्मणस्यास्य
कथमवचगस्यत इत्यपि न ज्ञायते। अतो वयमिदमेच निश्चिनुमः--यथा कण्वेन महषिणा दृष्टा
काणवी इत्युच्यते, एवं मध्यन्दिनिन महर्षिणा डश माध्यन्दिनी इत्येच युक्त छुत्पश्याम; ।
अयमेवाशयो महीधरेणापि प्रथममन्त्रव्याल्याने आदतः । अन्यथा मध्यन्दिनशब्द्रुप
काणवन्यावतंकत्वं कथं . सिद्ध्येत् । अपि च संहितास्नातमन्त्रविनियोजकानि ब्राह्मण-
वाक्यानि , संहिता तु दशंपूर्णमासतः प्रवूत्ता , ब्राह्मणचाक्यैरपि तत पव प्रवृत्तेरवश्यं
भाव्यम्, यदि च नेवं स्यात् तर्हि प्रथमपठितानासुत्तरकतूनप्रति अवश्यमपेक्षितानां मन्त्राणां
विनियोगमडुकत्वा तत्संबन्धिनो दर्शेपूणमासादिकांश्च यागानविधाय कथं दशमकाणडादिः
काणडपश्चकं चयनस्तावकमञ्जश्वमेधाद्यपरितनमहाकतुविधायक प्रथमतः प्रदत्त भवेत् । न
हि दशंपूणेमाससोमयाग-पशु-चयनयागादीन् , तेषामङ्गकलापं विध्यादिक च यथावदपरिज्ञाय
(१) शतपथबाह्यणभूमिका पू० ८० आक्सफडंसुद्रिता ।
( २) शतपथब्राह्मण काएडनामानि कांण्डप्राहाणे काण्डनामानि
३ --हवियंज्ञकाण्डत् १--एकपार्काण्डम्
२--एकपात्काण्डम् २--ह वियेज्ञकाँ०
३--अध्चरका ० ३—उद्धारिकां०
४--अहकाँ ० ४--अध्वरका०
५--सवका० ७५--पअ्रहका ण्ड म्
६-उखासंभरणकां० ६--वाजपेयका ०
७-<हस्तिघटकां० ७--राजस्यकाँ०
८-—चित्तिकां० ८—उखासंभरणका०
९--संचितिकाँ० ९--हस्तिघटका०
१०--अभिरहस्पकां० १०--चित्तिकाण्डम्
११--अष्टाध्यायी काँ ० ११--सा झिचितिका ०
१२--मध्यम्काँ ० १२--असस्िरहस्यका ०
१३-अश्वमेधकां० १३--अष्टाध्यायीकां०
१४---दृहदारण्यका७ र १४--मध्यमका ०
१५---अश्वमेधकां ०
१६ -श्रवग्येका 9
2२० कात्यायन-भौतसूचस्य --
प्रथमतो 5श्वमेघे पुरुषेण प्रवर्तितुम् अन्ततस्तत्स्वरूपं वा ज्ञातुं पार्यते । अतो मन्त्रक्रममनुसरता
ब्राह्मणभागेनापि दर्शपूर्णमासतो वा आंधानादितो वा प्रवृत्तेनेच भाव्यमिति बलादप्यभ्युपगः
न्तव्यं भवतीति दशमादीनां पञ्चानां काएडानां प्राथस्यम्, आदितो नवानां काण्डानां तद्वां-
'च्रीनत्वं च न कदाचिदपि सङ्गतिमेति। अत एग्लिङ महाशयोक्तं न समसूलमित्यप्यभ्यु-
पगन्तुं शक्यते । |
2 . यथाच ग्रन्थेष्त्र शतपथशब्दः प्रयुक्तः, एवं षष्टिपथशच्दो 5पि प्रयुक्त आसी दित्यजु-
` मीयते। “क्रतूक्थादिसत्रान्ताुक” (पा० ४२६० ) इति सूत्रे “शतषष्टेः पिकन् पथः”
इति वार्तिकेन शतशब्दात् पषष्टिशब्दाद्य परो यः पथिन् शाब्दः, तद्न्तात् - षिकन्
'घाच्य इत्यादिकेन शतशब्दादिव षछिशम्दादपि षिकन् प्रत्ययं विदधता शतपथमधीते
शतपथिक इतिवत् षष्टिपथमघीते षष्टिपथिक इत्यपि शा्दो व्युत्पाद्यते। अतश्च पष्टिपद्वा-
उयेन केनापि ग्रन्थेन अधश्यं भाव्यम् ।
अत्र एग्लिङ महाशयो प्रवीति--“प्रथमप्रभ्नति नवमकाण्डपर्यन्तो भागः पष्टयध्यां-
यात्मकः। एवं च पतञ्जलिसमये आदितो नव काण्डानि कया चिदु इऽ्ठ्या अधानभूता-
न्यासन्। तावत्पर्थन्तमधीत्य उपरितनानि पञ्च काण्डानि पर्थत्यजन् केचित् । ते षछ्टिपद्ः
वांच्यान्यभूचन् इत्यवगस्प्रत” इति ।
तत्रेदं विचारणीयम् । शतपथस्पैव व्राहाणस्प आदितो नवकाएडात्मको यो भागः
_स एव भागः घष्टयध्यायात्मकः, ख पछ्टिपद्वाच्योऽभूत् इत्यत्र किमन्यतप्रमाणञ्ुपलभ्यते ।
. कुतो था तावद्ध्यायपरिमितः कश्चिच्छाखान्तरोयो ग्रन्थो न भवेत्। अतो नेदमपि मनो रञ्ज
. यति बिमशंशीलानाम्। र यता or - 1
र यदि तु पतद्विरुद्धप्रमाणोपलम्मपयन्तमस्या अपि युक्तग्राह्मत्वे न काऽपि
हानिरिति सहृदया अभ्युपगच्छेयुः,. तदा . उपपत्तिरेषमस्या चक्तु शाक्यते । अत्र हि
माध्यन्दिने शतपथे नवमे काण्डे अग्निचयनं सपरिकर. परिसमाप्यते, यत् संहितायामष्टाद्-
शेऽध्याये समासिमुपगच्छ॒ति। यद्यपि च द्शामेऽपि कांडे चयनसंबच्धिनो विषयाः के चन
प्रतिपाद्यन्ते, तथाऽपि ते न तावन्मुख्यतया प्रहीतु शक्यन्ते । तत्र हि चितिसस्पत्तिः, तस्याश्च
सर्चयज्ञात्मना स्तुतिः इत्यादयो विषयाः प्रतिपादिताः । ते तु नैकान्ततया चयनाडुए्ानायोप-
युक्ताः, किन्तु प्रबृत्तिमात्रप्रयोजकाः । अतस्तं विनाऽपि नवमकाणडे चय॑नंखमाप्ति मन्वा- |
नैश्चयनान्तस्यैच क्रतुकलांपस्य विशेषत आर्यावर्ते प्रचारमप्यवगच्छद्भिः कैश्चिद् याज्ञिके
` स्तावानेव भागोऽध्रीतोऽध्यापितश्च स्यात् । की अपर ।
चयनग्रन्थपर्यन्तमध्ययन प्रणाली प्राचीनकालेऽप्यासीत् ` इत्यवगस्यते “अव्ययं-
विभक्ति समीप०” ( पो० २।१।६ ) इति सूत्रस्यान्तशब्दो दाहरणे 'अझ्निग्रन्थपर्यन्तमधीते सानि’
इत्युदाहरणं दश्यते । अञ्निशाश्दश्चात्र तद्वोधके ग्रन्थे बतत इति तज््याख्यातांरः । स च ग्रन्थ;
शतपथे नवमकाण्डपर्यन्तः षष्ट्यध्योयात्मकः । अतः प्राचीनकालेऽपि समग्रस्य शतपथस्य
सत्वम्, अध्येत॒णां च केषां चित् समग्राध्ययनं; केषां चित् षष्ड्यध्यायात्मकमंध्ययनं चासी
दिति निश्चेतुं शक्यते। Fr
` ` (सामचेद्स्य शाखाविभागः )
एवं साम्रवेद्स्यापि .सददस्ममेदूभिन्नतवे पूर्वाचार्याणां सिद्धेऽपि इदानीसुपलभ्यमाना-
RRR CD
भूमिका । २१
स्तिस्न पव शाखाः, कौथुमी, जैमिनीया राणायनीया चेति। तत्र दक्षिणदेशे द्राविडदेशेषु
शाखात्रयसुपलम्यते, तत्राधिक कौथुमी, ततोऽल्पं राणायनीया, अल्पतरं च जैमिनीया।
गुजरदेशेषु कोथुस्पेव प्रचलिता, मददाराष्ट्रदेशेछु राणायनीया । चरणव्यूहव्याख्यात्रा ( खं० ३ )
महीदासेन तु सामवेदस्य - षोडश शाखा अवगम्य पतांसामेब तिखणां शाखाना
मस्तिताऽङ्गीङता । यद्यपि अद्य यावत् कौथुमी शाखैकैच सुद्रिता, तथापि तिरूणां शाखाना-
मध्येतारोऽद्यापि द्रविड रेशे समुपलभ्यन्ते । अतो वेद्सवंस्वकारोण यदुक्तम् “इदानीं
तास्तिल्ञः शाखा नोपलभ्यन्ते” इति तत् तच्छाजाध्येतृपरिचयाभावकतमित्येव मस्यामहे । -
सामचेदे १८२४ मच्याः सन्ति, तत्र भागद्वय-छुन्दः सहिता, उत्तरसंहिता चेति।
पूर्वा चिकषुत्तराचिकमिध्यप्यसिधानं तयोः । पूर्वाचिके षट् , उत्तराचिके त्रयः प्रपाठका; । यज्ञे
तथा ईश्वरोपाखनायां भक्तिरसे निमग्नैजनेये मन्मा अच्च गीयन्ते ते सामपदवाच्याः। आभ्य
न्तरप्रय्जन्यो चागिन्द्रियव्यापारविशेषो गानम्। गानस्य पूणेरूप “षड्जश्च ऋषभश्चैव
गान्धारो मध्यमस्तथा । पञ्चमो धेवतश्वेच निषादः सप्तमः खरः” ( ना० शि० २।५) इति
सप्तभिः खर; क्रियते।
गानसमये मन्ाणां खरूपपरिवत्तेनं भचति, तत्रा कारणानि-विक्ारः, विश्लेष
विकर्षणम्, विरामः, अभ्यासः, लोपः, आगमः, स्तोभशचेति.। विद्यमानस्य वर्णस्य खाने
चर्णान्तरोद्चारणं विकारः, सन्धिविच्छेदो विश्लेषः, हखखाने दीघस्य, दीघेखाने प्लुतस्यो
व्चारणं विकषणम्, विश्रामो विरामः, द्विख्रिरुद्यारणमभ्यासः, वणसुप्रानुव्चारणं लोपः, अधिक
बणस्योष्यारणमागमः, व्य थस्यानन्वितस्य शब्दस्योच्चारणं स्तोमः “ऋचो यद्धिकं किञ्चित्
द्विरुक्तं वाऽपि इश्यते । स्तोभव्वं तस्य मन्यन्ते क्रमशः शा्जचिन्तकाः” ( स्तोभानुसंद्दार
परि० १।१९ )
स च त्तोभस्त्रिविधः--वणंत्तोभः, पदस्तोभः, वाक्यस्तोमश्चेति । तत्र वणेस्तोम
इकारादिः, -पदस्तोभो हाई, हाउ आदिः । वाक्यस्तोमो नवविधिः-अशस्तिः, स्तुति
संख्यानम् , प्रलयः, परिदेवनम् , प्रेषः, अन्वेषणम् , सृष्टि, आख्यानमिति। एतेषां लक्षणादिकं
स्तोमंग्रन्थादचगन्तव्यम्। उक्तः कारण; परिवत्तितो मन्त्रसमुदायो गानम् । गानसं
हिता-गेय, ऊह, ऊह्य, आरणयकसैदै शचतुद्धा ।
( सामवेदस्य ब्राह्मणानि )
. सामवेदे अष्टौ ब्राह्मणानि-ताणड्य-षड़िश-मन्त्र-दैबत-आरषेय-सामचिधान-संहितो
निषदु-वंश-जैमिनीयनाममिः प्रसिद्धानि । तत्र ;सवापेक्तया ताणड्यब्राह्मणमेव महत् ।
अत पव तन्महात्राह्मणमित्यपि कथ्यते । प्रौढत्राह्मणं, पञ्चविशत्राह्मणमित्यप्यस्य नाम |
® ( आथवचेदस्य शास्राचिभागः )
अथत्रवेदस्य संहिताद्यसुपलभ्यते, पैप्पलादसंदिता, शौनकसंहिता चेति। शौनक
संहितायां मुद्रितायां विशतिः काण्डानि, ७५६ सूक्तानि, ५६७७ मन्त्र; । ब्राह्मणं तु एकमेव
गोपथामिधसुपलभ्यते ।
( विलुधानि ज्राह्मणानि ) |
` एवमन्यान्यपि ब्राह्मणानि सर्वथा विलुप्तानि मदर्षिमिबोधायनापस्तंबादिमिः सत्रका
रेल्तत्र तत्रोद्धुतानि पैङ्गायनि-(आप० श्रो० ५।१।१८) शैज्ञालि (आप० भो० ६।७।४)-शाठ््यायनि
२२ कात्यायन-भौतसूचस्य---
(शाइरभा० ३।२।२५) काठक (महाभा० ७।१।१३) मैत्रायणीय० (बौ० धौ० ३०८) जांबालब्रा०
( शाइरभा० ३।४।२० ) खारिडकेयब्रा० ( भाषि० सू० ३1२६ ) औखेयन्रा० ( भाषि० ३२६)
हारिद्रविकन्ना० ( ऋग्वेदमा० ५॥४०)० ) आहरक व्रा० ( नार० शि० टी० काशी चोखंभासं०
पू० ३६४७ ) बढ्कतिब्रा० ( आप० श्रौ० १४।२०।४) गालवन्ना० ( महाभा० १॥१॥३४)
भाल्लवित्रा० ( महाभा० ४।२।१०४ ) शाट्यायन व्रा० ( ऋक खर्वा० ३॥३२ ) कालबविब्रा०
(झाप० भौ० २०॥६॥&) सैरुकी त्रा० ( गो ० ग्र ३।२५ ) तुस्वरुत्रा० झारुणेयत्रा० ( मद्दाभा०
४।२१०४) सौलभत्रा० ( महा० ४२६३ ) पराशरत्रा० ( तन्त्रवा० चौखम्भा सं० पु० &६४)
माषशरांवित्रा० ( द्राह्यायण श्रौ० ८1२३० ) कापेयत्रा० ( सत्याषाढभौ० १४ ) प्रशृतीनि
आसन बहनीत्यबुमीयते ।
( ब्राह्मण भागानां काये )
एवं मन्त्रत्राह्मणात्मना च प्रभिन्नः सर्वा5पि चेदराशिः श्रौतं धमं' विवरीतुं, तत्र च
पुरुषं प्रवतेयितुमेव प्रद्यत्त इति तु न तिरोहितम्। तत्रापि ब्राह्मणभागानां कमेखरूपावबोध-
कत्वे, तद्पेक्षितद्रव्यदेवतायङ्गक्लापविधायकत्वं, तस्य च कर्मणः सत्यपि कालान्तरे
पुरुषामिलाषितफलजनकत्वे कष्टात्मके तत्र तदानीमलसखभांवानां णुदषाणां स्वरखतः
प्रवृत्यनुदयात् तत्सम्पादनारथे' विहितकमेव्तावकत्वं ब्राह्मणुभागानां कार्यमिति पूर्घाचार्याणा-
ममिप्रायः ।
| ( विधिभेद! )
, एवं च तत्तत्कार्यां्थे प्रवृत्तो त्राह्मणभागस्तेन तेन भेदेन विभक्तो विध्यर्थेवादा-
द्यात्मना । तत्र यानि वाच्यानि इदं कर्म एवं करतेव्यमिति कर्मेखरूपमात्रावबोधने
प्रबुत्तानि, तानि उत्पत्तिविधय इत्युच्यन्ते, यानि तु तद्वाक्यविहितकमंलंबन्धि
द्व्यदेवतादिविधायकानि, तानि शुणविधयो विनियोगविधय इति चोच्यन्ते, यानि च
तत्तादशेषु कर्मछ कस्याधिकारः किस्फलधुद्दिश्य तत् कतंव्यम् । इत्यादि कमवचोधयन्ति
तान्यधिकारविधय इत्युच्यन्ते, पतेषामञुष्ठानक्रमादिकं योऽववोधयति स प्रयोगव्रि-
थिरित्युच्यते। एवं विधिभागश्चतुर्द्धां विभक्तः ।
( अथवादमेदः )
अस्यैव शेषभूतो5थंबाद्भागः । येन च `विधिलन्निहितेन विहितं स्तूयते, निषिद्ध
च निन्द्ते। सोऽपि-निन्दा-प्रशंसा-परङृति-पुरांकर्पभेदेन चतुद्धा चिभक्तः। निन्दा -
“यो बर्हिषि (१) रजतं ददाति पुराऽर्य संवत्सरादु गृहे रुदन्ति” ( तै० सं० १।५।१)
इति । दुर्शपूर्णमासाद्याखि्टिषु दक्षिणात्वेन प्रसक्तस्य रजतदानस्य निषेधः “बर्हिषि रजतं न
दद्यात्” (तै० सं० १।५।१) इत्यनेन क्रियते। तत्समीपे श्रुतेनानेनाथेवारेन रजतदानं निन्द्यते ।
यदि कश्चिसिपेधमतिक्रम्य रजतं दयात्, तस्य गृहे संवत्लरात्पूचं रोदनं भविष्यतीति।
प्रशंसा तु—“वायुचें च्षेपि्ा देवता” (तै० स० २।१।१) इत्यादि । पूर्व “वायव्यं श्वेतमालभेत
भूतिकामः” ( २।१।१ ) इति वाक्येन वायुदेवताको भूतिफलकः पश॒द्रव्यकः कश्चन यागो
विहितः। तस्लन्निहितेनानेन वाक्येनारथंचादेन तदेव कमं प्रशस्यते शीघगामिवायुदेवताः
कमिदं कमे शीघफलद्म्, अतोऽतिप्रशस्तमिति । ८
(१) अत्र बर्हिःशब्देन तत्संवन्धिकर्ोपलक्ष्पते, न तु कुशाः । अतो बरहिःसाध्येंपु दर्शप्र्णंमासादिषु कर्मसु
. ,- रजतं दक्षिणात्वेन.न दुद्याढियथ। ` | ४
|
।
॥
|
था
| भूमिका । १३
अयमेवार्थवादो निन्दारूपः प्रशंसारूपो वा अन्यक्कत इति यत्रोपवण्यंते स परकृतिरि-
` त्युच्यते। यथा--“अप्लिवाँ अकायत अन्नादो देवानां स्याम् ” ( तै० ब्रा० ३।१।४ ) “ववरः
प्रावाइणिरकामयत”(ते० सं० ७।१।१०) “उल्मुकैः सहाजध्चुः' ( श० व्रा० ३।४।२२ ) इत्या-
द्यन्यकठकोपाख्यानं परिछतिः ।
“पुरा ब्राह्मणा अमैषुः” ( तै० सं० १५७) “इदं चा अग्रे नैव किश्वनासीव”
( तै० त्रा० २।२।४।१ ) “माषान् मे पचतेति ह स्माह वकुर्चाष्णि;” ( श घ्रा० १।१।१।८ )
इत्यादि पुरावृत्तकथनं पुराकटपः । 5
इद् खर्वममिप्रत्य भगवता5<पस्तस्त्रेनापि खयज्ञपरिभाषायां सूत्रितम-“कमचोदना
प्रांह्मणानि, त्राह्मणशेषोऽर्थचादो, निन्दा-प्ररांसा-परक्कति-पुराकटपश्च” इति ( आप० थौ०
यक्षप० २४।१।३१-३३ ) ।
इतोऽपि विधिभेद्ः--
हेतुनिवेचनं निन्दा प्रशंसा संशयो विधिः ।
परक्रिया पुराकल्पो व्यवधारणकल्पना ।
उपमानं दशेते तु विधयो ब्राह्मणस्य तु। `
पते सववेदेछु नियतं विधिलक्षणम” (शावरभा० २।१।८)
इत्यादिना शावरादिभिर्धाह्मणभेदा निरूपिताः, ते तत पवावगन्तव्याः ।
( सन्त्रलचणं तद्ग दश्च )
मन्त्रा अपि ये नाम अडुष्डेयाथे' प्रकाशयन्ति ते उच्यन्ते । तत्तत्कमे कुर्वाणा ऋत्वि-
जो हि स्वैरजुष्ठेयं कमै रुछुत्वा कुर्चन्ति, तच्च स्मरणं तत्तत्क्रतुप्रकरणविशेषे पठितैर्चाक्यै-
रेच सस्पादनीयमिति समस्ति नियमः । तान्येच वाक्यानि मन्त्रां इत्युच्यन्ते ।
एतेषां मन्न्राणां लक्षण नाडुगमरूपेण वक्त शाक्यते, यतो बइुप्रकारास्ते कयाऽपि
रीत्या नाडुगमयितुं- शक्यन्ते । अत पव ब्राह्मणलक्षणं मन्त्रलक्तणं च कथयितुं प्रवृत्तो
भगवानापस्तस्बः “कर्मचोद्ना त्राह्मणानि” इति ब्राह्मणलक्षणमुक्त्वा “त्राह्मणशेषोऽथंबाद्ः”
इति त्राह्मणशेषभूतमर्थवादमपि लक्षयित्वा “अतोऽन्ये मन्त्राः” (आप. श्रो. २४।१।३४) इत्येव
त्रलक्तणसूचिचान्। भगवान् जैमिनिरपि “तञ्चोद्के मन्त्राख्या” (२।१।७ ) इति प्रायिकमेव
लच्तणमवोचत्।
इमे च मन्त्राश्वतुद्धा विभक्ताः-करणमन्तरः, क्रियमाणादुवादिमन्त्रः, अजुमन्त्रणमन्त्रः,
जपमन्त्रश्चेति ।
तत्र यस्य मम्त्रस्योच्चारणांनन्तरमेव कमे क्रियते स करणमन्त्रः । यथा-याज्या-
पुरोऽडुवाक्याद्किम्।
कर्मानुष्टानलमकालमेव यो मन्त्रः पञ्यतेःस क्रियमाणाचुवादी मन्त्र,। यथा-'युवां
. सुवासा’ (ऋ्वे० ३।१।३) इत्यादिः। अत्र हि यूपपरिव्याणं यदा करियते तदैव मन्त्रोऽयं पठ्यते ।
कर्मेसमनन्तर यो मन्त्रः पञ्चते सोऽचुमन्त्रणमन्त्रः। यथा" एको मम एका तस्य
योऽस्मान् डेष्टि” ( श. त्रा. १।५।५।७ ) इत्यादिः । अयं हि मन्त्रो यजमानेन द्रव्यत्यागात्मके
यागे कृते समनन्तरमेच तेन पठ्यते ।
एतद्तिरिक्तो यो नाम “मयीदमिति यजमानो जपत्ति” (३।३।१८) इत्यादिना विदितः
सन्निपंत्योपकारकरूपः, स जपमन्त्रः। पूर्चोक्तानां त्रयाणामञु्ठेयाथंसारकत्वरूपं दष्टं
जनम् । जपमन्त्राणां तु अदृष्टमात्न॑ प्रयोजनमिति याज्ञिकानां मीमांसकानां च सिद्धान्तः
२४ कात्यायन-भौवसूतस्य--
( सुत्रस्यावशयकता )
एवं कर्मस्वरूपस्य बहुप्रकारभिन्नस्य सवाशे पोष्कल्यमादधतीं मच्ञत्राह्मणात्मिकां
अयीं यथावत् सनियमं शुरुसुखाद्धीत्य, अधिगम्य च तदर्थं तेषु कालेछु तानि तानि कर्माणि
यथावदन्ववतिष्टन्नस्सत्पूर्वंतनाः पुरुषाः। तेषां च कुशाग्रधिषणत्वात् बहुज्ञत्वाञ्च वेदमा
गेभ्य एव सर्वाणि कर्माणि यथावद्वगम्याउछातुं शक्तिरभूत् , तदा नेव थौतस्त्राणामपेक्ता5$
सीत् । यदा च शक्तिः क्रमशो हाससुपयातुमारव्धा, अढ्पज्ञपुद्षेखु च पद्माधाठुं प्रवृत्ता,
` तेन च कारणेन अतिगभीरेभ्य इतत्ततो विप्रक्रीणंस्थोऽथंवादहुलेस्यो विधिभागेभ्यः क्म
खरूपं यथावद्वगन्तुमनीशा जनाः सञ्जाताः, तदा तानजुजिघृक्तवः करुणामयसूतंयो महपं
यस्तस्मिन् तस्मिन् वेदे तत्तच्छाखाध्यायिनः पुरुषान् प्रति तां तां शाखामवलस््य कल्प"
सूत्राणि (१) औतसूत्रापरपर्यायाएयरीरचन् । विधरिभागा हि प्रायशोऽर्थचाद्संघलिता एव
संदश्यन्ते । तत्र कोऽ सौ विधिः , कश्चार्थवाद्ः, कुत्र विधेस्तात्पर्यस् इत्यादि विवेक्त मन्द-
मतीनां मतिने सम्थाऽसूत्। `
, एवं शाखान्तरेष्वपि वहन्यज्ञानि आस्नातानि यानि खशायायाँ नोपलभ्यन्ते । तत्र
शाखान्तरीयाणामङ्गानां कियतासुपादानं, कियतां च त्याग इत्येतद्विविचनमपि ढुःशकमूत्।
` एवमितस्ततो विप्रकीर्णानां क्रमशः सङ्कलनमपि यदा दुर्घटमभूदेतेषां, तदच सूअकाराः सूत्रा
णयारचयितुसुपाक्रमन्। अस्मिन्नेव काले सबष्वपि वेदेषु तां तां शाजामवलस्ध्य सू्ाणि तत्त-
च्छाखाध्यायिनासुपकाराय वहुभिमैहदर्षिभिरारचितानि । एतेषामेव सूत्राणां मध्ये अध्येत्र
भावात् कर्मांचु्ठानाभावात् वैदिककमैणि भ्रद्धादिवैकल्याध्व शाखाप्रलयचत् बह्नि प्रलीनानि
कतिचिदेव तत्तच्छाखासूपलभ्यन्ते । यानि चोपलभ्यन्ते तान्यत्ञाुक्रमिष्यासः
Se र. ( ऋग्वेदे उपलव्ध ्रौतस्त्रद्यस् )
तत्र ऋग्वेद्संबन्धि तावत् श्रीत्रसूत्रद्वयसुपलभ्यते-आश्वलायनं (२) शाङखायनं
MNOS SO . ॒ रा मा
£ (१ ) “अदढ्पाक्षरमसन्दिग्धं सारवद्विशवतो सुखम् । अस्तोभमनवद्यं च सूत्रं सूत्रविदो विदुः? इतिः .
सूत्रट क्षणम् ।
( २ ) भाश्वछायनश्रौतसूत्े-द्वाद्याध्यायाः, तत्र प्रथमेऽभ्याये-परिभापा, दुर्शापर्णमासेष्टिः । द्वितीयेः
भ॑रन्याघेयस्, अग्निहोंत्रहोमः, उपस्थानम् , पिण्डपितृयज्ञः, अन्वारम्भणीया, आग्रयणम् , काम्या इष्यः, पेस
घेष्टि,, छोकेष्टिः, मित्रवित्दा, पवित्रे्टिः, कारीरीष्टिः, वेश्वानरीष्टि', इप्ठ्ययनम्, सांवत्सरिकाणि, तुरायणम् ,
दाक्षायणयज्ञः, याज्या-पुरो ऽनुवाक्चाळक्षणम्, चातुर्मास्यानि। तृतीये-पछुः, पश॒याञ्यापुरोऽनुवाक्याः निरूढ-
- पशु, सौत्रामणी, प्रायश्चित्तानि । चतुर्थपञ्चमयोरग्निष्टोमः । ष्ठे-उक्थ्यः, पोडशी, अतिरात्रस्य नैमित्तिकम्
सोमप्रायश्रितानि, दीक्षितमरणप्रायश्चित्तादि, सोमयागशेपः, भत्तूवन्ध्या, अवस्थः, उद्यनीयादि । सप्तमे
सत्रघर्माः न्यूझ्खादि. च । अएमे-श््राणि, प्रतिगरादिः, एप्ब्यादिः । नवमे-रजस्रयः, एकाहाः, वाजपेयः |;
द्शमे-भ्रहीनानि, द्वादशाहः अहीनसत्रयोः समाना धर्माः, अश्वमेधः । पुकाद्शे-रात्रिसत्राणि, गवामयनम् ।
द्वादशे-भादित्यानामयनम् , अङ्गिरसामयनम् , द्रतिवातवतोरयनं, कुण्डपायिनामयनस् , तापश्चितामयनम् ,
प्रजापतेद्वांदशसंवत्तरम् , सारस्वतसत्राणि, मित्रावरुणयोरयनम् , सत्रोत्यानम् , सवनीयपदावः, सत्रिघर्मा;; `
ब्रह्मानि, सवनीयप्ुविभाग ऋत्विजाम् , प्रवराः, सत्राणि, एष्ठ्यरामनीय इति ।
. (३) भत्रा्टादुशाध्यायाः। तत्र प्रथमे-परिभापा, दर्शपणंमासो । द्वितीये-अझ्याघेयम्, अन्वारम्भ- ;
णीया, पुनराधेयम्, भमिदोन्रम्, उपस्थानम्; अभिसमारोपः । तुतीये-वैग्रधेछिः अभ्युदितेष्टि:, भग्युदुदृष्टेष्टि,
भूमिका । । २५
आश्वलायनसूत्रमाश्वलायनमहर्षिणा छतम् , शाङ्खायनं च तन्नास्ता महर्षिणा ।
तत्र पुरोषजुवा क्या (१) याज्यादीनां (२) तत्तच्छुआयणां (३) चानुष्ठानप्रकारः, तद्देशकाल-
कर्त्रादीनां विधानं, खर-प्रतिगर (४) न्यूङज (५) प्रायश्चित्तादीनां च विधानं प्राधा-
न्येनाभिहितम् । तत्सस्त्रन्धीनि कानि चनाङ्गानि च तत्र तत्र विधीयन्ते । इमे च पदार्था
प्रायश्चित्ते टयः, मित्रविन्दा, दाक्षायणयज्ञः, सावंसेनयज्ञः, वसिष्टयशः, आग्रयणम्, चातुर्मास्यानि, अझिहोत्रप्रा० ।
चतुर्थ -प्राजमानम् , पिण्डपितृयज्ञः, वह्मत्वम् , स्तकामिदोत्रादि, शूलगवः, मधुपकः ।
पञ्चमाद्यएमान्तेषु-अभिष्टोमः। नवमे-चयनम्। द्शमे-त्रादशाहः। पकाद्शे-दादशे च चतुर्वि शा-
थहीनानां होत्रम् । चयोद्शे-पाछकं सौसिकप्रायश्चित्तम् , गवामयनम् , सत्राधिकारिणः, उत्सर्गिणामयनम् ,
आदित्यानामयनम् , अङ्गिरसामपनम् , द्रतिवातवतोरयनादि । चतुद्शे-एकाहाः, पाछुकचातुमांस्यानि,
सोत्रामणी । पञ्चदशे वाजपेयः, अक्तोर्यामः, सर्वस्वारः, राजप्तयः। षोडशे-अश्वमेधः, पुरुषमेधः, सर्वमेधः,
चाजपेयशेपः, राजत्तूयशेपः, अश्वमेधशेपः, अहीनाः। खप्तद्शे-मद्दाबतम् , अष्टादशे-मदारतीयं कर्म,
गवामयनशेषः, सारस्वतसत्राणि, दा पद्वतसत्राणि इतिः।
(1) देवतायै हविः प्रदानकाले देवताया आवाहनार्थं या ऋक् पुरः यागात्पूर्वं देवतामनुकूळ-
यितुमत्रूच्यते सा देवतास्मरणार्था “पुरोऽनुवाक्या? इत्युच्यते ।
(२) आवाहनानन्तरं यया ऋचा देवता इज्पते, सा देवताये हविः समपंणार्था ऋक् “माज्या?
इत्युच्यते । “सवं पामग्रेऽनुवाक्यास्ततो याउपाः'? ( आश्व. श्री, ३।७।३ )
(३) साख्ना स्तुताया देवतायाः पुनः ऋडमन्त्रेण सामरहितेन होत्रा क्रियमाणं स्तवनं शस्रमित्यु-
उयते “स्तुतमनुशंसति” ( ता. घा, ९ )
(४) यज्ञे शर्त प्रयुज्ञानस्प होतुरुतषाहजनकमध्वप्रोवंचनं प्रतिगरः ।
(५) न्यूछूखः । नितराम् अत्यन्तविषमप्रकारेण ऊङ्खनसुच्चारणं न्प्रङ्खः। “गवामयनस्प चतुर्थेऽहनि
प्रातरनुवाक प्रतिपद्चद्वर्चाद्यो न्भ्ङ्खो द्वितीयं स्वरमोकारं त्रिमात्रसुदातत्तं ,त्रिः, तस्प चोपरिष्टादपरिमितान् ,
पञ्च वाद्धौकारानचुदात्तानुत्तमस्य तु त्रीन् एवमक्षरं निहन्पते न्भ्रङ्ख्यमाने” ( आश्व० श्रो ७।११।१-५ )।
अस्यायमर्थः । चदुर्थेऽनि प्राप्ते सति प्रातरनुत्राकस्य येयखुक् प्रथमाऽस्ति, तस्या चो यो द्वावद्धंचों, तयो-
रथंच परोर्यावादी, तयोराद्ययोन्य्रंङ्खः कतंच्यः । तद्यया-“आप्रो रेवतीः क्षयथा” ( ऋ० १०।३०।१२ ) इति
प्रातरनुवाकस्य प्रतिपत् । तस्याः पूर्वाधंस्यादौ योऽप द्वितीयः स्वर ओकारः पकाराद्रुध्वभावी, तं त्रिमात्रोपेतम्
उदात्तस्वरयुक्तं त्रिवारमु चारयेत् , त एते त्रय ओङ्काराः सम्पद्यन्ते । तत्रेकेकर्प ओकारस्योपरि पुनरप्योकारा
अधस्त्ररूपा टरस्व मात्रा अपरिमिताः पञ्चोचारणीयाः । ते चाद्धोकाराः, सवऽप्प्नुदात्ताः । उत्तत्तस्य तु त्रिमात्रस्पौ
कारस्पोपरि त्रीनद्धोकारानुचारयेत , तेष्वद्धोंकारेणु पथममक्ष\ निहन्यात् = अत्यन्तनीचस्वरेणानुदात्तं
कुर्यात् । एवं सति उदात्ता्निमात्रात्रय ओकारा अद्धोंकाराखयोदश, इस्येवमोकाराः पोडश सम्पद्यन्ते । प्रथम--
द्वितीययोखिमात्रयोमंध्ये पञ्चाचुदात्ता अद्धो हाराः तृतीयस्प्र त्रिमात्रस्प्रोपरिष्टादजु दात्ता अद्धोकाराख्यः,
सोऽग्रसुच्चारणविशेपो न्य़ूशख इत्युच्परते । “तदपि निद॒रशनायोदाहरिष्यामः-आपो ३ ओ ओओ ओ
ओ ओ३ भो भो ओ ओ ओइ ओ ओ ओ रेवतीः क्षयथा हि वस्वः क्रतुं च भद्र बिखथासतं च। रायो ३ भो भो
ओ भो ओ ओइ ओ ओ ओ ओ ओ ओ ओ३ ओ ओ ओश्च स्थः स्वपत्यस्प पत्नीः सरस्वती तदू गूणते वयो घो३
मापो ३?-इति (आश्व. श्रो, ०।११।७)। “न्यूझ्खाः पोडरा ओकाराः, तत्र केचिदुदात्ताः केचिदनुदात्ताः”
( पा० १1२३४ ) इति । न्भृङ्ख्पन्ते शब्दविशेषं कुवन्ति इति न्यङ्खाः इति सायणः ( ऋ. १०।९४।३ ),
शाङ्छ्प्राय- ब्रा. २२।६ २५१३, शाङ्का. ओ. १०५२१, १२।१३।३, ५, ७ काल्या. श्रौ. १।८।१९। ऐ. ब्रा.
५।१।३, ६।१९।२९। ह स्वैस्रयो दशभिरोकारेथुक्ता दीर्घाय ओकारा मिलित्वा न्यूङ्खा भतरन्तीति निष्कर्ष: |
मन्त्रेषु प्रथ प्रपादस्य तृतीयपादर्प ऱ्च् द्विती यस्व रे त्रयो दृशमिरोकारेस्तत्र चावसानं कृत्वा त्रयाणां त्रिव्ात्राणा-
मोकाराणासुच्यारणं न्यूड: ।
छे
२६ कात्पायन-भ्रोतसत्रस्य--
होठ्संज्ञकेन ऋत्विजा इशिषु दशपूर्णमासादिषु, उपरितनेषु च क्रतुषु सोमादिषु होत्रा
तत्पुरुषैमें आवरुण-त्राह्मणाच्छुंस्यच्छावाफैश्च प्रतिनियतत्वेन वक्तव्यतया विहिता$-।
( कूष्णयजुष्युपक्षव्धश्नोतसखूत्राणि )
यज्ञुचेदे तावत् छृष्णाख्ये-वौधायनीयापस्तंवीय ( १ ) सत्यांपाढीय-मानव-भारद्वांज-
बैद्धानसाख्यानि तत्तड पिप्रणोतानि घट सूत्राण्यद्योपलभ्यन्ते । तत्र बौधायनीयापस्तंवीयहिर-.
रयकेशीय-भारडाजीय-वैखानसाख्यानि पञ्चापि सुजाणि तैत्तिरीयशाखामवलरूय प्रवूत्तानि |
मानवं त मैत्रायणीयसंहितासवलम्ब्य प्रवृत्तम् । अत्र वौधायनीये पर सूचान्तरापेच्षया वैलक्षण्यं
प्रयोगबाइुल्यं शाखान्तरेभ्यः पदार्थसङ्ग्रहणं चाधिकसुपलभ्यते। इतरेषां सूत्राणां प्रायश
पेकरूप्यम् , आञुपूर्व्यामपि च क्वचिद्धिकं सादृश्यमस्ति । रचनापर्यालोचनया च सवेभ्यः
सूत्रेम्यः प्राचीनतमं वोधायनीयमेवेत्यवगस्पते। विशेषतः कालनिणंयं त्वेतेषामग्ने करिष्यामः।
` एतेषु सत्रेजु आपल्तम्त्रीयं, वैखानसं, मानवं चेति त्रितयं समग्रं सुद्रितम्। हिरण्य-
केशीयं तु सोमयागाग्तमेव सुद्रितम् ( २ )। घौधायनीयमप्यसमग्रमेच । भारद्वाजस्य .त्वद्य
'यावन्न सुद्रणं सञ्जातम् । `
( शुक्कषज्ञवेंदे उपलब्धं श्रौतसूजस )
शुङ्गयज्ञुर्चेदस्य कात्यायनीयमे कमेव श्रौतसूत्रसुपलभ्थते | कर्काचायणापि स्वव्या-
ख्यायां न सूत्रान्तरकारस्य नामोल्लिजितम् | अन्यैरपि व्याख्यातूभिराधुनिकेर्विचारशीलैः
` पाश््रात्यपणिडतैरपि न सूतरान्तरास्तित्वे किंचिदपि विचारितम्। प्रत्युत मेकूडानलमद्दाशयेन
शुक्कयज्चुर्चेदस्य एकमेव कात्यायनश्रौतसूतरमित्युक्तम् , तदेवास्मामिरपि यावड्विङ्द्प्रमाणाबु-
पलम्भं खी क्रियते ।
( सामवेदे उपलब्धं श्रौतखूचत्रयस_ )
[ सामवेदे एकं लाउ्यायनश्रौतसूत्रम्, अपरं द्राह्मायणश्रौतसूत्रं मकशसुत्रं चेत्युपल-
भ्यन्ते । परिशिष्टानि तु द्विपश्घादुपलभ्यन्ते । |
( अथववेदे उपलब्धसूचम )
अथववेदे पकमेच सूत्रं कोशिकामिधसुप लभ्यते। एतश्च नेक्रान्ततः श्रौतविषय-
मचलस्व्य प्रचुत्तम् , कि तु प्रायशो गाह्योनेच चिषयाडपजीवति । वितानसूत्राभिधः कश्चिदे-
तद्वेद्मचलम्व्य प्रब्त्तः थतविषयानववोधयति । परिशिए्टानि तु षडिवशतिरुप लभ्यन्ते ।
तेषु सङ्कोणी विषया विरलाः श्रौता अधिकाः स्मार्ताश्च निरूपिताः। ˆ
( १ ) आपत्तंवश्रौतत्रत्रे १-३ अध्यायेपु दर्शप्रणमासौ, वेख्रघेछिः, दाक्षायणयज्ञः, ब्रह्मत्वम् ।
चतुर्थे-याजमानम् । पञ्चमे-अग्न्याधेयं, पुनराघेयं च । षष्ठे-अग्निददोत्रम्, उपस्थानम् , आग्रयणं 'च । सत्तमे-
पशुवन्धः । अष्ठमे-चातुर्मास्यानि । नवमे-उक्तकमंणां प्रायश्चित्तानि । १०-१३ सोमः । चतुदेशे-सोमसंत्या: ।
कतुपशवः, ऐकादशिनः, सोमवह्मत्वम्, सोमप्रायश्चित्तानि। पञ्च द्शे-प्रवग्यः, तत्प्रायश्चित्तं च। १६-१७
यनम् । अष्टादरो वाजपेयो, राजसूयश्च । एकोनचिशे-सोत्रामणी, कौकिळसौत्रामणी, नचिकेतादिचयनम्,
काम्याः पशवः, काम्पा इएयश्च । चिशेऽश्वमेधः, .पुरुपमेधः, सवमेधः, दशरात्रः । एकविशे-द्वादशाहः, गवाम-
यनम्, उत्सर्गिणामयनम् । द्वार्विशे एकाहाः | त्रयोविशे सत्राणि। च तुर्विशे-यज्ञपरिभापेति चतुर्वि शति-
रध्याया: | रू ॥
( २ ) श्रृयतेऽस्योपरितनोऽपि भागो सुद्रणायारव्ध इति ।
भूमिका । हि
( कातीयश्रौतखरचविषयः )
सूत्रमिदं शुक्कयञ्जुवंदसंवन्धिनीः पञ्चदश शाखा अधिकृत्य प्रवृत्तमपि (चरव्यू० क० २)
विशेषतः काणव-माध्यन्द्नीयशाखाद्वयमधिकृत्यैव प्रबृत्तमिति पूवघुपवणितम् । शाखाद्वये
च यः क्रम आदृतः कमणां, तमेव क्रममचलस्व्य प्रवृत्तमिदं सूत्रम् । प्रथमे ऽध्याये द्वितीयाद्युपरित
नेष्त्रध्यायेषु चच्यमाणानां पदार्थानां खुलादबोधाय पारिमाषिका विषया विचारिताः।
द्वितीयततीययोदशंपूर्णमासौ साङ्गो निरूपितौ । चतुर्थ पिएडपितृथागो, दशेशेषा
धत्सापाकरणादयः, विद्लतिघु दर्शपूर्णमासयोधर्माणामतिदेशः, दाच्तायणयज्ञः, आशग्रयणेष्टिः,
अन्वारम्मणीयेधिः, अग्न्याधानम्, पुनराधेयम् , अशिद्दोत्रं चेति निरूपितानि । पश्चमे--चातु्मा
स्यानि, मित्रविन्देधिश्च । पष्ठे-प्रतिवषंमञु्ठेयो निरुढपशुः । सक्तमप्रश्रृतित्येकादशापयंन्तेषु
पञ्चस्वध्यायेछु सोमयागः। द्वादशे-द्वादशाहो हादशखुत्याकः सत्रखक्षको यागविशेषः |
अयोदशे-गचामयनम्। चतुदंशे-बाजपेयः । पञ्चदशे राजसूयः । घोडशादिघु त्रिषु महाञ्जि-
चयनम्। एकोनविशे सौत्रामणी नाम पशुविशेषः (१) । चिशेऽश्वमेधः। एकविशे पुरुषमेध-सर्वे
सेध पितृमेधाः। णकाहा द्वाविशे; त्रयोविशे दिराचध्रशृत्येकादशरात्रपयन्ता अहीनाः।
चतुर्विशे सत्रान्तराणि, पञ्चविशे प्रायश्चितम्, सताशिद्दोजादि च। पड्शि-प्रवग्ये इति।
छायसेव कमः प्रायशो ब्राह्मणे5प्याइत इति स्पष्ट प्रेत्तकाणाम्।
( कातीयश्रौतसूत्रस्य जैमिनिस्त्नसघम ता )
एवं सर्वप्त्रपि सूत्रकारेषु तत्तच्छालामवलस्ः्य सूत्राणि रचयितुं प्रब्ुत्तेछु तत्तच्छाः
खागतानां केषां चिच्छाखान्तरगतानां चानुष्ठेयपदार्थानां मन्त्रक्रमायवबोधनाथं सूजाणि
प्रणिनीषुमेहर्षिरयं कात्यायनस्तेभ्यो विलक्षणमेव खरत्नन्थमिमं मी मांसाल्यायशवलितमरीर-
` चत्। विशेषोऽयमस्यैवासाधारणः। प्रायशो जैमिनीयस्त्रस्था5५नुपूव्येप्यच्त ग्रन्थे बहु
बहुलं तत्तद्विचारण्थलेषु खीकृताइनेन महर्षिणा (२) । तद्यथा--
__ छत्यायनश्रौतसूजाणि- जैमि निसूचाणि--
रथक्तारस्थाधाने १।१।८ चचनाद्रथकारस्य ६।१।७७
विष्णुर्वाऽमावास्यायां दौत्रास्नानात् ३।३।२७ विष्णुर्वा स्याद्धौत्रा्ञानात् १०।८।५३ |
अहरगंणे खुत्नह्मण्यायाः सर्वोपलक्षणं प्रकति- खुत्याविवुद्धौ खुब्र्मणयायां सर्वेषाधुपलक्षण
चत् १।७,६ प्ररृत्यन्चयात् ११।४।२८
परार्थष्वेकः छतत्वात् १२।१।१४ पराथेंष्वेकः १२।४।३२
शर्थेद्रव्यविरोधेऽथेसामान्यं तत्परत्वात् अर्थद्रग्यविरोघेऽरथंः १।३।३8
१।३।१६
खैत्र्यानन्तयांत् १३।१।५. आनन्तर्यात्त चैत्री स्यात् ६।५।३१
माघी वा क्रयश्चुतेः १३॥ १५. माघी चेकाष्टकाश्चुतेः ६।५।३२
छागं मन्ञा्ञानात् ६।३।१८ छागो वा मन्त्रवणात् ६।८।३१
सोमाध्याभृथे 8२५ ` तथा ५वभ्थः सोम।त् ७।३।१२
प्रकतेवा 5नामत्वात ५४।५. प्रकतं वाऽनामत्वांत् ७३।२१
. € १-)-सोत्रामणीति कर्मनामघेयम् । तच्चेष्टिपछ॒समुदायस्प । कर्काचायेंस्तु त्रिप्योर्नामधेयमिति
।: पट
(२) इद पूर्वमीमांसाशाखप्रणेता ग्राह्यः । 'उयोतिःशाखाचायंस्त्वस्साञ्चिन्नः ।
कात्यायन-भोतसूत्रस्य--
विषये लौकिकः स्यात् ५।३।३०
दक्षः सङ्घातसामान्यात् ८।२।२४
सत्रमहोनश्व ढादशाहः ८।२।२४
होता घा मन्तवर्णाहचनाञ्च कारणाजुपूव्यांच्य
३।५।३७-३६
उपगाश्च लिङ्गदशनात् २।७।३०
स तद्धर्मा कमेयोगात् १।६।१२ स तद्धमा स्यात्कर्मसंयोगात् ६।३।२६
कालान्तरेऽर्थवस्तं स्यात् १।८।६ कालान्तरेऽथंवच्चं स्यात् १२।३।५। एवमादि
अर्थतः संवादीनि विचारवहुलाभ्यपि सूत्राणि बहुश उपलभ्यन्ते। तद्यथा--
आहवनीययजतयो भुवायाः १।८।३७ ध्रौवाद्वा सबेश्लंयोगात् १०1८1७८
सङ्ख्याविकल्यो दानसं योगे कृतत्वात् १।८।२० सङख्या तु विकल्पः स्यात् १२।४।६
विक्रयी त्वन्यः शूदसंयोगात् ६।७।४ विक्रयी त्वन्यः कर्मणोऽच्रोदितित्वात् ५।१।१
थुतिः क्रमादाडुमानिकत्वात् १।५।६ श्रुतिलत्तणमाजुपूऽये तत्प्रधानत्वात् ५।१।१
एवं प्रवृद्धौ समं विभजेत् 1३1० विवृद्धिः कमंमेदात् ५।३।१
कालातिक्रमे नियतक्रिया प्रातकालत्वात् ७। दीक्षाकालस्य शिपएत्वाद्तिक्रमे नियताना-
मलुत्कषे; प्रा्तकालत्वात् ६।५।३८
सान्ञाय्यं वा तत्प्रभवत्वात् ८।२।१३.
हिरण्यगर्भः पूर्वस्य मन्त्रलिङ्गात् १०।३।१३
नित्या्ुवादो वा कर्मणः स्यात् १०७३६ इति।
२८
विषये लौ किकमयुक्तत्वात् ४।३।७
दध्नः सङघातात् ४।३।१२
द्वादशाहः सत्रमहीनश्च १२।१।४
होता बा वचन-मन्त्रवणुकारणेभ्यः ।8।११।१२
उपगाद्शेनाञ्च ६।७।३
पशोः सान्नाय्यस्य तदुक्तम् ४।३।।४
हिरण्यगर्भे इत्यृचा स्रुवाघारः १६।२।३।
नित्यानुवादो ऽनुयाजप्रतिषेधः ७।४।२६
( सूत्राणां प्रस्थानत्रयम् )
धार्मिकं चिषयमवलम्व्य सूत्राणि रचयितुं प्रदृत्ताः सूत्रकाराः घ्रायशस्त्रिष्वपि
प्रस्थानेषु सू्राएयरीरचन्। तानि च सूत्राणि ्ओरोतसूत्र-गुह्यसूत्र-धरमेसुत्रात्मना प्रथितानि । तत्र
चेदोक्तानां त्रेतासाध्यानां क्रर्मणामलुष्ठानक्रमबोधकानि श्रोतदत्राणि । जातकर्मा दिसं रकार
कर्मणामेकारिनसाध्यानां कमणां प्रतिपादको ग्रन्थो;यृह्मसू्रम्। साधारणवर्णाश्रमधर्मप्रति-
पाद्को प्रन्थो ध्मसुत्रमिति। प्रस्थानत्रयमिदं कचिदेकेनेव महर्षिणा निर्मित, कचिञ्च मिन्नै; ।
यथा--भ्ौत पत्राणि ग्रह्मतत्राणि धमंसूजाणि च जीएयपि आपरुतम्ब-वराहृ-चौधायन-मानवै
रचितानि । इतरेश्वाश्वलायन-शाङखायन-द्विरणयकेशिमिः थीतसूजाणि शृह्यसुघाणि चेति
प्रखानद्वयमेव निर्मितं, न तु धमंसूच्ाणि। वसिषए्ठ-गोतमाभ्यां धर्मेसूचाण्येव रचितानि।
मद्दर्षिकात्यायनेन तु (१) शह्य-धमंविषये न प्राधान्येन प्रक्रान्तम् , किन्तु श्रौतसू्रेषु परिशिष्ट
विषयप्रतिपादने च अ । अनेन निर्मिता ग्रन्था इमे--
सम छागल०
प्रातिशाख्यम् कूमेल०
ऋकसर्चाचुकमसूत्रम् प्रतिज्ञासू०
शुक्लयज्चः सर्वाचुक्रमसुचम् अडुवाकस्०
(१) “गुजराती प्रेस?’
(२) तयुजराती प्रेस” सुद्नितभाष्यपश्लकोपेतपारस्करशक्मप्तत्रभूमिकायों महादेव: पार
स्कर इति भगवतः कात्यायनस्यैवाभिधानान्तरमित्युदुङ्कितम् । अपि च “पश्रोष्येत्य ग्रृहाजुपतिष्ठते पर्वत”
(पा० गु० काँ० १ कं० १८) इत्यादिस्थलेपु वत्प्रल्ययनिद् शादुक्तिः कथमपि सङ्गच्छते ।
सूमिका । २&
सामसर्वडु० चरणव्यूहप०
अथवसर्वा० | शुल्बसू०
त्रिकणिडकासूत्रम् पाषेदसू०
सूल्याध्यायः ( स्नानसूजम् ) _ आ्ग्यज्ञःपरि०
वार्तिकपाठः इष्टकापूरणसू०
कर्म प्रदीपः ( छुन्दोगपरिशिएम् ) प्रवराध्यायः
कात्यायनस्शृतिः | उक्थशाख्म्
गृह्यपरिशिषए्म् क्रतुसंख्याप०
भाडसत्रम् निगमप०
रुद्रसूचम्, यज्ञपाश्वेप०
प्राक्ृतमञ्चरो हि होतच्रप०
यूपलक्तणपरिशिष्टम् प्रसवोत्थानम्
उपश्रन्थ घ्रम् ॒ भाषिकसूचम्
अ्रन्थां इमे कात्यायनप्रणोततयैव प्रसिद्धा इदानीन्तनपण्डितलोके । परन्तु सवे ग्रन्था
इमे महर्षिकात्यायनेनैव प्रणोताः, अथवा तच्छिष्येण केन चित् इति न वक्तु शक्रुमः ।
* पर्व योऽसौ वैयाकरणो वार्तिकरचयिता कात्यायनः, स पवास्मत्सूञ्रकारो ५पीत्य-
चापि महान् सन्देहः । पाश्चात्यदेशीयैरपि विद्वद्धिर्विषयेष्स्मिन् सन्दिहानैरेव स्थीयतेऽद्य-
यावत् । अष्टादशानां परिशिष्टानां कर्ता कात्यायन इति त चरणव्यूहकारैरुक्तम्। ( क. २ )
तदुड्ट्या तु व्याकरणवार्तिककर्ता कात्यायनो5स्मत्सूचकारादु भिन्नो न था इति तु स्पष्ट
प्रतोयते ।
( सुञ्कारस्यास्य कालः )
सर्वे इमे सूत्रप्रश्थानरूपा धारमिकग्रन्थाः प्रायश एकसिन्नेच डवि्रिशतवत्सरपरिमिते
काले रचिता इति तु प्रायशः सचेऽभ्युपगच्छुन्त्येच। तत्रापि सूत्रान्तरकारेछु विचाररीति
परित्यज्य पदार्थतत्क्रममात्रं प्रतिपादयत्छु महर्षिरयं कात्यायनो विचारशवलितामेव यदा
निरमात् तदा इदमवगस्यते-मीमांसासूत्रेण साकं कालतोऽस्य सन्निहितः कश्चन सम्बन्ध
आखीदिति। तत्रापि जैमिनीयसू्ैः खाकमेव विशेषतः संवादात तत्स्जसमकालिकानि
किंचिदिव पूर्वा्तरकालिकानि वा इमानीति प्रतीयते । तत्रापि सूत्राणाममीषां कमे कस्सि-
श्वन विचायंमाणे विचारशवलितानि सृत्राणि प्रथमं रचितानि, ततो विचारेण सिद्धं विषय-
मात्रमवलस्थ्य तद्बु्ठानक्रममात्रवोधनाथं विचाररहितानि सूत्राणि तैस्तैः सूत्रकारैरारचि-
तानि इति युक्ततरं प्रतिभाति । एवं च विचाररहितायापरुतस्व-चोधायनादिसूत्रकाराद्यपेच्ञया
विचारशवलितमिद् सूत्रं प्राचीनतरमित्यभ्युपगन्तव्यं भवति । तेन चापस्तंबाद्यपेच्ञयाऽस्य
प्राचीनत्वं सिद्धं भवति । आपस्तंचस्य च कालो! विक्रमसंवत्सरात्पू्चं दशमशताब्दी इति
आपरुतम्बण्ह्यसूत्रभूमिकायां काशी-चौखस्मासुद्रितायां मीमांसककेसरिमिः थ्रीचिन्ञखा मिशा-
स्न्रिभिर्युत्तया साधितम् ।
ततः पूर्वेकालिकेनानेन धैक्रमात्संवत्सरात्पूर्वमेकादशशताब्दीगतेन द्वादशशताब्दी
गतेन वा भाव्यमिति भाति। यद्येवमस्माद्वात्तिकग्रणता भगवान् कात्यायनोऽन्य एवेति
बलादायाति। |
३० कात्यायन-श्रोतसूत्रस्य--
वार्तिककारोऽयं वैक्रमाब्दात्पू्चं चतुर्थ्यां पञ्चम्यां वा शताब्यामासीदिति निर्णीतं
विमशेकेः ( भण्डारकर विल्वलकर इत्यादिभिः)। अतो वैक्रमाब्दात्पूर्वमेकाद शशताव्वी
गतेनाझत्सूत्रकारेण कथं वररुचेः कात्यायनस्येकत्वं भवितुमर्हति । उक्तयुत्तया इतो वर्ष-
सह स्नत्रितयात्पूवेमस्मत्सूचकारो भूमिमिमामलंचकारेति गम्यते ।
( चिज्ञसिः ) |
एवमीश्वरक्पया- समातल्यास्य ग्रन्थस्य विषये येभ्यो५हमधमर्णा5तितरां, तेषां मध्ये
प्रथमतोऽस्मत्तातपादानां सवेतन्चापरतल्त्राणामपरेषामिव कात्यायनानाँ जगत्पूज्यचरणानां
विद्॒ज्ञलाम भूतानाम स्मद्न रचरणमूताना महामहोपाध्यायानां श्री १०६ प्रशुद्सशाखिणा
मादिताम्ीनां चरणकमले५स्मदजग्रहैकपरांयणे अन्यत्कठुमनीशानः केवलं मनःकुखुमेना
नवरतमर्चयामि । यत्प्रज्ञापारावांरेऽनवरतसुज्ञसन्त्या वैदिकविद्यावीचिपरस्पराया लेशमात्र-
मधिगस्य प्रसुरभवमेतद्व्याख्याकरणे .।
आदितो यावदन्तं ग्रन्थस्यास्य विलेजने भूमिकादौ च येषाएुपकारोऽवणंनीय
आसीत्; कि वहुना- ग्रन्थस्पारूप समापनमेव न खुशकम भूत्, तान श्रीमतः ्रीचिन्ञस्वामि-
शास्लिमहोद्यान् काशीविश्वविद्यालयाध्यांपकान्, मीमांसकप्रव॒रान , कदाचिदपि न विस्मरतु
मीशे। अतस्तेभ्यो महतीं कृतज्ञतां प्रकटयामि । `
ग्रन्थस्यास्य सुद्रणविषये महान्तमपि व्ययभारमविगणय्य नेर्वाणीचाणीपणयिम्यो,
धार्मिकग्रन्थोद्रणेऽनवरतमाविष्ठ़ताद्रेभ्यो, वेदिकपथप्रतिष्ठापने निबद्धकक्षेन्यः, छुरभा-
रतीसेवायामेव समर्पितनिजकरणत्रयेभ्यः, तदेव च परं पुरुषार्थ मन्वानेभ्यो, विनयावनञ्नेभ्यो,
गुणेकनिधिभ्यः, सनातनधर्मेकमयजीचितेभ्यः, श्रेष्ठिवर्येभ्यः, शरीगौरीशङ्गरगोयेनकामदोदयेस्यो
महतीमाशीःपरस्परां हृदयेन वितरामि, प्रार्थयामि च भगवन्तं लोकणुरुसुमापतिस्, खर-
भारतीससुद्धरणेकफलेन इतोऽप्यधिकैश्वर्येण ताशा चायुषा समेधयत्वॅनानिति ।
( समपेणस् )
येषां शुरुचरणानामसीमकुपया ग्रन्थोऽयं निर्विष्रेनः परिसमातिमवाप,. तेषामेच श्री
विश्वनाथसहृशानामस्मच्तातपादानां महामहोपाध्यायानामग्निहोरिणां थ्री १०६ मतां प्रभुदत्त-
शाख्रिणां चरणकमलयोरेव ग्रन्थमिमं समपंयामि, तेन च मन्ये भगवान, विश्वेश्वरोऽपि .
प्रीतो. भचेदिति ।
शोधनादिव्यापारेऽत्यन्तं जागरूकेण 'ख्थितवतोऽपि मम पथमप्रद्वत्तिरूपे ऽस्मिन्. कार्ये.
बहुव्यो5शुद्धयस्तथैव खिताः । अतो विद्वञ्जनान् विन्नः प्रार्थये-पुनसुंद्रणावसरे ते साक्षिगो-
चरीभूता अशुद्धीमँझं निवेद्य मामलुग्रहन्त्विति, मयापि इतोऽप्यधिकतरमवहितेन ताः
समीकरिष्यन्त इतिः। ॒
अल्थे5त्र महर्षिण निरूपितानां यागानां खरूपस्य सुखाववोधार्थं खङ्ग्रहेण तेषां
'खरूपमत्र. विशदीकियते- म
` ( यज्ञादिखरूपम् )
तत्र श्रुतौ तावत् वैदिकानि कर्माणि पञ्चधा विभक्तानि । “स पष यज्ञ पञ्चविंधोऽ
ग्निहोत्रं, वरशंपूणंमासौ, चातुर्मास्यानि, पञ्च, सोमः” ( पे० घ्रा० ) इति।` स्तौ तु
“्औपासनद्दोमः, वैश्वदेषम; पार्वणम् , अएका, मासि श्राद्धम्, अवणा, शज्ञगव इति. सप्त
पाकयश्ञलंस्थाः; अग्निहोत्रम् , दशंपूर्णंमासौ, आग्रयणम् , चातुर्मास्यानि, निरूढपशुबन्धः
भूमिका । ॒ ३१
सौन्नामणी, पिएडपितृयज्ञादयों दर्विहोमा इति सप्त इविर्यश संस्थाः; अग्निष्टोमः, अत्य-
ग्नि्ोमः, उक्थ्यः, षोडशी, वाजपेयः, अतिरात्रः, अप्तोर्याम इति सप्त सोमसंस्थाः
( गौ० घ० ८।१८) इति श्रौतानि स्मार्तानि मिलित्वा एकविशतिरुक्तानि। तत्र स्मार्ता
सप्तपोकयश्षसंस्थाः स्सूतौ गृह्ये चा निरूपिता इति न सूत्रकारेण तासामत्र निरूपणं कतम् ।
तथाऽपि तेपामपि स्वरूपमतिसङक्ञेपेण निरूप्यते किञ्चिदिव । तत्र या इमाः स्मार्ताः संस्था
ता गृहोतस्मातांग्निना पुरुषेण स्वाझावनुष्डेयाः ।
( स्मातोग्न्याधानकालः )
स्मार्ताग्निश्च “आवसध्याधानं दारकाले दायाद्रकाल पकेषाम्” (पा० ए० १।२।१-२)
“सार्या दिरिग्निदांय्रादिर्वा” ( गौ० ध्र० ५७ ) इत्यादिवचनवलाद् विवाह्दप्रृति दायप्रश्वति
चा सम्पादनीयो भवति। तत्र वेवाहिकचतुर्थीहोमानन्तरम् “आवसथ्याधाने दारकाले”
(पा० ग्रू० १।२।१) इत्यनेन विधिना सस्पादितोऽग्निः स्मार्ताग्निरित्युच्यते । शृह्यः, आवसथ्य
शौपाखन इति चानर्थान्तरम्। यदि तु दैवान्मानुपादवा कस्माद्चिदपराधात् न ग्रहणं सुशक,
तदा दायकाले तेनैच विधिना सस्पादनीयो भवति | इमौ डौ कालौ सुख्यत्वेन परिगणितौ।
यदि च कालढ्येऽप्यस्मिन् नाहितोऽग्निस्तद्ा यावान् कालोऽतीतस्तत्कालोक्तं प्राय
श्चि्मुछाय, तत आधातव्यः। अत्र च पितुरग्रहीताग्निकत्वे पुत्रस्य स्मार्ताग्निप्रहण्ऽ
धिकारः समस्त्येव । एवं ग्रहीते5ग्नी औपासनहोमादिकाः सप्त पाकयज्ञा अनुष्ठेयाः.।
( श्मात्तेज्मौ कत्तेव्यं कम )
अत्र यद्यपि “कर्म स्मातं विवाहाझो कुर्वीत प्रत्यहं ग्रही | दायकालाहते चाऽपि श्रौतं
चेतानिकार्निछु” ( या० स्पू १&७ ) इति याश्ञवल्कयादिर्टतिमवलम्व्य शान्तिकपोष्टिका-
दिकमपि गृह्येऽग्नौ कुयांदित्युक्तं देवयाश्षिकेन, (का. श्रौ. १।२।२०) तथापि शान्तिकपौष्टि कादि
कर्मणो बद्दिःशालायामडुछानविधानेन विनां चचनमावसथ्याग्नेः स्वायतनादु वहिनेयने लौ
किकत्वापत््या वहिशशालायां विहितानि सर्वाणि सीमन्तादीनि लौकिकाग्नावेवानुतिप्रनित
शिष्टाः । अतः पाकयश्ञा ये चात्मसंस्कारास्ते सवें गृह्येऽग्नौ कियन्ते । अन्यत्सचं पुत्रखंस्का-
रकं शान्तिकपौष्टिकादि च लौकिकार्नाचेचेति ।
( पाकयज्ञघु पथम छौ पासनहोसः
शत्र सायं घातः “दक्षा तण्डुलैरक्ततैचा” (पा. ण. १८३) इति दव्येहस्तेन
क्रियमाणो होम औपासनद्दोम इत्युच्यते । तत्र सायंकाले अग्निः प्रधानदेवता, प्रजापतिश्च
स्विष्ट ङृत्स्थानीयाऽङ्गदेघता ( श. त्रा. २।३। १ । २३ )। परं प्रातः सूर्यः प्रधानदेवता, प्रजा-
पतिरङ्गदेवता । अयं च होमः. सायमारम्भणीयः खायमादिप्रातरन्तमेक्ं कमं । तेन सङ्कल्पे
सायंप्रातहामं करिष्ये इत्युल्लेखः क्रियते । काखह्वयाजुष्ठे ययोहाँमयोरेकत्वातच्च मिलितयोरेक
फलं, न एथक्। अत एव च कॉरणाडुमयत्रापि द्रव्येण कर्जा च एकेनेव भाव्यम् । पककाले
चाजुष्ठाय कालान्तरेऽननुष्ठाने च न फलप्रातिरित्यपि। अयं होमो जीवता सपत्नोकेन
पुरुषेण यावज्जीवमजुष्ठे यः । अकरणे प्रत्यवायश्रवणात् ।
( चश्वदेचकम )
पाकयश्ञेषु द्वितीय बेश्वदेवम । वैश्वदेचमिति च कमणो नामधेयम्। चिश्वे सर्वे देवा
अत्रेञ्यन्त इति । अस्यैव च नामान्तरं पञ्च महायज्ञा इति। “देवयजो भूतयक्षः पितृयज्ञो
३२ | कात्यायन-भौतसूतस्य---
मलुष्पयज्ञों त्रह्ययक्ः” (श. त्रा. ११॥४॥५॥१) इति । इद्मपि च नित्पं गशहमेधिनः।
परन्तु शाखान्तरे सांयंप्रांतः कतेव्यत्वेन विहितो5पि अस्माकं प्रातःकाल एवं विधानादेकस्मिः `
न्नेव प्रातःकालेऽजुष्ठयम् ।
( पावणम् )
पावेणं तु ष्टपुरुषोद्देश्यक प्रत्यमायां कतेब्यं कम । इदमपि च नित्यम्।
( अष्टका श्ांड् प् )
अष्टकाशाद्धमपि “अध्वेमाग्रहायण्यास्ति छो 5एकाः” ( पा. ग्र. ३।३) इति सूत्रेण
हेमन्त-शिशिरसंबन्थिनीषु चतसघु रुष्णपक्षारटमीपु अपूप-गोमांस-शाकेरिन्द्र-बिश्वदेवप्रजा-
पति-पितनुदिश्य क्रियमाणं कमे । अस्य च “'अप्यनडुदो यवसमाहरेत् , अपि वा कक्ष
मुपोषेत् , न त्वेवानषए्टकः स्यात्” (आश्व० शु०२।४।११) इति साग्निकध्यावश्यकर्तेव्यतावोधने
ऽपि तत्र गोमांसस्य द्रव्यत्वेन विधानात्, कलो च गवालम्भ स्य निषिद्धत्वात् तत्प्रतिनिधित्वेन
च दरव्यान्तरस्याविधानात लोप एवास्मरच्छालीयानाम् । शाखान्तरीयाणां तु येवां मांसस्य
न विधानं तेषां नित्यतयैचाञुष्ठानम् ।
| ( मासिश्राद्धम् )
मासि भ्राद्ध मासि मालि क्रियमाणम्। “मालि मासि चोऽशनम्” ( शा० घ्रा० )
इति श्र॒तेः।
( ्रवणाकम )
भ्रवणाकमं अआवणपौरणंमास्या आरभ्याऽऽमार्गशीर्ष्याः प्रतिदिनं सां सपे भ्योऽ्थे
क्रियमाणं वलिकमं “अथातः श्रवणाकमे ( पा. ग्र. २।१४ ) इत्यादिना विहितम् । इदं च
'सङृत्कार्यम, कालसंयो गाभावात् ।
( शूलगवः )
शूलगचोऽपि “अथ शूलगवः” (पा. ग्र. ३।८ ) इत्यादिना प्रिहितो गोद्रव्यकः कमे
विशेषः । अस्यापि कलौ निषिद्धत्वादननुष्ठानमेव । शांखान्तरीयाणाम् “ईशानाय स्थालीपाकं
श्रपयित्वा” (आप. ग्र. &।१३) इति गोः स्थाने स्थालीपाकविधानाद् जुए्ानम्। इदमपि सकृत् |
( श्रोततांधानकालः, तत्राधिकारी च )
ततः श्रौताः सप्त हवियंज्ञसंस्थाः। आसु संस्थासु अग्रे निळूप्यमाणासु सोमसंस्थाखु च
गुहीतश्रोताग्नेरेव सपलीकस्याधिकारः। अग्निग्रहणं तु आधानेनेच भवति। आधानं च
वसन्ते ब्राह्यणो 5ग्नीनाद्धी त, ग्रीष्मे राजन्यो, वर्षासु वैश्यः इत्यादिवाक्यै खनेवर्णिकान्प्रति
तत्तद्वर्णादेशेन “अमावा घ्यायामर्त्याधेयम्” ( का. श्रौ ४।७।१) इत्यादिना तत्तत्काले विहितं
कर्म । तच्च गाहपत्याइवनीयद्क्षिणारितिसभ्याग्निचतु एयसस्पादकं तत्तदायतनेषु मन्त्रपुर
सरमग्नीनां स्थापनरूपम्। अनेनैव चाधानेन ओतानामग्नीनां सिद्धिः। “जातपुत्र
छष्णकेशोऽग्नीनादइधीत” इत्यादिश्रुत्या पञ्चविशतेरुपरि चत्वारिंशतो वर्षेभ्यः पूव
सपल्लीकेन पुरुषेणानुछेयम्, “ततो यावज्जीवं धारणं च। यदि केन चित्कारणेन मध्ये
विच्छेद त्तदा पुनराधानविधिनो पुनरम्ीन् सम्पाद्य तत्र दर्शंपौणंमासादयः पूर्वेबद्लुष्टेयाः
अस्मिश्चाधाने पितरि जीवति तष्याह्दिताञ्चित्वे सत्येच पुत्र स्याधिकारः। अन्यथा
परिवित्तिपरिवेतदोषः शाखे समुक्तः । पितुरनन्तरं तु अधिकारी भवत्येच। स चाधिकारो
द्रादशादे सपिए्डनपत्षे तद्मिन्ेब दिनेऽदित । अनन्तरं चा प्रथमेऽच्देऽपि |
न
डः
भूमिका । ३३
( अग्निहोत्रे द्रव्यं देवता च )
पवचमाधानसिद्धेछु वेतानिकाञ्चिषु अग्निहोत्रादीनि कर्माणयजुष्टेयानि। तत्राश्रिहोत्रं
नाम अग्न्युद्देशेन सायं प्रातः क्रियमाणो होमविशेषः। अन्न द्रव्याणि पय्रादीनि बहुन्या-
ज्ञातानि । तत्र पयो मुख्य द्रव्यं क्रत्वङ्गतया ऽऽम्तातम् , इतराणि च यवागू-तण्डुल-द्धि
घृतरूपाणि द्रव्याणि कास्यानि श्रुतावास्नातानि । स्टृतौ तु—
“बैल द्धि पयः सोमो यवागूरोदनं घृतम् ।
तण्डुलाः फलंमापश्च दशा द्रव्याणयकामतः ” ( स्मात्ताँलासे.)
इव्यकामसंयोगेनेच नित्यतयाऽऽस्नातानि। अत्रापि अभिर्मुख्या देवता, प्रजापति-
रङ्गदेवता स्विएकत्खानीया सायंकाले, प्रातश्च सूर्या मुख्या देवता, प्रजापतिरजङ्गदेचता ।
अत एव चाञ्निदेवताकत्वं प्रबत्तिनिमित्तमादाय ` अञ्निहोत्रशव्दः कर्मनामधेयम्। अस्यैव च
श्रोतस्य कमणो ऽस्निद्दोत्रमिति संज्ञा, न तु स्मातेस्योपासनहोमस्य ( १)
आस्य चाग्निदोत्रस्प महत्प्राशस्त्यम् , अकरणे च महान् प्रत्यवायो जन्मनो चैयथ्य च
वहु प्रतिपादितं श्रुतो रुतौ च । उत्तरक्रतूनां दशंपूणणंमासादीनां यथावदंनुष्ठान सौकर्यांभाचेऽपि
अग्निहोत्रस्य परमापद्गतेनापि पुरुषेणावश्यमञुष्डानं, तेनैव च इतरक्रत्वनुष्डानं च बहुश
उदुघोषयन्ति श्रुतयः स्सूतयद्घा ।
इदं च कर्म यावत्सस्भवं यजमानेन स्वयं कतेच्यम्। तदशक्तौ च ऋृत्विजाऽपि
कारयितुं शक्यते, “तस्पैतस्याञ्चिहोत्रस्य यज्ञकतोरेक ऋत्विक” ( तै० छं० २।३।६ ) इति
श्रतो ऋत्विकतृकत्वावब्ोधनात् । स च ऋत्विगध्वयुः ।
( दशपूणसासयागः )-
ततो दर्शपूर्णमाससंक्षको यागविशेषौ अमायां पूर्णिमायां च यथाक्रमं कतंव्यी । अमायां
पूर्णिमायां चाङुष्ठेयस्वादेव चानयोः कमणोदशंपूणेमासाचिति संज्ञा । अत्र यद्यपि दशंपूणंमा
साविति द्विवचनमेच सबंत्रोपलभ्यते, तथापि पौणेमास्यामाग्नेयोऽष्टाकपालः पुरोडाशयाग
अम्नीषोमीय उपांयाग आज्यद्वव्यकः, अझीषोमीय एकादशकपालः पुरोडाशयाग इति याग-
अयम् । अमायां च आग्नेयः पुरोडाशयाग पकः, इन्द्रदेबताको दधिद्रव्यको यागो द्वितीय
इन्द्र्देचताकः पयोद्रव्यक्तो यागश्वापर इति यागत्रयम् , उभयत्र मिलित्वा षड यागाः । पकै
ककालकतेच्यं यागत्रयमपि पकं समुदायमज्गीङृत्य समुदायद्वयरूपेण दशंपूणंमासाविति
द्विवचनान्तेनानुवाद्ः। इदं च यागषट्कं सान्नाय्ययाजिनः । अत्र पूर्वोक्तो दधिपयोयागावेच
हि सान्नाय्यपदामिधेयौ | खान्नाय्ययागे च सोमदाजिन एवाधिकारः । अर्थात् आधानानन्तरं
यः सोमेने्वान् तस्य सान्ञाय्ययागो नित्यः । इतरस्य तु “कामादितरः” (का० ओ० सू०
(१ ) अझ्निहोत्रशब्दोऽयं तत्प्रण्यन्यायेन कर्मरामधेयमित्युक्तं पूवोमीमांसायाम् ( १1४७ )। स॒ च
कमविशेषः उद्धरेति यजमानो वयात्” ( ४।१३।१ ) इत्यादिना विधीयमानः श्रोत एव, - न तु स्मातं-
स्योपासनहोमस्यास्निहोत्रपदवाच्यता । अत पुव च ''अनाहिताप्रेरप्येपः” ( ४।१।२९ ) इत्यनेन स्मार्ताधान-
चतोऽपि अनाहितासित्वमेवोक्तं सूत्रकारेण । "'पुवंचिहितस्पानाहिताम्नेरोपासने श्रपणघमा होमश्च”
( आप० श्रो० १।१०।१७-१८ ) इति भगतरताऽऽपस्तं वेनाप्यनाहिताझेः पिण्डपितृयज्ञं विदधता तस्पौपासने
अपणधर्मान् होमं च विदधता औपासनवानपि स्मार्ताझिरनाहिताझिरेवामिप्रेतः । अन्येषु कु आपि. च अझिहोत्र
शब्द् भोपासनहोमे न प्रयुक्तो द्रष्टः । अतो यदिदानीं स्मार्ताझिमन्तमपि पुरुपमझिहो त्रिशब्देन व्यवहरन्ति, तत्र |
आन्ति चिना नान्यर्किञ्चन निदानमुपळभामहे ।
प्र
३४ कास्यायन-भोतसूत्रस्य-=
अ० ४। कं० १ सू. २७) इत्यनेतैच्छिकः। एवं च यो नाम असोमयाजी सान्नाय्येन यष्टुं नेच्छति
तस्य पौर्णुंमास्यां.त एव यागाः। अमायां परमाग्नेयेन सह वैष्णव अझोषोमीयो वा आज्य-
हविष्को यागः, ऐऱ्द्राग्नश्च द्वादशकपाल पुरो डाशयागोऽस्ाक माध्यन्दिनीयानां शाङ्खायनानां
च । इतरेषां तु अमायामसन्नयत आग्नेय ऐन्द्राग्न इति द्वावेव यागो । अत्र यद्यपि सामान्यतः
पैणंमास्यमावास्याकालिकत्वसुक्तम् , तथापि पौणंमास्याममायां वाऽग्न्वन्वाधानं नियमाश्चा
बुष्टीयन्ते, यागः परं प्रतिपद्येव । अतो दिनद्वयसाध्प्रमिद् कए । तत्रापि दशं दिनद्वथाजुषठे-
यत्वं नित्यम् । पौणंमासयागे तु सद्यस्कालत्त्रे विकटपः, पौणेमास्यामन्वाधाय नियमादिकिमजुः
पय प्रतिपदि यष्टव्यम्, आथवा प्रतिपद्येच सवेमजुतिछेद्यावद्यायं च नियमान् धारयेत् ।
कालद्वयाजछेयं कमंषरकमपि एकफलसाधनमिद्मेकं कमंति व्यवहियते । अतोऽन्यतर-
कालसाध्यं कर्मत्रयमनुष्टाय न फलभाग्भवति ।
( आधानानन्तरमादौ पौणंसासस्यानुछानं, ततो दर्शोळेः )
अञुष्ठानं च पौरणंमाखारम्भमेच भवति । अत आधानानन्तरं दर्शे आपतितेष्पि न
तत्र यागः, किन्तु आगामिन्यां पूणिमायां प्रारभ्य तत्र पौणमासमलुछाय ततो दशोंऽचुष्ठेयः।
अस्य च कर्मणः सपल्लीकेन यजमानेन रूह चत्वार ऋत्विजो5्च्चयु-त्रह्म-होन-ग्नीध इति। .
“तस्माइशेपोर्णमोसयोय शक्रतो श्वत्वार ऋत्विजः” ( तै० सं० २।३।६, ) इति ।
( दरोपणमासौ सवोसामिष्टीनां प्रकृतिः )
पते षड़ यागाः सर्वासामिष्टीनां प्रझतयो भवन्ति | “दशपूणमाखाचिटीनां प्रकृतिः”
( आप. श्रौ. २३।३।३२ ) “इष्टिषु दशंपूणमासयोः प्रवृत्तिः स्यात्” (जै० ८।१।११) इति स्पष्ट
मुक्तत्वात्। श्रुतौ हि तत्तत्फलोद्देशेन तत्तन्निमित्तोद्देशेन च “पेन्द्राग्नमेकादशकपालं निवेपेत्प-
जाकामः” ( तै० सं० २।२।१ ) “यस्याहिताझ रभिग्रेहान्दहेत्सो५झये च्ञामवतेऽए्ाकपालं पुरो
डाश निवपेत्” (तै. सं. २।२।२) इत्यादिना परःसहस्रमिष्टयो विहिताः, तासां सनिधौ तत्तद्पेक्षि
तान्यङ्गानि न पठितानि, परन्तु पूवनिरूपितेघु दशंपूणंमासाख्येछु पटसु यागेछु सवांनङ्गकला-
पानभिधाय तत एव ताखु ताखु विक्रतिघु अङ्गानामतिदेशाः कतेव्य; | अत एवं च अपेक्षित
सर्वाङ्गो पदेशादशेपूणंमासयागौ प्रक्तिरित्युच्यते, इतरास्त्विष्टयो विकृतय इति। यत्र सम-
ग्राङ्गोपदेशः सा प्तिः, यत्र चान्यतोऽङ्गप्रा्तः सं विकृतिरिति तयो लंच्तणसुद्घोषयन्ति
न्यायविद्ः। प्रकृतितो विकृती धर्मप्राप्ताचपि प्राकृतो इ्यहकालो न विकतो प्राप्रोति। “य
इष्ट्या पशुना सोमेन यजेत सोऽमाबास्यायां पौर्णमास्यां वा यजेत” (काठ० सं०) इति विशेष-
विधिना सर्वा विक्रतीरतिदिश्य खद्यस्कालताविधानात्।
( दशेपूणसासयागीयपदाथोः )
अत्र यद्यपि बहचः पदार्था अजुएयाः, तेषां सवषां निरूपणं विरुतरापेक्ञमिति
सुख्याः केचन निरूप्यन्ते । पौणमास्यां प्रथमतोऽग्र्युरणम्, ( १.) अग्न्यन्वाधानं, (२)
ब्रह्मचरणं, प्रणीतापणयनं, (३) परिस्तरणं, (४) पात्रासादनं, शाग्निहोत्रहवण्योः
I स. TEP आळ. क >
( $ ) प्रणयनार्थं गाईँपत्यादाहवनीयदक्षिणाध्योः प॒ थकरणमञ्युद्धरणम् । |
( २) गाइंपत्याइवनीयदक्षिणाप्निषु “ममारने वच”.इति पट्समिदाधानरूपं कमं अग्न्यन्धाधानम् ।
( ३ ) चमसे संगृहीता आपः प्रणीताः, तासां प्रणयनं स्मस्थाने स्थापनं प्रणीताप्रणमनस् ।
(४ ) भग्नीनाँ परितः कुशौराण्छाषुनं परिखरणम् ।
f
Cid SOS, bir poe 21
5 ।
छौ री हे
(चुक
क.
~~
कक
भूमिका |: ३५
प्रतपनम्, अगि होत्रहवण्यां (१) शकटात् इडापात्रीतो (२) था हृविग्नहदणादिकम ,
पवित्रकरणादिकम, (३) पात्र-हविः्प्रोक्षणम् , हविषः करडनादिफलोकरणान्तम्, ( ४ )
तस्य पेषणम्, कपालोपधानम् , ( ५ ) उपसर्जनीनां हविषश्वाधिश्रयणम्, (६) आप्त्येभ्यो-
5हुलिमक्तालननिनयनम् , वेदिकरणादि कं , स्तम्बयञ्जुहरणादिकम् , (७) स्ुब-ज्ञह-( ८) पभ्रद्
(&) भुवादीनां (१०) संमार्गः, पल्लीसन्नहनम्, (११) इध्म-वेद्-वहिंषां प्रोक्षणम्,
(१२) प्रस्तरग्रदशम्, (१३) वेदेः स्तरणम्, परिश्चिपरिधानम्, (१७) इध्मयोराधानम्,
विध्वत्योः स्थापनम्, , (१५) जुद्दधादीनां चेद्यां स्थापनादि, पश्चदशलामिघधेन्यनुवचनम् ,
(१६) अञ्निसस्मार्गः, आध।रो, (१७) होतृवरणादिकम् , पञ्च प्रयाजाः, (१८) आज्यभागौ
` (१&)प्रधानयागः, (२०) खिएक्कत् , (२१) प्राशित्रावदानम्, (२२) इडावदानादिकम, भागप्र-
( १ ) अग्निहोत्रं हृयतेऽनया सा5ग्निहोत्रहवणी ।
( २) वारणकाएनिर्मिता 5रक्षिमा त्रदी बा द्वघङ्खुछगर्ता प्रान्तेपु द्वधङ्गुछपरिधिमती मध्ये सङ्क चिता
चतुरकुछद॒ण्डा पात्री इडाया आधारत्वात् इडापात्रीत्युच्यते । पड
(३) भनन्तगंर्सिणं साम कोशं द्विदळमेव च । प्रादेशमात्रं विज्ञेयं पचित्रं यत्र कुत्रचित्”? इति
छन्दोगप० (२।१०) ।
(४ ) तण्डुलानां कणादिनिरसनेन शोधनं फलीकरणम् ।
(५ ) कपालानां विहितक्रमेण स्थापनं कपालोपधानस्। कपालानि तु पुरोडादापाकार्थ मत्तिकानि-
मितानि वह पक्कानि द्वधङ्गुलोच्छायाणि ` यस्मिन् पु रोडाशे याचन्ति निहितानि तानि सर्वाणि मिलित्वा गाहं-
पत्यस्प्र पश्चाद भूमौ गाइंपत्यायतनान्तः पश्चिमभागे उपधीयमानानि ऽयङ्गुछतरृत्तानि पडङ्गुळचिपुळानि i
सर्वाणि कपालानि एतत्क्षेत्रान्तरेच सम्पादनीयानि ।
( ६) पिएसंयवनार्थास्त्ता भाप उपसजन्यः |
(७ ) दर्शप्णंमासादी यज्चमन्त्रेण छिन्नो दभः स्तम्वयज्ञुः ।
( ८ ) पळाशकाछ निमिता वाहुमात्री इंससुखप्रणाळिका खक् जुहूः । हू यतेऽनयेति तदव्युत्पत्ति: ।
( ९ ) अश्वश्यकाष्ठनिर्मिता ञुहूलद्गशो उप समीपे ञ्रियते श्रिप्रते इति व्युत्पत्या अध्वर्युणा होमार्थे
एतदक्षिणहस््लंबन्धिञ्च हाः समीपे 'घारणादुपभ्यदित्युच्यते ।
(१०) विक्ङ्कतकाष्ठनिर्मिता जुहूसद्रशी यायसमासिपर्यन्तं चेद्यां विद्यमानतया स्थिरत्वदर्शनात्
धवति अप्रचलिता भवतीति ध्रुवा ।
(११) सुज्ञस्जुनिर्मितः पद्नीतरन्धनाथों रज्जुविशेषः पक्नीसन्नहनम् ।
(१२) पळंशादित्रक्षाणामरब्रिमात्रा अष्टादश समिध इध्मः (छन्दो प० ८।१९-२०)।
(१३) प्रस्तरः कुशसुष्टिः ।
(१४) आहवनीयस्य परितो निधीयन्ते इति परिधयः पछाशादिसमिधो बाहुमाञ्प्रः ।
(१५) विशेषेण छतिर्धारणं प्रस्तरादीनां ययोस्ते विष्टती कुशौ ।
(१६) सम्प्रगिध्यते उवापतेडसिप्राभित्ररग्भित्ताः सामिधेन्यः “प्र वो वाजा अभिद्रव इत्याद्याः ( तै
ब्रा ३।५।२।१ ) एकादश, तासां पठनं सामिधेन्यनुवचनम् ( शत० १।३।२।१३) |
(१७) वन्हेः कञ्चिदेशमारभ्प देशान्तरपर्यन्तं समन्त्रकमाउपधाराया आहरणं प्रक्षेपण माघारः ।
(१८) प्रकर्षेण इज्यन्ते देवता पभिस्ते प्रयाजाः ।
(१९) आज्यं भागो ययोखौ आउयभागो अझीपोमौ, तत्संबन्धाद्धोमाचष्याउभागौ ।
. (२०) फलोद्देशेन विहिता देवता प्रधानद्रेवता । तदर्थे यागः प्रधानयागः । द
(२१) प्रधानयागस्य सुष्ठु इष्ट करोतीति स्विकृत, कृतस्य प्रधानस्य पौष्कल्यापादक इति यावत् |
(२२) प्राशित्रं ब्रह्मणो भागः, तस्यावदानम्रहणं प्राशिन्नावदानम् ।
१६ कांत्यायन-भ्रौ तसृत्रस्य --
<शनादिकम्, अभ्वाह्दायो दक्षिणा, (१) त्रयोडजुयाजा!, (२) व्यूहनम्, (३) सूक्तवाक
(४) शंयुवाकः, (५) पक्नीसंयाजाः, (६) दक्षिणाञ्निद्दोमः, बर्हिद्दामः, प्रणौताविमोकादि,
विष्णुक्रमादि (७) याजमानम्, बरतविसगः, ब्राह्मणतपंणं चेति |
इमौ द शेपूणंमासौ यावज्जीवमनुष्ठेयौ । तावत्कंतुंमशक्तश्चेत् चिशद्ठर्षाणि कृत्वा विरमेत्।
दाक्षायणयाजिनस्तु पञ्चदश वर्षाणि दाक्षायणयज्ञ: कतेव्यः । दाक्षायणयज्ञों नाम एकैकस्मिन्
प्रयोगे द्विद्दिरचुऐठेयो यागविशेषो दर्शपोणेमासंयाग एव गुणविकृतिभूतो. न कर्मान्तरम् ।
तेन दाक्षायणयक्षानुष्ठानपक्षे दशंपूणंमासयोरकिया (का०भ्रौ० ४७३)।
( चातुमोस्ययागः
ततश्चातुर्मास्यानि । चतुर्षु मासेषु अनुष्टेयत्वात् चादुर्मास्यानीति संज्ञा कमेणाम्।
अत्र हि चत्वारि पर्वाणि | वैश्वदेवं, (८) वरुणप्रघासाः, (8) साकमेधाः, (१०) शुना
सीरीयं (११) चेति। तत्र . प्रथमं पर्वे फाढशुन्यां पूणिमाथामजुछ्ठेयम्। ततश्चतुषु मासेषु
गतेछु आषाढ्यां पूर्णिमायां द्वितीयं पर्व, ततश्वतुछुँ मासेणु गतेछु कार्तिऽयां तृतीयं पव ।
ततश्चतुषं मासेषु गतेषु फारगुनशुङ्गप्रतिपदि, एवं पुनः पुनरावरतेयितभ्यम् ।
( प्रथम चश्वद्च पच )
अत्र प्रथमे पवंणि आग्नेयोऽष्टाकपालः पुरोडाशः, खौम्यश्चरुः, सावित्रोऽएाकपाला
द्वादशकपालो वा पुरोडाशः, सारखतश्चरुः, पौष्णः पैएश्चरुः, केवलेभ्यो मर्ञ्गयः, खतवद्ुण-
` विशिष्टेभ्यो वा मरुद्भ्यः सप्तकपालः पुरोडाशाः, वैश्वदेवी पयस्या, (१२) द्यावांपूथिवीय
एककपाल इत्यष्टो हवींषि । इमे च यागा दशं यूणंमासप्रकति मूता इति न पृथग्धर्मा अतिविः
श्यन्ते । प्रयाजञानुयाजेषु पर “नव प्रथाजं नवानुंयाजम” (५।२।७) इति सूत्राज्ञवत्वम्, “त्रीणि
समिष्टयजूंषि (५।२।8), चाजिदेवताको वाजिनयागश्चेति विशेषः। अद्यैव वैश्व रेवपवंणो
घर्मा उत्तरयोः पवणोः प्रवत्तेन्ते (४।३।४)
(१ ) अन्जाहरति यज्ञसंबन्धि दोषजातं परिहरति अनेनेति अन्वाहायों नाम अरत्विग्भो जनीय ओदन!
( हत० साय० १३३१५) . `
(२) अलु पश्चात् प्रघानग्रागानन्तरमिउपते यैरिति व्युत्पत्या होत्रा पञ्यमाना याऽ्यामन्त्रा
भनुयाजाः ।
(३) जह्दाः प्राच्याम् , उपभ्रुतः प्रतीच्यामपसारणं ब्य्रहनम् ।
(४) “इदं द्यावोश्थिवी” ( का० हो० प० ३।१३ ) इंट्यनुवाकप्रतिपाथो मन्त्रविशेषः सु्तवाकः ॥
(५) तच्छंयोराबृणीमहे ( का० हौ० प० १।२) इति मन्त्रस्प शँयुनामद्वहरूपति पृत्रस्तुतिरूपत्वात्
शंयुपद्घटितत्वाच्य शंयुवाक इति नाम। |
(६) पन्नीदेवताका दुर्शपूर्णमासाङ्गभूत।्श्वारो यागविशेपाः पक्षीसंयाजा
(०) विष्णुपादबुध्या भूमो खपादप्रक्षेपा विष्णुकमाः ॥ ` |
(८) विश्वे देवा भपश्यन् यत्पवे तद्वेशवदेवं पव । Ks ट
(९) प्रकृष्टो घासो अक्ष्मविशेपो येघु हविर्विशेपेयु ते प्रधासाः। वरुणमुद्दिश्य प्रघासाः , वरुणस्य
पाशरूपं कम घ्रन्तीति वा वरुणप्रघासाः |
(१०) साकमेधन्ते वद्धन्ते देवता एभिह विर्विशेषेरिति साकमेधाः ।
(११) शुनो वायुः, सीर णादित्यः , तौ देवते भस्येति शुनासीर पव ।
(१२) गष्यं पयस्तप्तं कृत्वा तापविशिष्टे पुवः पयसि दधि प्रक्षिप्त चेत् तद्ग द्वियो भवति, व्रवीमूत
घनीभूत च। तत्र यो नृवीभूतोंऽशाः ,त पयस्या आमिद्षेति च पदैष्यंवड्रियते, मूवी भूतो. वाजिनसिति,॥
|
F
JIE UY!
व भूमिका । . ३७
तत्रापि यो घेश्वदेव आमिक्षायागः स इतरेषामामिक्षायागानां प्रकतिः । एवं द्यावा
पूथिवीय एककपालो5पि सघेषामेककपालानां प्रकृतिरित्यापस्तस्वमतम ( आपं० शौ ०
२४।१। ) कर्कांचायमतं च ( ४६४ )। जैमिनोया अप्येचमेवामिप्रयन्ति ( जै० ७।१।२३ ) ।
आमिच्तायागस्य तु दाक्षायणान्तगंतामिच्तायागविकतित्वमिच्छुन्ति कर्काचायाँ; ( ५।१।१८ )
इति । अत्र ऋत्विजों यथादशपूणमासम् ।
( चरुणप्रघासाख्यं द्वितीयं पव )
अथ घरुणप्रधासाः। ते चाषाळ्यां कतंव्याः। तत्र वैश्वदेवे यानि हवींषि, तेषु
आदितः पञ्च हवींषि अत्राप्यबुछेयानि । ततोऽधिकानि चत्वारि । पेन्द्राञ्मो द्वादशकपालः,
वारुण्यामिक्ता, मारत्यामिक्ता, काय एककपाल इति (१)। '
अत्र च चेदियं, दक्षिणा वेदिरुत्तरा वेदिश्च । ऋत्विजो यथावेश्वदेवपवे । पकः
प्रतिप्र्थाताऽघिकः। स पव द्क्षिणवेद्यामचुष्ठोयमानकमंणां कर्ता भवति। एवं च आअया-
दीन्यष्टौ हवींषि उत्तरस्यां वेद्यां साङ्गान्यध्वर्युणा प्रचय॑न्ते । मारुतीमामित्तां परं दक्षिण विद्दारे
प्रतिप्रशाता प्रचरति । यानि यान्यङ्गानि अध्वयुणोत्तरस्यां चेद्यामडुष्टीयन्ते तानि खरचांणि
प्रतिप्रथाता द्क्तिणर्यामचुतिएति। “प्रणीता-पल्लौसञ्ञहना-५झिमन्थना 5 5श्रुत-प्रत्याश्षुत-प्रैष
. यजमानवाचन-होतृषद्न-वरणः-प्राशित्रा-ऽकुलिपर्वा्जना-ऽवान्तरेडाभागा-ऽपराउन्यवस्रथान्ञ प्रति _
प्रशा ता” (का० श्रौ० ५।४।३३) इति सूत्रात् एतावन्तः पदार्थाः प्रतिप्रथातुनिंवत्तेन्ते । अस्मिन्
पणि साकमेधपवणि ( महाहविषि ) चोत्तरवेद्रिस्िप्रणयनं चाधिकम् ।
एवं. करस्भपात्रनिर्माणं (२) तद्धोमश्चाधिकोऽस्मिन्पर्वंणि । तत्र पूर्वद्यश्चतुदेश्या
यत्रपिष्टेन वर्तुलानि चत्वारि पात्राण्यध्वयु: कुयात् , पूर्णिमायां मेषमध्वरयुः, मेषीं च प्रति
घस्थाता । पक्षी तानि शर्पे निधाय खमूद्धनि छृत्वा द्क्षिणेऽप्रौ जुहुयात्। मेषीहोमश्चात्रेच
प्रतिप्रधातृकतंकः । मेषद्दोमोऽभ्वयकतृक उत्तरस्यां चेद्याम् ।
अञ्र कश्चिद्विशेषः श्रुतिसिद्धः ( श० त्रा० २, ५।२।२० तै० च्रा० ११५, का० औ०. )
करस्भपात्रद्दोमार्थमागच्छुन्तीं पल्लीं इद्टा प्रतिप्रस्थाता पृच्छति 'केन चरसि’ इति । परिणीतं
भर्तारं विहाय जारा अपि ते सन्ति यदि, तान् ध्रद्दीति प्रश्नामिप्रायः। यदि स्युः केचन,
तानवश्यं घ्रयादिति । साध्वीनामपि कदाचिन्मानसिकदोषसंमबममिप्रत्येद्म् , न तु वस्तुतो
जारसच्वममिप्रेतमिति । अस्मिन्पवण्यवभृथेऽप्येको विशेषः-। अत्र सौमिकानां धर्माणां प्राप्ति
(का० श्रौ० ४।३।५), परन्तु तूण्णीं, न गमनमन्त्राद्यः ( श० त्रा० २।५।२।३६ ) । एवं च वारु-
णयामिच्तानिष्काषेण . सहावभ्रथस्थलमेत्य पडाइुतीदंशाइतीरवाऽनुष्ठाय ( का० 'श्रौ० १०८
२६-३१ ) दम्पती तीर्थे ख्रातः। अस्य पर्वणो दक्तिणा-धेजुः, अश्वः, षड दादश चा गाव
इति विकल्प्यन्ते ।
( साकमेघाख्यं तृतीयं पव )
कातिक्यां खाकमेघाख्यपवांनुष्ठानम्। ` तत्र पूर्वंद्यः प्रातर्नीकचतीष्ठिरुद्रणादि-
कर्मापवर्गान्ता । तश्राग्निरनीकशान्देवता, अष्टाकपालः पुरोडाशो द्रव्यम्, अन्वाहार्यो दक्षिणा।
मध्याहे सान्त प्रनेष्टिः | तत्र सान्तपना मरुतो देवताः, चरु द्रव्यम्, दक्तिणाऽन्वाहायेः । सायं
शृहसेघीयेष्टिः। तत्र शुहमेधिनो मरुतो देवताः। पयलि पकश्चरूद्रं्यम् , ऋषभो दक्षिणा ।
अत्र जुहमेधीयाशेषस्य पायसस्यः. उपनीतैयेजमानणुह्येः, अन्यैर्बाह्मणेशच भक्षणं कते शक्यते
(१) कशब्दी5कारान्तो 'ब्रह्मवाची । कायो ब्रह्मदेवताक पुककपाळभ्रपितपुरोडाशद्रब्यको याग इत्यर्थः |
(२) दीपपात्रसदुद्यानि यवपिष्टनिमितानि पात्राणि करम्भपाञ्नाणि ।
रद कात्यायन-श्रीतसत्रस्य--
( का० थौ० ५।६।३० ) । अत्र प्रयाजाजुयाजादयो नालुष्ठीयन्ते, किन्तु आज्यमागादीनि
यावढुकान्येवाङ्गानि । अत्र सायं प्रातरग्निहोत्रहोमो यवाग्वा कार्यः । ततः श्वः पूणिमाया-
सुद्धरणादि कर्मापवर्णान्तः प्रातदेविहोमः । सोऽपि यावडुक्त एव । अत पवात्र सर्वा!
क्रियास्तृष्णी कतंव्या; । ऋषभो दक्षिणा 5त्र ।
ततः क्रीडनीयेष्धि; | तत्र मरुतः कौडिनो देवताः। द्रव्यं पुरोडाशः । दक्षिणाऽन्वा-
हार्य: । ततोऽदितीष्टिः । तत्र अदितिदेवताकश्चरुः, दक्षिणा 5न्वाहायेः ।
ततो महाइविःसंज्ञकेष्टिरुत्तरस्या वेद्यां कार्या । तत्र वेश्वदेवे यानि हवींषि, तेष्वा-
दितः पञ्च। इतराणि च--पेन्द्राग्नो डादशकपालः, माहेन्द्रश्चरुः, वेश्वकर्मण एककपाल
इति । दक्षिणा ऋषभः । दे
ततः पितृ यज्ञ! (पिञ्येष्टिः) | एतद्थ दक्षिणस्यां दिशि दक्षिणासुखस्य विद्वारस्य सम्पा-
दूनम् । तन्मध्ये द्क्षिणाग्निखरः, तत्र दक्षिणाग्निः | ततैव से होमाः । पितरः सोमवन्तः, सोम
पितूमान्वा, पितरो बर्हिषदः, पितरो५शिष्यात्ता. इति देवताः । षद्कपालः पुरोडाशः, धानाः,
` मध्थ इति यथाक्रमं द्रव्याणि । भर्जिता यवा घाना इत्युच्यन्ते । सुतवत्सायाः परको यवत्सेन
` दुह्ममानाया गोडुंग्धे सक्त प्रक्षिप्य यत्सस्पाद्यते द्रव्यं, स मन्थः। अत्र प्रयाजाश्चत्वारो, द्वाब- |
जुयाजौ, दत्तिया5न्वांहाय ।
ततङुपम्बकेष्टिः | अत्र रुद्रः ( ऽ्यम्बको ) देवता, चत्वार एकपालाः पुरोडाशा
द्रव्यम् „ एक एवाध्वयुऋत्विक् , सवे तूष्णीं कार्यम्। अत्रोदङ्सुखः सर्वं छुर्यात्। अतश्चो-
बीची प्राचीवदिति दिग्बिपयांसो बोध्यः। ऋषभो दक्षिणा। अत्र दक्षिणाग्न्युद्सुकमादाय
चतुष्पये गत्वा पञ्च भूलंस्कारान् कृत्वा त॑ संस्थाप्य तत्र पलाशापत्रेण ज्जुइस्थानीयेन
पुरोडाशत्रयतोऽवदाय दोमः। चतुर्थस्य तु आजूत्करे प्रक्षेपः । ततस्तमग्निं यजमानः
सपरिवारः प्रद क्षिणी त्य अनन्तरमवचशिएान पुरोडाशान् दस्ताभ्यासुपरि प्र्षिपेदुञ्छालयेत्।
पततश्तान् हरुतेन गृहीत्वा सम विसज्य शिक्ययो; कृत्वा घंशयष्ट्यामाबध्य वीवधवत्कृत्वो
तरस्ूयां दिशि स्थाणौ वृक्षे वंशे बदमीके चा रोपयेत् । |
( शुनासीरीयसंज्ञक॑ चतुर्थे पवे )
ततः शुनासीरीयसंक्षकं चतुर्थ पे । अत्र पौर्णमासधर्माः | अत्रापि पड्च हवीषि
वैश्वदेषपर्वोक्तानि पूथंचत् । अथेतराणि--शुनासीराभ्यां द्वादशकपालः, बायव्यं पयो यवा-
गूबां, सौयं एककपाल इतिं। दक्षिणा च षहुवयुक्तो हलो, महान्तौ वलोवर्दों वा। सौरध्य
श्वेतोऽश्वो गोवेति ।
( चातुमोस्ययांगे पचदयस् )
अच च पत्तद्व्यमस्ति, उत्सगेपक्षो यावज्जीवपक्षश्चेति सकृश्चातुर्मास्यै रिष्ठा ततः
पशुसोमादिना यो यजति न पुनश्चातुर्मास्यैः स उत्लर्गपत्तः । चातुर्मास्यैरेव प्रतिवर्ष
यावज्जीवं यष्टभ्यं स यावञ्जीवपच्ञः । तत्रोत्सगेपक्ते साकमेधपवानन्तर फाल्गुनशङ्गप्रः
' तिपदि श॒नासीरीयेणेष्राऽऽगामिन्यां पौर्णमास्यामग्निष्टोमः पश्वा दिर्वा5सुध्ठेय; । ह
बपत त फाढ्णुन्यां चतुर्दश्यां शुनासीरीयेणेट्टा पूर्णिमायां वैश्वदेवपवे । ततः पूववडरुण-
ग्रघालादि । एवं यावरीवम ।
| | भूमिका | | | ३६
( चातुर्मास्यानां त्रेविध्यम् )
त्रिविधानि चातुर्मास्थानि--ऐष्टिकानि पाशुकानि सौमिकानि चेति । तत्र
पूर्वोक्तान्यैष्टिकानि। तानि जिविधानि--सांवत्सरिकाणि, पश्चाहिकानि, ऐकाहिकानि
चेति। सांवत्सरिकाणि पूर्वं निरुपितानि । पश्चमिरेव दिवसैः साध्यानि यानि तानि
पञ्चाहिकानि। तत्र देवतादिक सचे पूर्ववदेच। तान्येव यदा पकस्मिन्नेच दिनेऽ
चुष्ठोयन्ते तदा पेकाहिकानि भवन्ति । तत्रापि तावत्यो देवतास्तान्येच ह्वीषि । परन्तु
सवंपां पचंणामेककालिकत्वात् झङ्ञानां संभवतां तन्त्रेणानुएणानम् , असंभवतां त्वावृत्तिरेव ।
तत्र वारुणप्रधाखिकमेच तन्त्र, महत्वात्। इमान्येव पशुसहितानि पाशुकान्युच्यन्ते । तत्र
पशुतन्त्रस्यैव प्रांधान्यम् । अत एकादश प्रयाजा पकाद्शानुयाजाशच भवन्ति। प्रथमे पणि
धैश्वदेचः पशुः, द्वितीये वारुणः, ततीये माहेन्द्रः, चतुर्थं शुनासीरीयः। पतेषां पशुला-
मेण्टिकेहचिभिः सह समानतःत्रेणाजुष्डानमित्येकः पच्चः । तत्तत्पर्वारस्मे पृथक तन्त्रेणाज-
ष्डाय तत फेष्टिकानामजुष्ठानमिति डितीयः, पचंणोऽन्ते पृथक तन्त्रेण चेति ततीयः
सोमिकछु तु वैश्वदेवपतस्थानेऽञ्निष्टोमखंस्महः। वरुणप्रधासस्यानेऽञ्निष्टोम खंस्यसुकथ्य
खस्थं चा प्रथममहो, डितीयमहरु कथ्यसंखम् । साकमेघपवस्थाने प्रथममहो ऽद्रिणटोमसंस्थं
पाडशिखंस्थं बा, द्वितीयमददरूक््थयसंस्यम् , त॒तीयमद्दोऽतिरात्रखंस्थम् । शुनारीयस्थाने ज्योति
एेमः। सप्तल दिनेषु क्रमेण वैश्वदेवः, वारुणः, मारुतः, आग्नेयः, पेन्द्राग्नः, पेकाद्शिनाः
वायव्य इति पशवः । अवश्वृथः प्रतिपर्वति ।
( निरूढपशुचन्धः )
ततो निरूढपशुवन्धः । सोऽपि प्रतिसंवत्सर वर्षतो कार्यः । अस्य चोद्गयनारस्भे
द्क्षिणायनारस्मे चेति वांरइयमडुए्ठानं विकत्पेन चोदितम् । अत्र च द्रव्यं छागः, सोऽपि न
साच्तात, किन्तु चपा, (१) हृदयं, जिल्ला, वक्षः, सब्यस्य वाहोः प्रथमं नडकमंसादधोवतं
मानम् , पार्श्वेह्वयम्, यकृद्, दक्को, ( कुक्षिसी गोलको), शुदमध्यं, दक्षिणा श्रोणिः
( इमानि जौहवानि) । सब्य दोः, सव्या श्रोणिः, शुदततीयम् ( इमान्यौपञ्रृतानि )।
देवता चात्र इन्द्राझो, सूर्यः, प्रजापतिवा वैकल्पिकी । मैत्रावरुणषष्ठा पूर्वोक्ता च्यत्विजः
सूत्रकारैः सर्वरपि यद्यप्यत्रेव धर्माः समाञ्नातास्तथापि श्रुत्यज्गुलारेण ज्योतिष्टोमाङ्ग
भूताझौपोमीयपश्र॒याग^्रकृतिरेवायं यागः । यूपः पशुबन्धनाथ निखातव्यः काएविशेषः खदिर
बिल्वादिभिनिर्मांतव्यः | ख च ऽयरल्तिश्चतुररत्निचा तष्टत्वक अएकोणश्च भवति । ऋत्विग्भ्यो .
5तिरिकेन येन केनचित्पशुं संश्नपय (२) ततः प्रथमतो वपामुत्खिद्य तां च वपाश्चपण्योरा |
हवनीये श्रपयित्वा सकूद्वदांय निरवशेषा समग्रां हुत्वा ततो हृदयादीन्यङ्कान्यवदाय शामि
| चसंज्ञकेऽझो तेषु श्रप्यमाणेषु यद्देशताकः पशुयागध्तद्देवताक पुरोडाशं निरूप्य तेन तस्यै देव-
| तायै यागे छते ततः शतानि हवींष्यादाय तानि. स्वधितिना ज्जुहामवदाय अष्टौ इद्यादोन्य-
ज्ञानि तस्यै देवतायै इत्वा ततस्त्यङ्गैः खिएकत हुत्वाऽनुयाजादिकमजुतिष्ठेत् । अत्र च
एकादश प्रयाजाव्ताचन्त एवानुयाजञाः । इष्टिषु हविरासाद्नानन्तरं प्रयाजा इज्यन्ते । पशौ तु `
यूपलमीपे पशौ तिष्ठत्येव सति दश प्रयाजा इज्यन्ते। एकाद्शस्तु विशलनाद्नन्तरमेवेति |
विशेषः । दक्षिणा चात्र गवादिपशुः, घेनुवेरो चेति विकह्पः ।
(१) वपा नाम पशोरामाशायस्पोपरि तमाच्छाद्य वत्तमानोऽतिपक्ष्मशवेतवस्नाकृतिरूपोऽङ्गविशेषः ।
( २ ) यागीयपशो। शख्रबातादिक॑ विना सुखवण्धनेन श्वासं निरोध यत्म्राणेवियोजनं तत्पञ्चुसतंशञः
पनसित्युच्मते ।
>
कफ
४० ` कात्यायन-श्रीतसत्रस्य-
अयं चाझीषोमीयप्रक्रतिक इत्युक्तम् । अयमेवाझोषोमीयः पशुयागः सवेषां काम्यानां
सवनोयस्य च प्रकतिभूत:। सवनीयो हि सोमयागे यस्मिन् दिने सोमरसः अभिषुत्य ग्रह-चम-
सादिषु पात्रेषु गदीत्वा नुष्टीयते तस्मिन्नेव दिनेऽञुष्ठेयतया विद्वितः पशुः । स च ज्योतिष्टो-
मेऽग्नि्टोमसंस्थाके पकः, उ कथ्यसंस्थाके डौ, षोर्डाशनि अयः, अतिरात्रे चत्वारः, वाजपेये
पञ्च । सत्रादिषु त इतोऽप्यधिकं विवद्धन्ते। अनेन साकं ज्योतिष्टोमे पश्वेकादशिन्यपि
विकल्प्यते । सवनीयपशुस्तु एकादशिनानां प्रकृतिभूतः । ऐेकाद्शिनास्तु प्राजापत्यपश्ुगणस्य
बाजपेयाङ्गभूतस्य, इतरेषां च पश॒गणानाम्। पशु॒यागश्चाञ्नीषोमीयः सर्वपशुयागप्रकृति-
भूतोऽपि सान्नाय्यविक्ृतिभूतः । तत्रापि पयोयागविकृतिरिति ।
( आग्रयणेष्टिः )
तत आाम्रयणेध्टिः ( अग्रे नवाञ्ञोत्पत्यनन्तरमयनमाचरणं यस्य तदाम्रयणम् ) ।
सा च शरदि वसन्ते च कतेव्या । अत्र द्रव्यं पुरोडाशश्चरुएच । इन्द्राञ्चिभ्यां पुरोडाशो,
= नर छ >
द्याचाएथिवीभ्यामपरः । चरुवश्वदेचो योवः । आयं पसि श्रपणीयः । नवा त्रीहयो यवाश्चात्र
प्रधानद्रव्याणि। दक्षिणा चात्र भग्नः सन्पुनः संस्कृतो रथः, क्षौमं मधुपर्का वर्षाचं
घा वाखः । इयमिष्टिनित्या । अनयेष्ट्या इष्ट्राऽऽहिताझिनेवान्नमश्नीयात्। अनाहिताशे-
रौपासनिकस्यापि शृह्णोक्तरीत्या कत्तेव्यमिदं कमं । वरोह्याग्रणं कृत्वा यवाञ्रयणपयन्तं
बोहिमिरेव सव यागाः कतेव्याः | एवं यवाग्रयणं कृत्वा घ्रीह्मानयणं यावत् यचैरेवेति।
नचास्नेष्टिरित्यप्यस्य नामधेयम्। `
( सौच्रामणी :)
सौत्रामणी नाम पशुयागः ( सुत्राम्ण इयं सौत्रामणी )। स च स्वतन्त्रो ऽङ्गभूतश्चेति
द्विविधः । चयनानन्तरं तदङ्गत्चेनानुष्टीयमाना सौत्रामण्यङ्गभूता । स्वातन्ञ्पेण विहिता च
प्रधानभूता | सा नित्या, काम्या, नैमित्तिको चेति त्रिविधा । तत्र फलमुद्दिश्य विहिता नित्या
हचियंज्ञान्तर्गंता । सैच च ऋद्धिफलोदेशेन विधीयमाना कास्या । सोमवमनादिछु निमित्तेषृ-
त्पन्नेषु तद्नन्तरमजुष्ठेयतया विहिता नैमित्तिकी | खतन्त्रसौत्रामण्यां त्राह्मणस्वैवाधिकारः।
अन्गभूतायां त्तत्रियवैश्यावप्यधिकारिणशौ। तत्र त्रयः पशवः--अजो, मेष, ऋषभ च । देवताश्च
यथाक्रममश्चिनौ, सरस्वती, इन्द्रश्च । पतस्यैच पशुससुदायस्य सौत्रामणीति ! संज्ञा ।
शाखान्तरे च इन्द्रस्थाने इन्द्रः सुत्रामा देवता | इमामेच च त्रिपशुकां सौत्रामणी नित्योमंमि-
द्धात्यापस्तस्त्रः (प्र १६) | अन्या च काचित् कौकिलसौत्रामण्याख्या पञ्चपशुका विहिता । `
तत्र_प्रथमः पशुरैन्द्रः, अन्तिमश्च वायोधसः। सेयं कौकिलसौत्रामण्येवास्मदा चार्ये मुंख्य-
तयाऽज्गीङता । तेनेद्मध॑गम्यते-आपर्तम्ब्ररुप त्रिपशुका नित्या । अस्माकं तु पञ्चपशुका
नित्येति । तत्र प्रथमत आदित्यश्चरुः, तत पेन्द्रः पशुः। वैपरीत्येन बाऽनयोरञुष्ठानम् ।
दिनचतुष्टयांनुष्ठेयोऽयं क्रतुः । अध्वयुः, ब्रह्मा, होता, अझीत् , प्रतिप्रस्थाता, मैत्रावरुण इति
षड त्विजः | अज्ज यः पयोग्रहाः, त्रयः सुराग्रदाश्च भवन्ति । ग्रहाणां देवताः- अश्विनी,
सरस्वती, इन्द्रः सुत्रामा चेति । अत्र होमाथं सुराऽपि प्रयोगमध्ये निष्पादनीया ।
तत्र प्रथमदिने द्वादश्यां प्रातरमिहोत्रं हुत्वा अदितिदेवताकश्चरुः | ख च
ऐन्द्रपशुना सह क्रमे विकल्प्यते-पेन्द्रमलु छाय चरुरलुष्ठे यः, चरुमजुष्ठाय पेन्द्रो चेति । अयं
चरुरन्तेऽप्यज्ुष्ठेयः । त्रिपशुदेशादक्षिणत पेन्द्रपश्योर उ्ठानम्। # 022:
` शूपिका । ४१
अत्र सौत्रामण्याँ पयोग्रहैः साक सुराग्रहाणां विहितत्वे5पि स्म्रतिपुराणादौ सुराग्रह-
मात्रस्य कलौ स्था निषिद्धत्वात् “सौत्रामण्यामपि सुराग्रहणस्य च सडग्रहः” “सौचामण्याँ -
खुराग्रहः”? इत्यादिनिणयसिन्घुकारप्रथ्रतिभिनिवन्धकारेरपि तत्तद्वचनोल्लेखनपुरःसरं तेषां
निषेधकरणात् आसेतुहिमाचलं शिष्टेरननुष्ठानाच तदलुष्ठानं निन्यमिति कृत्वैव तदलुष्ठान-
प्रकारः सूत्कारोक्तो5पि नास्माकसुपकाराय कल्पत इति कत्वा तन्निमांणप्रकारो5जुानप्रकारब्ध
नाज चिवेचितः। सौत्रामणयचुष्ठानं तु “पयोग्रहा वा स्युः” (आप० शी ० १६॥२२३) इत्यापस्त-
स्वेन सुराग्रहधिकरपतया पयोग्रहाणां विधानात् तैरेव कतुं शक्यत इति ततरास्त्येवाधिकारः।
तथैच 'चाजुतिष्ठन्त्यापर्तंबानुयायिनः। अस्माभिरपि 'अनुक्तमन्यतो ग्राह्यम् इति न्यायेन
तमेव पच्तमवलम्व्य सौत्रामणयनुष्ठोयते । एवं वाजपेयेऽपि सुराग्रहस्य सूत्रकारैरविहितस्यापि
अनेनेव वाक्येन कलौ निषेधात् न तत्रापि तदनुष्ठानं युक्तम् । “सौत्रामण्यां खुराग्रहः” इति `
वाक्ये खुराग्रहे सौत्रामणोसम्वन्धस्य उद्देश्यचिशेषणत्वेन ग्रहैकत्वन्यायेनाविचक्षिततया
सुराग्रमात्रस्य निषेधप्रतीतेः। तत्र तु सूत्रकारैः कैरपि विकल्पद्रव्यस्यानमिधानात् कलौ
तत्राधिकार एव नास्तीति निणेयसिन्धुकारा।। उक्तं हि तेः--“सोौत्रामण्याँ तु 'पयो्रहा चा
स्युः? इत्या परुतम्वोक्तेचैकहिपकपयोग्रहैरप्यधिकारः। वाजपेये तु तत्माधी मानामावात् सोम-
खुरयोः सहत्यागेनांशे खुराद्रव्यत्वात्तत्प्रत्यच्ततया यागनामत्वेन तां विना संज्ञायोगात्
नाधिकार इति युक्त प्रतीम” इति। याश्षिकास्तु ताम्रपात्रस्ितस्य गोपयसः सुरासमत्वप्रति-
पादनात् ताम्नपात्रे गोपयो गृहीत्वा तस्य च सुराप्रतिनिधित्वं मन्वानास्तत्सहितेन सोमग्रहण
चाजपेयमज्ञति्न्ति । | | Rs ८
सौत्रामण्यङ्गभूतपशुपुरोडाशयागे इतरयागीयपशुपुरोडाशयागवत् न पशुयागोया
देवताः, किन्तु इन्द्रो चरुणः सविता च । इयं पञ्चपशुका सौत्रामणी कौकिलीति व्यवहृता-
5५पस्तस्वेन (प्र० १६) । अन्या चास्येका चरणसोत्रामणी नाम । सा राजसूयाङ्गमूता | तत्र
त्रयः पशवः (का० श्रौ० १५।१०) । अन्यत्सव समानम्। इति सौत्रामणी । हट
इति हृवियांगानां सङ्ग्रहेण स्वरूपनि रूपणम् ।
न
४२ कात्यायन-भोतसूत्ररप---
अथ सोसयागनिरूपणम ।
( अशिष्टोमः )
अत्रानुष्ठाने कल्पद्वयम्। यदा सोमेन यियक्षति, तदा करिमिब्थिद्वसन्तेड्मीनाधाय॑
समनन्तरमेव सोमेनेष्टा ततो दशंपूरणमाखादिकमचुतिछे दित्येकः। आधानानन्तरं दशं पूणं-
भासादिकमिष्टेचानन्तर सोमेन यजेतेत्यपरः। अत्र च द्रव्यं सोमरसः। सोमो नाम
लताविशेषः । तं कस्माच्वित्पुरुषात् क्रोत्वा ततो रसं निष्काश्य तेन च होमः क्रियते। अत |
पवास्य सोमयाग इति ब्यवहार? । इयं तु लता नेदानीं भारते देशे समुपलभ्यते, पूर्वमपि न
सवंत्रोपलन्धाऽसूत् , किन्तु पवित्रे देशविशेषे एवं तानि च खानानि पूर्वाचार्यैः संग्दीतानि।
इदानीमस्या अउपलम्मात् तत्थाने पूतोकसंक्षक लतान्तरं गृहीत्वा तत्रेव सोमे
क्रियमाणान् सर्वानपि संस्कारानबुष्ठाय तद्र्सेनैच यागः क्रियते। यागोऽयं यद्यपि दिनेकः | |
साध्यः, तथापि स्वाङ्गेः सहितः प ञ्चभिर्दिनैरनुष्ठोयते। तत्र ऋत्विजः घोडश। ते च गणः |
विभकाः--अध्वयुँगणः, त्रह्मगणः, होतृगणः, उद्गातृगणश्चेति। पकैकस्मिन गणे |
चत्वारश्चत्वार इति मिलित्वा षोडश सम्पदन्ते । ते च गणा यथा - ®
अध्वयुगणः -- ब्रह्मगणः-- होतृगणः-- .. उद्गातृगणः- |
१ अध्वर्यू १ ब्रह्मा १ होता १ उद्गाता |
२ प्रतिप्रस्थाता २ प्राह्यणाच्छली २ मैत्रावरुणः(प्रशास्ता)२ प्रस्तोता
३ नेष्टा . ३ आझ्ीधः ३ अच्छावाकः ३ प्रतिद्ृर्तां
४ उन्नेता ४ पोता ४ ग्रावस्तुत् ४ खुब्रह्मण्यः
` लेजनक्रमानुखारेण सङख्यानमप्यस्ति -प्रथमः, द्वितीयः, तृतीयः, चतुर्थे इति । यथा-
अध्वयुँगणे अध्वयुँः प्रथमः, प्रतिप्रस्थाता द्वितीय इत्यादि । तदनुसारेण दक्षिणायामप्यस्ति
क्रम; | यावत्यो गोरूपा दक्षिणा देयत्वेनोकाः, ताः समशश्चतुर्धा चिभज्य पकैकस्मै गणाय |
एकैक भागं दद्यात् , तत्र एकैकभागा्थ दीयमाना दक्षिणाऽपि चिषमशो विभज्य देया ।
यथा-अध्वयर्यांचतीगाः ग्राप्जुयात् , ततो ० प्रतिप्रस्थाता, ष्व युंभागतरुदृतीयं नेष्टा, | |
चतुर्थमुन्नेता। अत एवैषामर्थिनस्तृतीथिनः पादिन इत्यपि संक्षा । एवमेव गणान्तरेऽपि
द्रष्टव्यम् । |
“यज्ञ व्याख्यास्थामः स त्रिमिवँदै;” ( आप० औ० २४।१।१-२ ) इति वेदत्रर्यसांध्यत्वं `
यढुक्तमाचायंण, तदस्यैव लोमयागस्य, न ततः पूर्वमजुऐेयानामभ्निद्दोत्रपशदर्शपूर्णमासादीना- |
म्। अग्रिहोत्रं तु एकेनेव यज्ञुवेदेन साध्यते । दर्शेपूणमासाद्या इष्टयः कैश्भिडग्वेद-यज्ञुवेदाभ्याः
मजुष्ठीयन्ते कैश्चिद्यज्चुवेदेनैव । पशुयाग ऋछर्बेद्यज्ञर्चेदाभ्यां सर्वैरेव । सोमयागात्प्रभत्येव |
` च वेद्त्रयसस्थन्धः। अत एव वेद्यसम्वन्धिन ऋत्विजोऽत्र वियन्ते तत्तदेदखम्बन्धिकम-
करणार्थम् । तत्राध्वर्युगणो याजु बँदिकः, द्दोतृगणो वाहुच्यमडुष्ठातुम्, उद्नातगणश्च खामः
तुंम्। एतद्गणत्रयेणाजुष्टीयमानं कमे अचेत्तितुं त्रह्गणः, इति चतुर्णां गणाना
- सुपयोगः। विशेषस्तत्र तत्र निरूपयिष्यते । अयं सोमयागोऽग्रिष्टोमसंस्था कत्वादआिष्टोम इत्यु
` ड्यते। अग्निष्टोम इति साञ्नः संशा । सामवेदे 'यश्ञायज्ञा वो अग्नये’ इत्य चि गेयत्वेन विहित
, साम अग्निष्टोम इत्युच्यते । संस्थाशब्दब्ध समासिवाची । एतदेवात्र क्रतावन्तिमं साम, न
ततः सामान्तरमस्ति इति अनेनैव समाप्यमानत्वाद्यमेव क्रतुरञ्निष्टोमसंस्थाकोऽग्निष्टोम
इत्युच्यते । . सोमयागस्य येन सान्ना समातिस्तन्नान्ञा व्यवहारः श्रुतो बहुधा डः, |
3
भूमिका । ४३
उक्थ्यः षोडशोत्यादि । अतो5ग्निष्टोमसास्ता समाप्यमानत्वात् अस्य अग्तिष्टोम इति युक्तां
संज्ञा। इयं च ज्योतिष्टोमस्य प्रथमा संस्था ।
तस्य हि चतल्नः संस्थाः--अश्नविष्ठोमः, उक्थ्यः, षोडशी, अतिरात्रश्चेति अझिष्टोम-
खाल्या समाप्यमानस्य फ्रतोरझि्टोमशत्दवाच्यत्वमित्युक्तम् (7) । अझिष्टोमसामानन्तर
यत्रोक्थ्याल्यसास्ना स्तूयते न ततः परमस्ति किचित्साम, स उकथ्यसंस्थाको ज्योतिष्टोमः (२) ।
उक्थ्यस्तोत्रानन्तरं यत्र षोडश्याख्यं स्तोत्रं क्रियते स घोडशिसंखाको ज्योतिष्टोमः (३) । षोड
शिस्तोत्रानन्तरं यत्र अतिरात्रसंज्ञानि सामानि गीयन्ते सो५तिरात्रसंस्याको ज्योतिष्टोमः
एवं सङख्याचतुष्टयचिशिष्टस्य क्रतोज्यातिष्टोम इति संज्चा । त्रिवृत् पञ्चदशः सप्तदश एक-
विश इति चत्वारः स्तोमा (४) ज्योतिःपदेनाभिधीयन्ते ` ज्योतींषि स्तोमा यस्य स ज्योति
घछोमः । एतत्पदनिर्वाचके ब्राह्मणे हि एवमेव निङक्तमस्ति। "िघ्रुत्पञ्चदशः सप्तदश एकविश
पतानि चाव तानि ज्योतींषि य एतस्य स्तोमाः” ( तै० ब्रा० १।५।११ ) इति । पतासामेच
ववतखणां संस्थानां क्रचिदावापोद्वापादिना अपरास्ितिक्षः संथाः सम्पाद्यन्ते. अत्यञ्चिष्टोमः,
वाजपेयः, अप्तोर्थामश्चेति । अञ्निष्टोमस्तोत्रानन्तरसुक्थ्यमङ्त्वा यत्र षोडशी म्रियते सोऽ-
त्यञ्चिष्टोम खंशकः क्रतुः ।
(१) अस्निष्टोमसाम्ना यज्ञायज्ञियाख्पेन यज्ञसमाप्तियंत्र सोञ्यमग्निष्टोमः | तत्रेवार्निष्टोमे राजन्यस्य
घोडशिनं शुह्णीयात् इति आग्निमारुतादुध्वे पोडशिम्रहस्य स्तुतशाखे यदा भवतस्तदा सोऽत्परिनष्टोम इत्युच्यते ।
(२) उत्थाप््रते सोमोऽनेनेत्युकथ्यः । उक्थ्यनामकानि अग्निष्टोमीयेभ्यो द्वादवास्तोत्रेभ्य उपरितनानि
श्रीणि स्तोत्राणि यस्मिन् क्रतो स उकृथ्यः कतुः । तेनोक्य्ये पञ्चदश स्तोत्राणि तावन्त्येव शख्राणि ।
(३) पोडश दाखाणि अस्मिन् क्रतो स क्रतुः पोडशी । अयं न स्वतन्त्रः क्रतुः अतोऽरिन्टोमादिवन्नायं
पथगनुष्ठातुं योग्यः । किन्तु पृष्ठ्यपडहदचतु्थेऽहनि ध्रथुउप्रते “न वै पोडशी नाम यज्ञोऽस्ति, यद्वा च पोडश?)
द्राजढे० षोडश स्तोत्रं तेन पोडशी? ( तै० सं० ६।६।१४।१ )। अग्निष्टोमसंस्थो उग्रोतिष्टोमो द्वादशरास्रोपेतः।
“दा दशा ग्निष्टोमस्प स्तोत्राणि’? ( तां० ब्रा० ६।३।३ )। तद्वमिंत उक्थ्यसंस्थखिभि स्तोत्रे [धिकः । उस्माउुकथ्ये
पञ्चदश स्तोत्राणि भवन्ति । तद्वमितः षोडरिसंत्य पुकेन सुतोत्रेणातिरिच्पते । ततः स्रोत्राणां मध्ये एत: स्तोत्र
प्रयोगः पोडरासंख्यापरको भवति । पत्रं पोडशी ग्रहः पोडशिक्षश्न॑ चास्ति। "'पृतञ्त्रयं सह क्रियते अहः स्तोत्रं
शाखम्?? ( दात० घ्रा० ८।१।३।४ इति। षोडशिनं ( ऋ० १।८४।१-२० ) इत्यादिकम् , आश्व श्रौ०
“असाचि सोम इन्द्र ते! ६।२।१२ ) |
(४) तिलो दृतः त्रिहपावयवा यस्य स्तोमस्प्र स त्रिउत् (ते० व्रा० १।५१०, चा ० सं० १०1१०) “उपास्तै
दविद्युतत्या, पवमानस्य ते” ( ३० आ० १०।१।१-३) इति त्रिपु तृचातमकेषु सुक्तेु वद्यमानानां नवार्चाँ त्रिभि
पर्यायेगाँन कतव्यस् । तत्र प्रथमे पर्याये त्रिघु सूक्तेषु आद्यास्तित्र ऋचो गातव्या । द्वितीये पर्याये मध्यंमास्तित्नः,
तुतीयेऽन्तिमास्तित्रः । अस्य गानस्य त्रिद्वृत्स्तोमस्तोत्रमिति नाम । पुकस्मिंश्तुचे वतमानास्तित्र ऋचो ब्राह्मणों
केनाब्ृत्तिविशेपेण पञ्चदृषासङ्ख्याका यास्मन् खोमे सम्पाद्यन्ते स खोमः पञ्चदशः । अन्न त्रिचात्मकमेकं सुक्त
त्रिरावत्तनीयम् । तत्र--प्रथमाबुत्तो प्रथमास्रचं त्रिः पठेत्, इतरे सक्कत्पक्रत् । द्वितोयाबरत्तो मध्यमा त्रिः, इतरे
सकृत्सकृत् । तृतीयाव्त्तार्वान्तमां त्रिः, इतरे सकृत्सकृदिति पञ्च दशस््रोमः ( ताण्ड्य० घा० २।४।१ )। पुङुस्मिन्
तृचे वतमानास्तित्र फ चो ब्राह्मणोक्तेनाब्टत्तिविशेषेण एकविशति पर्याका यस्मिन् स्तोत्रे सोड्यमेकर्विशस्तोमः
तृचारमकमेकं सूच त्रिरावतंनीयम्। तत्र प्रथमपर्याये तृचस्यान्तिमाया ऋचः सकृत्पाठ इतरयोखिखिः ।
द्वितीये पर्याये प्रथमाय।ः सक्कत्पाठ इतरयोख्िस्तिः । तृतीये पर्याये भध्यमायाः सकृत्पाठ इतरयोखिण्रित्ये
कर्विशस्तोमः ( तां० ब्रा? २।१४।। ) । स्तोत्रविशेषः स्तोमः । सामसाध्यस्तुतिः स्तोमः । त्रिट्टःपञ्चवरा-सप्तवौ
_ _किशा-न्रिणव-त्रयर्खिश-चत्वारिंश-चतुश्चत्वारिंशा-ऽष्टाचत्वारिंशाशय्देः साम्न आवृत्तिसेदेन निष्पन्नाः खोमा
अ्च्यन्ते। । त्रिदवत्स्तोमे साम्न आद्वत्मभावेऽपि तरत्चां नवत्वात् संश््मासाम्यम् ( साय० तै० सं० १।३।१ )।
ce
1
"११७4 ७००० iy EIS
४४ कात्यायन-भौतसूत्रस्य--
इमा एव सत्त संखा: स्मतौ नित्यतया चिहिताः। तत्राग्निष्टोमसंस्थाके ज्यो तिष्टोमे दांदर्श
स्तोत्राणि, द्वादश शासत्राणि। बह्दिष्पवमानस्तोत्रमेकम् (१) , चत्वार्याज्यनामकानि स्तोत्राणि
(२), चत्वारि पृष्ठयनामकानि स्तोत्राणि (३), एक माध्यन्दिनपवमानास्यम् (४), एक मार्भेवपव-
मानम् (५), एकम ग्निष्टोमस्तोत्रम् (६) इति । अत्यग्निष्टोमे, उक्थ्ये, षोडशिनि, बाजपेये,
अतिरोत्रे, अपोर्यामे सर्वष्वपि सोमयागेषु यावन्ति स्तोत्राणि भवन्ति तावन्त्येव
शस्त्राणि (७)। स्तोत्रशस्त्राणां स्वरूपं पू्वेघुक्तम् । सर्वत्र हि “ग्रहं वा शहीत्वा चमसं घोन्नीय
स्तोत्रमुपाकरोति” (तै०सं० ३।१।२) इति शास्रेण यस्यै देवतायै प्रहश्चमसो वा गृह्यते तद्देव-
ताक स्तोत्रं तदुग्रहचमसग्रहणानन्तरमेव क्रियते उद्वात्रादिभित्त्रिमित्ररत्विग्मिः । तत्प्रकारः
श्वैवम् । सामवेदे एकस्पासचि एकेक सामोत्पन्नम्। यज्ञकाले तस्त्र सास्नदितसषु ऋच
गानं विहितम् । एकं साम यस्मिन तृचे क्रियते तत् स्तोत्रीयमित्युच्यते। तत्र प्रथमा ऋक
योनिरित्युच्यते । उपरितने च डे अचौ उत्तरे इत्युच्येते। “यद्योन्यां तदुः्त रयोर्गायति”
इति । तत्रेव च गाने त्रिद्वत्पञ्चद्शादयः रुतोमा अपि विहिताः, ते च स्तोमास्तिसघु
ऋतच्ु सस्पादनीयाः। तहु यत्र पञ्चदशस्तोमता विहिता, तत्र प्रथमायास्चि तत्साम
जिः पठित्वा द्वितीयस्यां तृतीयरुयां च खङृत्सक्त्पठेत् । अयं प्रथमः पर्याय; | छास्मिन् पर्याये
मिलित्वा पञ्चत्वसंख्या सम्पन्ना | द्वितीये पर्याये प्रथमास चं सङृत्पठित्या द्वितीयाँ त्रिः प्रपव्य
तृतीयां सरुत्पठेत् । अत्रापि पञ्चलङख्या सम्पन्ना | तृतीये पर्याये प्रथमद्वितीये सकृत्स-
छृत्पठित्वा तृतीयां त्रिः पठेत् , अत्रापि पञ्चसङख्या खंद्रत्ता । मिलित्वा पञ्चदश । अयमेव
पञ्चदशः स्तोमः । एवं सत्तदशादिषु नेयम् । तत्रापि पङ्कं साम पञ्चधा विभज्यते
प्रस्तावः, उद्घीथः, प्रतिहारः, उपद्र्चः, निधनमिति । तत्र खवस्थापि साम्नो गातारख्य -
(१) सामगानासुत्तराम्रन्ये तृचातमकानि सुक्तान्थान्नातानि ( साम० ३० ५।१।१-९ ) । तत्र “उपास्मै?
हृत्याद्यं सूक्तम । "दवि युतत्याः इति द्वितीयम्, "पवमानस्य ते? इति तृतीयम् । - ज्योतिष्टोमस्य प्रातःसवना-
नुष्ठाने तेषु त्रिषु सूक्तेषु गायत्रं साम गातब्यम्। तदिदं सुक्तत्रयगानसाध्यं स्तोत्रं बहिप्पवमानमित्युच्यते ।
तत्र स्थितानाझूचां पचमानाथंत्वादृहिः संत्रन्धाच्च ।
(२) आ समन्ताजयन्त्येमिरित्याव्यानि ( ऐ० घ्रा० २।५।४, ताँ० ७२ )। ऽत्तराअन्थे बहिष्पवमान-
झक्तेम्यखिम्य ऊध्व यानि चत्वारि सूक्तान्माम्नातानि, तान्येव प्रातःसवने गायत्रसाम्ना गीयमानानि चत्वारि
आाउ्यस्तोत्राणीत्युच्यन्ते ( ताँ० त्रा» २४६ )। ८
(३) बृहद, रथन्तरम्, वेरूपम् , वराजम् , शाक्कम्, रैवतम् इति पटू सामानि एष्ठानीत्युच्यन्ते
( ताँ० त्रा» ७।६।७, तै० व्रा० १।२।२।३ ) । पृष्ठानां समुहः परष्ठ्यः ( पा० वा० ४।२।४२ ) । स्द्शति पराप्नोति
स्वर्गा छोकोऽनेन सामपट्केन इति एष्ठ्यः “सग छोकमस्प्रशंस्तस्मात्एष्व्य» ( दा० बा० १२।२।२।११ )।
रथन्तरादीनि पट् स्तोत्राणि पृष्ठष्ठ्यस्तोत्राणीत्युच्यन्ते । न तु सक्षम प्रुष्व्यस्तोत्रै किचिदप्यस्ति
( ते० सं० साय० १।१५ ) |
(४) उत्तराग्रन्थे आज्यस्तोत्रेभ्य ऊर्ध्व यानि त्रीणि सूक्तानि, तान्येव माध्यन्दिने सवने गायत्रा“
ऽऽमहीयव-रौरव-यौघाजयौ-शनसामभिर्गीयमानानि पञ्च माध्यन्दिनसवनस्तोत्राणि। तत आम्नातेणु चतुषु
स्तु रथत्तर-वामदेव्य-नौधस-कालेयसामभिः सम्पाद्यानि चत्वारि शष्ठस्तोत्राणि माध्यन्दिनसवनीयान्येव
र ( ताँ० ब्रा० ७।३।५ 91
(५) तृतीयसवने गेयानि गायत्र-संहित-दफ-पौपफळ-श्यावाश्व-गन्धीगवलाममिर्निष्पाययानि आभव-
प्रमानस्तोन्नाणि ऋभुनामकेदवटूंटानि पटू ( तां० घ्रा० ८४५ ) । |
(६) येन साम्ना अग्निष्टोमसंस्था समाप्यते तदग्निष्टोम ( साम ) स्तोत्रम् ।
(७) भ्रग्निष्टोमे द्वादेश शखाणि १२, अत्यरितष्टोमे त्रयोदुश, उक्थ्ये १५, पोडशिनि पोडश, बाजपेये
१७, अतिरात्रे पञ्चविंशतिः, भप्तोयांमे त्रयखिशादिति ।
|
|
!
।
भूमिका । ४५
क्रास्विजः- प्रस्तोता, उद्गातां, प्रतिहर्ता चेति । तत्र प्रथमभागः प्रस्तावाख्यः प्रस्तोता
ग्रस्तूयते । द्वितीयो भाग उद्वीथाख्यः उद्गात्रा गीयते । तृतीयः प्रतिहाराख्यः, प्रतिहर्नो-
पगीयते। चतुर्थपञ्चमो सर्चेः। पवमेच सर्वत्र स्तोत्रकरणम्। एवं स्तोत्रे समापिते यद्देच-
ताक स्तोत्रं तद्देवताकं शस्त्रं होता शंसति। “स्तुतमच्चुशंसति” ( तां० व्रा० &।८।१० )
“रतोत्रमग्रे शल्लात्” ( आश्व. भी. 8५० ) “स्तुवतेऽथ शंसति” ( श० ब्रा ८1१३३ )
इति वचनात । कचिन्मेत्रावरुणाच्छाचाकयोरपि शस्त्राणि विहितानि ।
अतो यावन्तो ग्रहास्ताचन्त्येच स्तोत्राणि तावन्त्येच 7स्त्राणीति सिद्धम् । तत्र प्रातः
सवने बहिष्पवमानं, चत्वारि आज्यानि इति पञ्च स्तोत्राणि। माध्यन्दिने सवने चत्वारि
पृष्ठानि साध्यन्दिनपवमानमेक चेति पञ्च । तृतीयसचने आर्भवपबमानमग्नि्टोममिति ङे ।
आग्निष्रोमसंस्थेव इतरासां षण्णां संखानाम् पकाहानां द्वादशाहस्य च प्रकृतिः । सोमयागा
हि एकाइप्रभ्नुति सहस्त्रसंवत्सरपर्यन्ता विहिताः । पकाहा नाम पकदिनसाध्याः क्रतवः
(१) । द्नद्याजुण्ठेयस्रुत्याको यागो डिराचः | एवं च प्रथमेऽह्नि अभिषवादिद्दोमान्ता ये
यागा झाजु्टितास्तेषामेच दितीयस्मिन्नपि दिने यत्र विधिविशेषसहितमनुष्ठाने स डिरात्र
इत्युच्यते । इद् च प्रधानमात्रे । उपसद्दीत्ताद्यङ्गानुष्डानं तु तत्र तत्र यथाविधि द्वित्रिचतुः-
पञ्चादिदिचसेछु । पघमेच त्रिशप्रभ्गुति कतुष्वपि क्षेयम् । एवं रीत्या डिरात्रप्रभ्नुत्येकाद-
शरात्रपर्येन्ताः क्तवोऽहीना इत्युच्यन्ते । रयोद्शरात्रप्रदति सहदस्मसंवत्सरपर्यन्तानि
सत्राणीत्युच्यन्ते । तत्रापि अयोदशारात्रघञ्चति शतरातरपर्यन्तं रात्रिसत्राणि (२) ततः
(१) एकाहा द्वार्विशेऽध्याये सूत्रकारेण पठिताः, ते यथा-ञ्योतिः १गोः २आयुः ३अभिजित् ४विश्व-
जित् ५ सर्वेजित् ६ उप्रोतिः साहस्रः ७ वचिश्वञ्योतिःसाहस्रः ८ सवञ्योतिःखाहस्रः ९ त्रिरात्रसम्मितः साहस्रः
१० | साद्यस्क्रनामानः पट् पुकाहाः ११-१६ ( तत्र अनुक्रीः, विश्वजिच्छिछिद्पः, श्येनः इति त्रयाणां संज्ञा, इत-
रेपाँ त्रयाणाँ साद्यस्क्र इत्येन संज्ञा ) ब्रात्यस्तोमाश्चत्वारः १७-२० अझिप्टुत् २१, ( इन्द्रस्तुत्, सूय स्तुत् ) ।
त्रित्ुतनामकाश्चत्वार एकाहाः, ते च-इप्सुयज्ञः २२ दृहस्प्रतिसवः २३ इघुः २४ सर्वस्वारः २५ । चरत्विगपोहनीय-
संज्ञकाखय पुकाहाः २६-२० तत्रैकः सर्वसतोमः। वाचस्तोमाश्चत्वारः २९-३२। चातुर्मास्पाः सौमिकाः ३३-३६ ।
भर्न्या घे यपुनराधेयाऽ-र्निहोत्र- द॒श पूर्णमा स-दाक्षाय णा-ऽऽ्रयण-पञ्चुवन्धाः सौमिकाः षट् ३७-४२। सप्तदश-
संज्ञकाः पञ्च पुकाहाः-४३-४८ तत्र प्रथम उपहब्यः, द्वितीय ऋतपेयः, दुणासः, वैश्यस्तोमः, तीन्रसुत् ।
अथ हुन्द्रयज्ञाः-अत्न एकमचुष्टायानन्तरमेव द्वितीयमवश्यमेचानुष्ठेयम्। तत्र राट् विराट् इत्येकं न्द्रम् ४९
आपशदः पुनस्तोम इत्यपरम् ५० द्वौचतुष्टोमो इति तृतीयम् ५१ उञ्चित् बलभित् इति तुरीयम् ५२ अपचिती
हो ५३ अग्ने स्तोमौ हो ५४ चरपमः सरुहस्तोम इति पष्ठम् ५५ ऐन्द्रकुळायः द्वियज्ञ इति सप्तमम् ५६ इन्द्रस्तोमः
इन्द्रार्न्यो स्तोमः इत्यटमम् ५७ । घन-विघनो द्वौ ५८ सन्दंशः चच् इति दशमम् ५५ । आश्वलायनश्रौतसूत्रे
अन्येऽप्येकाहा उक्ताः ते यथा-विष्णुवत्स्तोमाः, १ तिः २ उशनसस्तोमः ३ (पुनः स्तोमः) भूमिस्तोमः ४ चन-
स्पतिस्तोमः ५ भूस्तोमः ६ सद्यस्क्रिप्रा ७ अनुक्रिया ८ परिकिया ९ पुर्कात्रकः १० ञ्येकः ११ गोतमस्तोमः
१२ अजिरम् १३ इन्त्रस्तुत १४ तीबस्तोमः १५ क्रान्तिः १६ अतिसूतिः १७ ( वहुसुचण :) ख्र्यंस्तुत् १८ विश्व-
देवस्तुत् १९ पञ्चशारदीयः २० विवधः २१ गोसवः २२ शदः २३ उपशद्ः २४ वाजपेय एकाहः, सप्तद्शापवर्गो
ना ) २५ । आपस्तम्बश्रो तसूत्रेऽन्येप्युक्तास्ते तत पवावधेयाः । |
(२) तत्र आङ्गिरसः १ चैत्ररथः २ कापिवनः ३ इति त्रयो द्विरात्राः ( द्वयद्दाः ) । गगः बेद: २
छन्दोमः, ३ अन्तवंसुः, ४ पराकः ५ इति पञ्च त्रिरात्राः ( भ्यहाः । अन्निचतुर्वीरः १ जामद्ग्न्यः २ वसिष्ठस॑सर्पः
३ विश्वामित्रः ४ इति चत्वारश्चत्रात्राः ( 'चतुरहाः ) । ( अन्न जामदग्न्ये उपसदुः पुरोडाशिन्यो भवन्तीति
विशेषः । देवपज्चादः १ पञ्चशारदीयः २ व्रतवान्, ३ इति त्रयः पञ्चरात्राः ( पन्चाहाः ) । ऋतुषडहः १ पृष्ज्या
लम्बः २ त्रिकृहुकाः ३ इति त्रयः षड्रात्राः ( पडदाः ) । जनकसप्तरात्र एकः सस्ताह!. ३ । अष्टरात्र
४६ कात्यांयन-भोतंपञस्य--
केवलसत्राणि (१) । द्वाहशाहस्तूमयात्मकः सत्रात्मका ५हीनात्मकश्च । अयमेव खत्राणोम-
हीनानां च प्रकतिभूतः | तत्र सत्रात्मकः सत्राणाम, अहीनात्मकश्वादीनानामित्यपि विवेकः ।
अयं सोमयाग: सवेसोमयागप्र कृतिभूत इत्युक्तम् । अत एबास्मिन सोमयागे सरवेतो-
भावेनावगते सवे $प्येतदुंपरितनाः क्रतवः प्रायशोऽवगता भवन्ति । अत एतत्परिज्ञांनं नित
रामावश्यकम्तुपरितनान क्रतून् जिज्ञासूनाम् , अन्येषां च सखोमयागस्वरूपमधिजिगमिषताम् ।
अतो यद्यप्यस्य स्वरूपं सर्वाशेन निरूपयितुमस्त्यपेच्ञाऽऽवश्यकता च, तथाऽपि विस्तरभ-
यान्नात्र सर्वे तदीयाः पदार्था निरूप्यन्ते । ते च तश्प्रकरणस्थसू्रावचलोकनेन यथावद्धिगन्तु
शक्यन्त एव सेमुषीमताम् । अत्र तु प्रधानभूताः पर केचन पदार्थाः खङग्ृह्यन्ते खुखाव
बोधार्थभ 1 ते यथा --प्रथमं वसन्ते यस्मिन् करिमिश्चित्पुणयाहे आश्युद्थिकपूर प्रारम्भः ।
प्रायशः शुक्ळेकाद्श्यां प्रारभ्य एूरिमायां समापनमिति सम्प्रदायः । आ्युद्यिकानन्तरः
मृत्विग्वरणम् । तत्र सोमप्रवाकनामानमुृत्विजं प्रथ तो घृणुयात्। जूतः सोमप्रवाकोऽभ्वर्य्वा-
दोनां गृह गत्वा तान् प्राइ-असुकशर्मणो यज्ञो भविष्यत तत्र भवताऽऽत्विंञ्यं कतेव्य:
मिति । तेन चाध्वय्वाँदिना आधानादिषु के ऋत्विजोऽभूबन् , ते च छुआ गताः, किमर्थं.
मस्मानिदानीं स्गयसे, अपि यजमानेन कल्याण्यो दक्षिणा दीयन्ते इत्यादिएष्टे यथाबत्तान्
प्रतित्रय तैः सह यजमानणहमागच्छेत्। आगतेष तेषु तान्द्णीते | शाखान्तरे सद्रुपवरणमप्यु- .
क्तम् ( आप० श्रौ० १०१ | 8-१० ), अस्माकं तु तत् श्रुतौ निषिद्धम् (शब्ध्रा० १०।४।१।१६) ।
बृतेभ्यो ऋत्विग्भ्यो मुपकंदानम् । एतावद् गृहे छत्वा ततोऽग्नीन् लस्रारोप्य यत्र
सोमेन यच्यन् स्यात् तं देश गच्छेत्, गत्वा च तत्र शालां चिमितं चा निर्माय तत्र वितानं साधः
यित्बाऽरणी मथित्वा तत उत्थितानझीन् तत्तत्कुण्डेषु स्थापयेत्। अपराध दूपत्योरभोष्टमो जनं,
न वा। अस्मिन्नेव दिनेऽनयोमोँजनं, ततश्चतुषुं दिनेवूपवास एव । अबश्रथानन्तरमेव घुनरनयोर
भीष्टमोजनम् । मध्ये तु बतः शनमेव यावदुक्तम् । ततो चपनं यजमानझ्य । ततः इनानम् , ततो
दीक्षणीयेष्टिः--त चाझा उैष्णव एकादशकपालः पुरोडाशो द्रभ्यम् , अञ्चादिष्णू देवता । इष्ट्यन्ते
नवनोतेन दस्पत्योः शिरस आरभ्य पादपर्येन्तमभ्यञ्जनम् । ततस्तयोशुष्टिचन्धनम् ।
तत्र बन्धनकाले हस्तडये5पि सर्वा अङ्गुलीवंद्ध्वा ततो5दुछभरदेशिन्यी विस्टजताम् , इतरां
बद्धा एवं ( वखादिना ) भवेयुः। माध्यन्द्नसचनं यावत् न तान्विस्ट्जेत् । वद्धछुुष्टिभ्यामेब
द्स्पतिभ्यां कार्याणि सम्पादनीयानि। तत ओदुग्रभणहोमाः | ततः छृष्णाजिनाददीच्षा ।
एकोञष्टाहः १ । नवरात्र एको नवाहः १ । त्रिककुप् १ कोसुरुविन्दः २ पूष्टोमः ३ छन्दोमदशाहः ४ इति चत्त्वारो
दुशरात्राः । पौण्डरीक एक एकादशरात्रः । #
द्ादशरान्रः, ततखयोदृशरात्रसंञकं सत्रद्वयम् । 'चतुदंशरात्राणि त्रीणि । पञ्चदशरात्राणि चत्वारि ।
पोडशरात्रं, सप्तदशरात्रं, अष्टादशरात्रम् , एकोनविशतिरात्रम् , विशतिरात्रम् इति प्रत्येकमेकेकस् । एकविंशति
रात्रे द्वे । द्वाविशतिरात्रम् , त्रयोविंशतिरात्रम् , चतुर्विदातिरात्रे हवे, पञ्च विशतिरात्रम् , पड्विशतिरात्रम् ,
सक्षविशतिरात्रम् , अष्टाविशतिरात्रम् , एकोनत्रिंशद्वात्रस , त्रिशत्रात्रम् , एकब्रिंशवात्रम , द्वा्निशद्वान्रम ,
श्रीणि त्रयखिशद्रात्राणि, चतु अिशद्वात्रम् , पञ्च जिंदादान्नम् , पट्त्रिशद्वात्रे दे, सपर्तरिशद्वात्रम्, अछन्रिशद्वा- `
त्रम् , पुकोनचत्वारिशङ्गात्रम्, चल्वारिंशाद्ात्रम्, एकान्नपत्नादाद्वात्राणि सप्त, एकपषिरात्रम् , शातरात्र मिति
रात्रिसत्राणि ।
(१) आदित्यानामयनम् , अद्विरसामयनम् , द्वतिवातवतोरयनस् , कौण्डपायिनामयनम् , सर्प-
सत्रम् , तापश्चितम् , महातापश्चितम् , छुछकतापश्चि तम् , सहस्रसाव्पम् , प्रजापतिसत्रम् ,,शाक्तूयानामयनस् ,
साध्यानामयनस् , विश्वखज्ञामयनम् , सारस्वतप्तत्राणि, . दार्पद्वतसत्राणि, तुरायणमिति । एवमन्यान्यपि
सत्राणि श्रत्रान्तरतो वोध्यानि। CN ग | 4
FS
>>
हिः `
भूमिका । ४७
तत्र छृप्णाजिनमारूद्य मेखला बद्ध्वा उप्णीषेण शिरसः प्रावरणं कुर्यात् , पत्न्याः छष्णाजिना-
भाचः। मेखलायोकत्रयोरन्यतरस्य घन्धनम् , शिरसि जालस्य" बन्धनसुप्णीषर्य चा पत्न्याः ।
कण्ड्यनाथ कृष्णस्गश्टङ्ग परिघानीयचालसोऽन्ते वध्वा रक्षेत् , कण्ड्रयने प्राते तेनेव तत्कुर्यात् ।
ततो दण्डग्रहणं यजमानस्य । ततः सायं 'दीक्तितोऽयं ब्राह्मण! इति प्रतिप्रखातोच्चेनिंवेद्येत् ।
राजन्यचैश्ययोरपि यजमानयोत्रांझण इत्येचाचेदनम्। इतः प्रश्रति यावद्वश्रृथं द्न्तधा-
बन-ख्राना-ऽस्रिहोत्रहोम-दशंपूणंमासादि-वैशवदेवार्थपाक-स्मातौपासनाचुष्ठान-दान-( १२।१०।
१४ झाप० शरौ० ) शाद्रसस्भापण-प्रत्युत्थानाभिवादन-जलावगाहनानि न कतँव्यानि ।
ततः प्रवग्यार्थ महाचीरसम्भरणम् (१) । अग्रे प्रवग्याँढ्यो होमविशेषो वच्यते तदथ
पां स महावीर इत्युच्यते । तन्तिर्माणमिदानीं कर्तव्यम् । तच्च पात्रघुलूखलाकृति प्रादेश-
मात्रमुष्बं नवाइलोपरि मेखला डिशिष्टं मध्यखंशुहीतं गतवत् दृध्यादिःक्षेपणयोग्यं च भवेत् ।
केवलया सदा घल्मीकोत्थया खदा, वण्होत्लातया खुदा, पूतीको मिः, अजा रीरेण, गवेधुका-
सिश्च मिलिमेरयं महावीरो निष्पाद्यते। ततो युपच्छरेनाथ चनं प्रति गमनं तक्निर्माणादिकं
"य । ततोऽर्तमिते त्रतभक्तणम् । अत्र त्रतशाव्देन पय आदि उच्यते--तत्र त्राह्मणम्य पयः पानं,
राज्यन्यस्य यताणूः, बैश्यस्यामिच्ता । तत्सस्पादनप्रकारश्रेचम्। प्रथमदिने बतदोहनार्थमेकां
गां शालासमीपमानोय तस्या एकमेव स्तनं दुह्यात् , ततो यावत्पयो लभ्यते तदु द्विधा कत्वा
गाईपत्ये यज्रमःनाथै दक्षिणाग्नौ पत्न्यर्थं च श्रपयित्वा प्रयच्छेत्, तौ च तत्पिवेताम् ।
डितीयतृतीयद्वसयोमेध्याहे रात्रौ चेति वारद्वयं ब्रतपाशनं, तत्र द्वितीयदिने स्तनडयदुग्धं
पयोव्रतम् , तृतीयदिने सतनत्रयदुग्धस् , चतुर्थपञ्चमयोदिवसयोस्तु केवलं हचिःशेषभच्त
एव ( का० श्रौ० झ० ८ कं० ७ सू० २२ ) न पयआदि रतम् । ततो भूमौ द्क्षिण॒तोऽग्निसुः `
शयीत । एतावत्पर्यन्तं प्रथमद्निकृत्यम |
छथ द्वितीघदिने--प्रायणीयेष्टिः, (२) तत्र पञ्च देवताः-अदितिः, पथ्या स्वस्तिः,
ग्निः, सोमः, सविता च । अदित्यै चरुः, 'अवशिषेथ्य आज्यं द्व्यम्। इध्घन्ते सलेपाँ
चरुस्थालीं मेचाणं चोदयनीयाथं निदध्यात् । ततः सोमक्रयः। केनचन कौत्सगोत्रेण त्राह्मणन
शाद्रेण वा खोममानाय्य ततर्तं क्रीणीयात् । क्रयणं चानेकेद्वेब्ये:--( का० ओ० अ० ७कं० ८
स्ू० १४-१५ )
छ्रीतं तमध्वर्थुः शकरे निधायानडु दूभ्यासूढं शकर शालायामानाय्य तं सोममौदुस्व-
यासाखन्द्यां निधाय शालायां ख्यापयेत् । तत आतिथ्येष्टिः-तत्र विष्णुद्ंचता, नवकपालः पुरो-
डाशो द्रव्यम् । इयं खरडेष्टिः । अतः प्रश्रति मदम्तीसंज्ञकाभिस्तप्ताभिरद्धिः सर्वाण्युद् कका-
याणि यजमान-दस्पतिस्यां कतव्यानि । न शीतोद्करूपशेः । ततः सर्वेषासृत्विजां यजमानस्य
च तानूनघूसंक्षकाज्यस्य रुपशः, आयं च स्पर्शा यावदवभ्वथं परस्परमद्रोहारथंः शपथरूपः (३) ।
( १ ) तक्ते शृते पयः प्रक्षेपादिना प्रणीयते 'घसेः' खाद्यचिशेषः, स पुव प्रक्षेपः प्रदृञ्चनमुच्यते ।
ताद्रुशम्रबृञ्ञननिवन्धनैवास्य कर्मणः समाख्या प्रचग्ये इति । तत्र च घमेपाकाय ख्ुन्निमित उकूखलाकार-
पात्रविशेपो महादीरः । गोण्या तु वृत्या घर्मः, प्रवर्यः, सहावीरः- इति त्रीण्येव पदानि समानार्थानीति
विवेकः । तै» भा० साय० ५।११।१। श्वात० घ्रा० १४।१।१०-—- ११ |
( २ ) प्रयन्ति स्वगंमनया सा प्रायणीया । अनयेष्ट्या सोमयाग आरभ्यते ( का० श्रौ० ७५1१३
आप० श्रौ० ४।२।१८, ४।३।१, यदहः सोमः क्रीयते तदहः प्रायणीया नामेष्टिः कार्या ( तै० सं० ६।१।५१ )
दा० ब्रा० ३।२।३।२, निरु० १३।१।७ |
(३ ) अध्वयुप्रश्टति पोडशात्वजो यजमानश्च मिथो द्रोहशून्या भवन्त एकमत्या अज्ञकार्य- सँस्पादु-
४८ कात्पायन-भोतसरत्रस्य--
तत; प्रवग्याच्छानम् । प्रवग्यश्वार्निष्टोमप्रथमप्रयोगे विकह्प्यते । प्रयोगान्तरे तु नित्यः।
प्रवग्याख्यं कमे पल्या नावेक्तितव्यम्। अत्र गाहपत्याहवनीयावुत्तरेण द्वौ खरौ हस्तमात्रा
त्सेधौ, दक्षिणतस्ततीयं तावन्मात्रं सिकताभिः ऊत्वा सप्राडासन्दीमाहवनीयं पूर्वण
संस्याप्य तत्र डौ महावीरौ आसादयेत् । ततो सुञजनिर्मितानिण्डानादोप्य तान् खरे सं्याष्य
तत्राज्यपूणँ मद्दातरीरं निधाय होत्रा मन्त्रगणे पठ्यमाने प्रतिप्रणवं स्ञौवाज्यमासिञ्चेत्
ततो रौहिणपुरोडाशयोः प्रचारः। तत्रादौ दत्तिणं पुरोडाशा हुत्वा गां दुग्थ्वा परीशासाभ्यां
महावीरमांदाय तत्राजापयः प्रक्षिप्य शान्ते पयसि गोपयः प्रक्षिपेत् अयं घमं इत्याचक्षते ।
तत उत्तरं रौहिणं जुट्टयात् | पवमपराह्वेऽपि प्रवरग्यानुष्ठानम्। तत उपसदिष्टिः । तत्राज्यं
द्रव्यम् अग्निः सोमो. विष्णुश्च देवताः। ततः रूवेण प्रातरुपसद्धोपः । एवं सायमित्ये
कैकस्मि्हनि छे उपसदौ । त्रिषु द्वितीयतृतीयचतुर्थदिवसेषूपसद्ः क्रियन्ते, प्रवग्येश्च ।
मिलित्वा ज्यातिएोमे षड़पसद्ः। पएतावत्पयन्तं द्वितीयदिनक्कत्यम् ।
तीयदिने-- प्रातः प्रवग्येसुपसदं हुत्वा सोमिकीं महावेदि निर्माय आपराह्विक्यौ
प्रचरग्योपसदौ प्रचरेदिति तृतीयदिनङृत्यम्।
ततञ्चतथदिने—ऽग्नीषोमीयः पशुः । अनेनैच पशुना सह दौर्वराह्मण्यनिव्वृत्यथ
पशुरपि समानतन्त्रेणाुनैच कर्तेव्यः | यस्य हि पिता पितामहश्च सोमपीथिनौ न स्यातां स
दुर््ाह्मण उच्यते । तेन तद्दोषनिवारणार्थ योऽज॒ष्टीयते स दो्राह्मण्यनिवृत्य्थः पशुः । ततस्त
इेवत्यं पशुपुरो डाशमन्यानि च पश्चङ्गानि यथावद्डुष्टाय तद्वपामाजनान्ते बसतीवरीग्रणाथ
बहिंगेत्वा यत्रापः स्यन्दन्ते ताः वसतीचरीः पात्रे शृहरीयाद्स्तमयात्पूवम् । सोमामिषवचकाले
रसबृद्धयथ या आपस्तत्र प्रक्तिप्यन्ते ता चसतीवर्य इत्युच्यन्ते । ता ग्रहीत्वा येन पथा
तदानयनं विहितं तेनेव ता आनीयाझीध्रे ता निद्ध्यात्। एतावच्चतुर्थदिनकत्यम् ।
पञ्चम्तदिन क्कत्यम्--अयमेच दिवसः खझुत्यादिवस इत्युच्यते (१) । अत्रेव सोमा-
भिषब-ग्रह्रहण-तद्धोमादीनामञुएानम् । इदमेच च प्रधान दिनम् । तत्र चतुर्थदिनस्यापररात्र |
पब सौत्यकर्मकरणाथ यजमानपुरुषा ऋत्विजोऽववोधयेयुः । अवघुष्य च ऋत्विजः स्नाता
आज्यासाद्नान्तं त्वा सोमं द्वेधा चिभज्य उपरवोपरि निंक्षिप्तानां ग्राव्णां सुखे सोमं निदध्युः।
ततः प्रातरनुवाकस्य (२) शस्त्र होता पठेत्। तच्च पक्तिणां वाशुत्थानात्पूर्वमेवार्घव्यम्।
तत्काले जाप्रदेवाध्वयुंदोतखमीपे आसीत । ततः प्रातः्सवनीयपुरोडाशानां निर्वापो ऽञ्रीत्क
ठुंकः। तत्र पञ्च इर्वीषि, पञ्च च देचताः। ऐन्द्र पकाद्शकपालः,, इन्द्राय हरिवते धानाः,
इन्द्राय पूषण्वते करम्भः, इन्द्राय सरस्त्रतिमते दधि, इन्द्राय मित्रावरुणवते पयस्येति । एवं
यितुं घतस्पदनपूर्वक॑ समन्त्रं यत् शापथक्रणं तदेव 'ताननूनप्त्रं क्म’ परस्परेष्याद्वेपादिशून्या एव वयं यथाविधि
यागकाय सम्पादनाय यतिष्याम इत्याकारः स्वीकारः ।
( १ ) यस्यां कियायां सोमोऽसिप्रग्रते सा सुत्या । ;
(२) रात्रौ निद्रां कुवन्तः पक्षिण उपःकाळे प्रधुध्य वदन्ति तस्माद्वादात्य्राक् प्रातःकाळे होत्राऽ
पठनीय अत्क्समृददः प्रातरनुवाकः ( का, श्रौ, ९॥१॥१०, भाशव्० श्री, ४।१३१-६, तै. सं, ६।४।३।१, छा. त्रा,
४॥१२॥३॥१४-१५, ऐे. त्रा. २।२।५ ) । ,
भूमिका । २६
पुरोडाशादिनिवांपान् पयस्याँ च प्रातरचुवाकशस्त्रकाल एवाझोत् यथावत्सम्पाथ तत उन्नेता
'पेन्द्रवायवादीनि पात्राणि योजयेत् | एवं यथावत्पात्रेषु योजितेषु चत्वार ऋत्विजः सोमा-
भिषवार्थभधिषवणफलकयोः सवंत उपविशेयुः। तत्रोपवेष्टार अध्वयु-प्रतिप्रद्यातृ-प्रस्तोतु-
प्रतिदरते-यजमाना॥$, ब्रह्मा च । तत्रोत्तरतोऽध्वर्युयजञमानो, दक्तिणतो ब्रह्मा, प्रतिप्रखात्ुन्नेत्-
नेष्टारक्ष । अभिषवार्थानां पदार्थानामीषान्तरेणेवानयनम ।
ततो<5ध्वयुरधिषवणफलके उपांशुसवनाख्य॑ पाषाणं ( मध्ये निहितं ) निधाय तदुपरि
पञ्च छत्बः सोमं मिज्ञुयात् । तत्र -प्रातःसवनपर्याधर्य अर्धाधिकस्य सोमस्य मानं कतंच्यम् ।
अभिषवस्तावद्यं द्विविधः | जुइलकामिषवो महाभिषवश्चेति। प्रथमं मह्ामिषवस्ततः चुरल
काभिषवः । तत्र चुहलकाभिषवाथं पूव मितात्सोमाद्ट्पानंशत्तपकृष्य, होतृचमसस्थाजलान्नि-
प्रास्यासंक्षकात् किचिद् गृहीत्वा तच्च पात्रान्तरे पृथककृत्वा यत्नेन स्थापयेत्।
अथ सहाभिषबः । ै
तत्राध्वयु-प्रतिप्रथात-नेष्ट खन्नेतारः कर्तारः। ते मितं सोमं चतुरा विभज्य चत्वारो5पि
तत्र प्रहरेयुः। प्रहारश्चापरिमितङृत्वः । एवं यावता रसप्रच्युतिभेवेत्तावत्पयेन्तं - निग्नाभ्या
झासिच्यामिषुणुरिति महामिषवः ।
अथ लुल्लकासिषध; ।
स एवोपांश्व मिषव इत्युच्यते । तत्राध्वर्युरेक एव कर्ता । तत्र पूर्वांपक्ृष्टानंशन, पात्रा-
न्तरे स्थापिता निग्राभ्याश्च हातृचमसे इत्वा सोमोपरि आसिच्य अष्टकृत्वः प्रहरणम् ।
असिषवान्ते प्रतिप्रस्थाता उपांशुग्रहपात्रं स्वहस्ते धारयेत् (१) । अध्वर्यृसुष्टिनाऽमिषुतं सोमं
निष्पीड्य उपाँशुग्रहं शुह्णीयात्। प्रहणकाले पूवंणहीतानामंशूना मध्ये डौ ढावंश, ग्रदस्योपरि
धारयेत। पुनः पूर्ववत् त्रिपर्यायोऽमिषवः । अत्र एकादशाक्ृत्वः प्रहृत्य पू्ेचत्प्रतिप्रस्याता पात्रे
गृहीतेऽध्वयुंः अंशुद्ये तदुपरि तेन धारिते णुह्णीयात्। एवं तृतीयवारमपि द्वादशङत्वः
प्रत्य पूर्वंचद् ग्रह्णीयात् । अह्लुल्यन्तरे धृतान् षडंऱूनू सोमेऽन्तदंध्यात् । ततः प्रति-
प्रस्थातृहस्तादध्वयुंशेहमादाय दशापवित्रेण परिग्दज्य भूमाचनिधाय ग्रहदस्तः सन्नेच हविधाना-
झिष्क्रस्य उपांशुग्रहं सशेषं तिष्ठन ज्ञुहुयात्। हुत्वा चाम्रयणख्याल्यां शेपैकदेशमासिच्य अंशु-
पात्रमाखादयेत् , तत्समीपे उपांशुसचनं च निध्यादिति शुष्काभिषवः ।
( १ ) उपोतिष्टोमे उपांशुः, अन्तर्यामः, ऐन्द्रवायवः, मैत्रावरुणः, आश्विनः, छुक्रः, मन्थी, आग्रयणः,
उक्थ्यः, घुवः, ( वैश्वानरो वैकल्पिकः ) ऋतुम्रहौ, ऐन्द्राशः वेश्वदेवश्वेति प्रातः सवने त्रयोदश प्रदाः । माध्य-
न्दिने सवने- शुक्र, मन्थी, आग्रयणः, उक्थ्प्रः, त्रयो मरुत्वतीयाः, महेन्द्र, दघिप्रहश्चेति नव ग्रह: ।
तृतीयसवने-भादित्यः, साचित्रः, चैश्वदेवः, पाल्लीवतः, हारियोजन इति पञ्च ग्रहाः। तत्र गुह्यते इति कमे
व्युत्पत्या सोमरसः, गृह्य तेऽस्मिन्निति व्युत्पत्या च तदाधारभूतं पात्रसुच्यते। तत्र उपांझुः भन्तर्यामः, ऐन्द्रवायवः,
मैत्रावरुणः आश्विनः, शुक्रः, मन्थी, उक्थ्यः, आदित्यः इति नवैव ग्रहा उकूखलाः | आग्रयणः, उक्यः भ्रुवः
आदित्य इति चतस्रो स॒न्मट्यः स्थाल्यः, स्थालीग्रहा इति यावत् । ऋतुम्रहो द्वावेव न तु द्वादश, द्वादशवार
अहणाद द्वादश म्रद्दा इति व्यवहारः । ऐन्द्राप-ैश्वदेव-मरुत्वतीय-मादेन्द्राणाश्तुपात्रेणैव अहणास्। दृधि- -
ग्रहस्यासिहोत्रहवण्या । ,साचित्र-वैश्वदेव-पाद्नीवतानाञुपांश्ववन्तर्यामयोरन्यतरेण, . दारियोजनस्य ्रोणकछशेन
ग्रहणं होमश्च । अतो नवौळखळाश्चत्र स्थाढयो द्वौ ऋतुग्रहौ खुङ्सुखाकृती उभयतोसुखौ इति मिळित्वा पन्च
दश पात्राणीति । ही ००
५० कात्यायन-भोतस्रत्रस्य--
अत्रेव च ऋत्विजां यजमानस्य च सन्ध्यावन्दनम्। ततः सूर्योद्यानन्तरमन्तर्यामसंद-
कस्य ग्रहस्य ग्रहण होम आसाद्नं चोपांशुग्रहवत् । ततो धाराग्रदाणां ग्रहणम् । ते च षट् । तत्र
प्रथममैन्द्रवायवः । स च वारद्वयं गृह्मते | थमं वायवे शृहीत्या धारातो विच्छिद्य पुनस्तत्रेव
पेन्द्रवाय॒भ्यां ग्रहणम् । एवं ग्रहीत्वा खरे आसादयेत्। ततो मैत्रावरुणामिधांनस्य प्रहस्य ।
ततः शुक्रस्य, ततो मन्थिनश्च ग्रदणम्। तत आग्रयणस्य धाराद्वयेन ्रहणम्। आम्रय-
शस्याल्यां प्रहणकाले यः सोमोऽस्ति तस्यैका धारा होतुचमसस्था, सोमस्था चैका धारा इति
घाराद्ठयेन प्रणम्, तत उकथ्यस्य । ततो भ्रवग्रदणम् । ततो वैश्वानरग्रहमहणं विकल्पेन ।
` एवं ग्रहेषु शृदीत्वा खस्वस्थाने आसादितेषु सत्छु अध्वय्वांद्यः परस्परं करिदेशे
समन्वारव्धाः प्रहीभूता इविद्धाना श्िष्क्रामन्ति । ततस्त एव षड् विप्रड्रोमं त्वा बदिष्पवमान-
स्तोत्राथं चात्वालदेशं प्रति गच्छेयुः । गत्वा चोपविशेयुः ।
उपवेशनप्रकारश्च- उदङमुजः प्रस्तोता, दक्षिणामुखः प्रतिद्दर्ता, प्रत्यङ्खुखावध्वर्यु-
प्रतिप्रख्यातारौ । उपविष्टेषु तेषु पवमानस्तोत्रारम्मार्थमध्वयुः प्रस्तोतसंशकाय ऋत्विजे
तृणं कुशमुष्टि चा प्रयच्छेत् । ते च स्तोत्रं पठेयुः । तच्च स्तोत्रम् “उपास्मै गायता नर” इत्यादिः
सिनेवर्मिऋंग्मिः कतेव्यम् । नवानासूचामनावृत्यैव पाठः, नतु स्तोत्रान्तरेष्वियाच्ुत्या गानम् ।
गाने च मस्तो्रद्गातृप्रतिइृतंणां त्रयाणां खंबन्धः। एवं सर्वेष्चपि द्रष्टव्यम् । तेषु स्तुवत्छु
सत्खु डन्नेताऽऽधवनीवनीयस्थं सोमं पूतञ्रृत्यासिञ्चेत् । स्तोत्रान्ते सचनीयहविरलङ्करणारथं
सचनोयपश्वर्थं वा अञ्नीत्प्रतिप्रस्थातारौ प्रेष्यत्यध्धयुँः । तत आझौध्रीयादङ्गारान् धिष्ण्येषु
निर्वेपेदाझीप्रः । तत आश्चिनप्रहणम् । तदनन्तर ग्रहाणामवेक्ञणं यज्ञमानेन कारयिंतब्यम् ।
८ ततः सवनीय! पशु; ।
तत्र पश्चद्यमस्ति- स्तोमायनं पश्वेकादशिनी च । चतस्रः सोमसंखा इत्युक्त प्राक्।
तत्र अिष्टोमसं स्थायामाझेयः$ सवनीय एक एव पशुः | उवथ्यसंस्थायामाझेय ऐन्द्राअश्चेति
पशुद्ययम् । षोडशिनि तु पूर्वोक्तेन पशुढयेन सह पेन्द्रो बृष्णिस्ततीयः पशुः। अतिरात्र-
संस्थायां सारस्वती मेषी चतुर्थः पशुः। इमे पशव एव स्तोमायनमिति सूत्रकारेण व्यवद्ृतम्।
अनेन सह पश्वेकादशिन्या विकल्पः । पश्वेकाद्शिनी नाम आझोयः, सारखतः, सौम्यः,
पौष्णः, वाहंस्पत्यः, वैश्वदेवः, ऐेन्दः, |
_ घारुणः इत्येकादश पशवः । पतेषां च नियोजनार्थमेको यूपो यूपेकादशिनी वा । एक- `
यूपपक्षे तस्मिन्यूपे आझयं पशु नियुज्य तस्य गले अन्यं, तस्य गलेऽन्यमिति क्रमशः सर्वान्चि-
_योजयेत्। यूपैकादशिनीपक्षे च पृथक पृथक् पकैकसिन्यूपे एकैकः पशुर्नियोक्तव्यः । अस्मि-
- न्पक्षे पश्वेकादशिन्यपि नियता । एकादशयूपनिखननाथ च घेदिव्रद्धिरपि सस्पादनीया ।
एवं सघनीयपशो वंपामाजेनान्ते छते धिष्णयाद्यपस्यांनम् । पतदेव सपंणमित्युच्यते ।
ततः पूर्ण श्रपितानां पुरोडाशादीनां प्रातःसघनीयदविर्षा प्रचारः । ततस्त्रयाणामैन्द्वायव
मैत्रावरुणाश्विनानां द्विदेवत्यग्रहाणां प्रचारः । तेषु त्रिषु हुतेषु उन्नेता नव चमसालुज्येव (१)
'ततः थुक्रामन्थिग्रहययोः प्रचारः। शुक्रग्रहमध्ययुंः, मन्थिअह च प्रतिप्रखाता ज्ञुइयांत्।
तौ च तं तं ग्रह हस्तेन ग्रह्ीत्वा यूपसमीपे गत्वा तिष्ठन्तौ आत्मनो५रक्ली सन्धन्तः।
(१) होतृचमलः पोतृचमसः नेष्टुचमलः व्रहाचमसः ग्राह्मणाच्छंसिचमसः भाझीप्रचमसः मैत्रा-
.बरुणचमसः अच्छावाकचमसः यजमानचमस इति नव, इद्गातृ-प्रतिद्दतु-प्रस्तोतृणामेक इति दश चमसाः ।
भूमिका । : ५१
इदं च सन्धानं न ग्रहान्तरेष्वस्ति। ततो होमाथं तयोः प्रद्वत्तयोः सतोश्चमखाध्वयंचो नव
चमसान्, ग्रहीत्वा ताभ्यां सह ज्ुहति प्राङसुखारितष्ठन्तः | पवं च शुक्रामन्थिम्रयोश्चम-
सानां च युगपद्धोमः । तत्र ब्रह्म-दोत्रुह्वात-यज़मानचमसानां वषर्क़ारेऽनुवषट्कारे च
होमः। अवशिष्टानां चमसेषु प्रथमवषट्कारस्य दोमः । अतश्च ते पञ्चापि चमसाध्वयंचः स्वह-
स्तखितान् चमसान् प्रथमवषट्कारे सहूदु हुत्वा पुनरुन्न यनाथं द्रोणकलशलमीपे चमखान
स्थापयेयुः । ततः पञ्चापि चमसान् प्रशारुत-त्राह्मणाच्छंसि-पोतृ नेष्टर-गनीत्संबन्धिनो 5ध्वयुरेव
जुहुयात् ।
ततो दिदेवत्यमच्! ।
तत्र कात्यायनानामस्साक होमकतेः प्रथमं भत्तः, ततो बषटकतुः। अतश्च अध्वयु-
प्रतिप्र्ात्रोः सववत्र होमामिषवकर्तृंत्वात् तन्निमितं खङृद्गच्तः, ततो वषदकदभच्चणम्,
ततः समाश्यानिमित्तो भक्षः | उल्गात्चमसे तु उद्घातुरेव भक्तो नान्यस्य। सर्वत्र यस्य
यस्य 'ऋत्विगादेयेन येन चमसेन ग्रहेण वां सम्बन्धध्तस्य तदलुज्ञामुपहवाख्यामध्वर्य
उपह्वयस्तर त्रह्मन्नुपह्वयस्र इति एष्टा तेन तेन उपहूत इत्यलुज्ञातः सन्नेव तत्तद्भइचमसादीन्
भक्तयेत्। “नांडुपहुतेन सोमः पातव्य” इति बचनात् ( ) । ततश्चायं भक्षण
प्रकारः । पेन्द्रचायचं दोना समर्पितमध्वयुग्रंहीत्वा सङृत्सशेषं स्वदपं भक्तयित्वा गात्रालम्भ-
नादिकं कृत्वा स्पृष्टोदुको दोतृचमसे ग्रदशेपैकदेशमवनीय ग्रहं होत्रे प्रदद्यात्। होता च तं
ग्रहं शृहीत्वाऽध्वरयुसुपह्य खसूतरोक्तविधिना भक्षयेत् | भक्षयित्वा खचमसे शेषैकदेशे तेनालिक्ते
. घुनरध्वयों: सकुनक्तणम् । अनेनैव क्रमेण मैत्रावरुणाश्चिनग्रहाचपि अध्वयुंणा होत्रा च भक्ष- -
णोयौ । अत्रैव पुरो डाशादिहविःशेषमच्तणम् ।
ततब्चमसमच, ।
तत्र होतृचमसे शुक्राम न्थिग्रदशेषस हितेऽध्वयुंप्रतिप्रस्थात्रोरह्दोमामिषवनिमित्तं सरुद्ध- .
च्तणम्। दोतुस्तु वषट्कारनिमित्तं भक्तणद्वयम्। एवं घ्रह्मयजमानचमसयोरपि । प्रशाखादीनां
पञ्चछु चमसेषु ठु प्रशास्रादोनां चषदकारकटँत्वात् अडुचषद्कीरे तेषां होमामावात् सकृदेव-
तेषां भक्तणम्।
भक्तप्रकारश्चेत्थम् । अध्वयुं््दोतचमसं ददोतुप्रतिप्रखाताराबुप्दय प्रथमं भक्षयेत् । ततः
ग्रतिप्रस्ाताऽध्वर्युद्दोताराब्ुपष्ठय तमेव सरद भक्षयेत् । ततो होता 5ध्वयुंभतिप्रस्था ताराबुपहूय
तमेव द्विर्भेक्तयेत्। ततो दोता त्रह्मचमसे ब्रह्माणं स्पृष्ठा द्विभेक्षयेत् । भ्रह्मा च होतारमुपद्वय
तमेब चमसं बिमेच्तयेत्। एवं यजमान-प्रशास्तु-त्रा्मणोच्छुंसि-पो त-नेट-अीच्य मखान्
तत्तश्चमसिन उपहय भक्तयेत्। तत्र यजमानचमले द्विभच्तण क्ञणमितरत्र तु सकृत्सकूत्। चम-
सिनश्च स्वं रुवं चमसं pa सकृत्सकृदु भक्षयेरन्। सवंत्र च सशेषं
भत्तणम्। अन्ते च पुनाता प्रतिप्रथाताराबुपट्टय समाख्यानिमित्तं सकृदु भक्षयेत् ।
अयमेव भक्षो महामक्ष इत्युच्यते । न |
येषु येघु चमसेषु . पुनरभ्युन्नयनं छृतं तेघु तेषु तन्निमित्तो भक्षः करणीयः । अयमेव
पुनरभ्युज्ीतमच्त इत्युच्यते | तत्राध्वयुंः पश्च चमसेषु दोतारं तं तं चमसिनं चोपहय
सङ्दू भच्तयेत्। २४२
५२ कात्यायन-श्रौतसूत्रस्य--
ते ते चमसिनो होत्रध्वयूं उपहय वषड्कारद्वयनिमित्तं भक्षणद्वयं कुर्युः । अनेनेव च
भक्तणेन समाख्याभक्तणस्यापि प्रसङ्गात्सिद्धिः । अत्रापि पूर्घबत्सशेष पच भक्तः | भत्तणानन्तरं
चमसान् पुनः पूरयित्वा तान् हविर्धानस्य दक्षिणस्य पश्चादधो निदधति, तेषां नाराशंस
इति संशो । सवंत्र भक्तणानन्तरं सर्वेऽपि भक्तयितारो मन्त्रेण गात्रालस्मनं कुर्युः । ततोऽच्छा-
` घाकचमसस्य उन्नयनह्दोमोपह्वानमक्तणादि सवे पूवेवत्कतेव्यम् । तत ऋतुग्रहाः-
ऋतुग्रद्दा नाम ऋतुदेवताका ग्रद्दा उच्यन्ते । अत्र बसन्तादिषड़ तवः, तत्तदत्वन्तगेता
श्चैत्राद्यो मासाश्च देवताः। अतश्च यद्यपि द्वे एव पात्रे, तयोरेकमध्वर्युहस्ते आपरं च प्रति
प्रस्थातुः पाणौ, तथापि अध्वयुंणा वारषरकं, प्रतिप्रस्थात्र च वारषद्कमिति द्वादशवार
ग्रहणात् द्वादश ग्रहा इत्यपि संव्यवहारः। तत्र त्रयोद्शोऽपि ऋतुग्रहो विकल्पेन विधीयते ।
तत्र प्रथमौ ग्रहौ युगपद भ्रहीतव्यी, पवमन्तिमौ च । मध्ये ये5शे ग्रहास्ते व्यत्यासेन।
अर्थात् यदाध्ध्वयुंगंहीत्वा जुद्दोति तदा प्रतिप्राता गृह्ठीयात्। यदा च प्रतिप्रस्थाता
` स्वं गृद्दीत्वा होमायोद्युडक्त तदाऽध्वयुः समनन्तर ग्रहं गुह्ीयादिति । अतश्च यदाऽध्वयुंः स्व॑ ग्रहं
- शुद्दीत्वा इविद्वांनमण्डपान्निप्क्रामेत्तदा प्रतिप्रथाता मण्डपं प्रविशेत् । यदा च प्रतिप्रखाता
अहं गृहीत्वा मण्डपाद्वहिनि्ग च्छति तदाऽध्वयुंदुत्वा पुनरन्तः प्रविशति । तयोश्च मेलनं दारि
भवति । अत्र द्वादश अहा निरवशेषं यन्ते, अन्यौ दवौ सशेषावित्येकः पच्चः । सर्वेपां सशेष-
` होम इत्यपरः । तदा च पूर्वशेषे उत्तरस्य ग्रहणम् । ` हुतेषु तेषु पा्रयोरन्यतरस्मिन् शेषौ इत्वा
रिक्तेन पात्रेण पेन्द्राग्नं ग्रहं प्रतिप्रस्थाता ग्रहीयात् । गृहीत्वा चासाद्य ऋतुग्रहभक्षार्थं पार
गृहीत्वाऽध्वयुंप्रतिप्रस्णातारौ खदस्युपचिशतः। अत्र दशानां सवेहुतत्वपक्ते५व्वर्युमतिप्रत्यातू-
होतारः क्रमशः स्वेतराब्ुपहय सङत्खंङञ्गक्तयेयुः। अध्वर्यु प्रतिपरस्थानोः सशेषभक्षणम्।
दोतुस्तु सचंभच्तणमिति विशेषः । :
सर्चेषामहुतत्वपच्ते भच्तणप्रकारः सूत्रव्याख्यानावसरे भक्षणप्रकरणे एंव मया
टिप्पण्यां विशदी छतस्तत एवावगन्तव्यो विस्तरमयाच्नेह प्रपञ्चयते। ततः पूर्वग्रहीतस्य पेन्द्राग्नस्य
पू्चमासादितैनाराशंखचमसैेः साकं भक्षान्ते कर्मणि छते वैश्वदेवं ग्रहं गृद्दीत्वाऽऽसाद्याम्नी-
भ्रण सचनीयहदविःछु निरुप्तेषु वैश्वदेव॑ त्तोत्रसुपाकुर्यात् । तदीययोः स्तो्शख्रयोः समाप्त-
योश्रमसकम्पनेन साकं वैश्वदेत्रे ग्रहे हुते तेन साकं चमसानां सर्वभक्षणं कार्यम्। भक्तितेषु
ग्रहेषु दशस्रु चमसेषु च तान् प्रत्ताल्य स्वे स्वे स्थाने सादयेत् । तत उक्थ्यं त्रेधा विभज्य गृही-
यात् । तत्रैकः प्रशास्तुरपरो ब्राह्मणाच्छंसिनः, तृतीयो ऽच्छावाकस्य । तं तसुकथ्यं गृहीत्वाऽऽ-
खाद्य तत्तत्संबन्धिनां शस्त्राणां कॉले दशापि चमसान् खसखस्थानस्थितानेवोन्ञयेदिति।
यस्य विग्रहल्तस्य चमसं पूवसुन्नयेत्। १ ती
ततस्तेषु डकथ्येषु चमसेषु हुतेषु तत्तद्गहचमससंबन्धिनः सर्वाचुपद्दय तत्तन्निमित्तं.
'भक्तणं पूर्ववत् निरवशेषं सकृत् द्विरित्यादि तत्र तत्तज्ञागानुसारेण कुर्यृः। पचं ग्रे
. 'चमसेडु अबुषितेछु प्रशाल्तः प्रसुद्दि इत्यध्वयुरुकत्वा तेन च प्रसुताः$ सदसो मध्याभिप्कामेयुः ।
. पतावता प्रातःसवनिकं कमे समाप्तम्-। `
अथ माध्यन्दिनं सचनस् ।
| तत्रादौ लोकदारिसाज्ो गाने छते सयजमाना ऋत्विजः प्रातःसवनवत्सर्पैणं कुयुः ।
ततोऽध्वर्युणा यजमानेन च सदो5मिमशेनांदौ - छते _ माध्यन्दिनसवनाथं सोममभिघुण्वन्ति
प्रातःलघनवत् । अभिषुते सोमे प्रदान् ग्रहीयाद्ध्वयुं: । तत्र शुक्रामन्थ्याग्रयणमरुत्वतीयो-
285. ..2.. 4. ५४
/ क
- भूमिका । ५३
कथ्यानां पञ्चानां प्रथमं ग्रहणम्। ततो होत्रध्वयुत्रह्म-प्रस्तोतृखुंन्वन्तः प्रातःसवनवत्समन्वा-
रब्धा माध्यन्दिनपवमानाथं प्रसपेयुः । तत्र प्रातःसवनवत्खव कृत्वा सर्वेघु सदस्युपविष्टेु
माध्यन्दिनपबमानसुपाकुर्यादध्वयुंः। ततो यदि सोमः सप्रवग्यंत्तदा दधिघमंस्य भक्त
णान्ते कर्मणि छते सबनीयपशुपुरोडाशस्य तन्त्रं प्रक्रमेत्। तत्रापि यथोक्तेन पथा
षड भिरध्वर्युहोतत्रह्माझी ध्रयजमानमैत्रावरुणेः पशुपुरोडाशेडाभत्तणे छते खवनीयद्ृविषां
निर्वपणादिकमाय्नीश्रेण प्रातः्खवनवत् पयस्यावर्जं कतंव्यम्। ततः सर्वषां हविषां
प्राततखवनचदेव होमान्तं कर्मे । ततस्तामिडां हृत्वा होतृधिष्णये निधाय शुक्रोमन्थि-
ग्रहयोहोमादिभक्तणान्तः प्रचारः सचमसः करतेऽप्रः। तत्र सव प्रातश्सचनवदेच ।: भक्ञणे परं
ने्टरुत्तरमच्छावाकनिवेश इति चिशेषः। सशेषं भक्तितानाप्यायितांश्च चमसान् प्रातःसवन-
चदेव खखाने खंशाप्य सवनोयदवींचि तदत्विजो भक्षयेयुः । तत क्रात्विग्म्यो देयत्वेन सङ्कर्प
काले प्रतिज्ञाताया दक्षिणाया दानम् । तद्विमागप्रकारः पूर्वमेव निरूपितः । तदतिरिक्तं बस्मा-
दिकमपि सूत्रोक्त देयम् । ततो मरत्वतीयग्रहं ग्रहीत्वा यथावद्ुत्वाऽमक्षयित्वैब प्रतिप्रस्यातुहं स्ते
पात्रं प्रदाय पुनः ऋतुपात्रेण मद्दासरुत्वतोय ग्रहं णृहीत्वाऽऽसाद्य पूर्वहुतं मदत्वतीयं भक्षये
दध्वर्युहाता च । ततो मरुत्वतीये शस्त्रे ददोत्रा भारब्धे तस्य पुरस्तादुपविष्टोऽध्वयेः प्रतिणणी
यात्। शस्त्नान्ते प्रतिप्रथाता तृतीयं कुएठम रुत्वतीयं ग्रहं गृदीत्वाऽध्यर्युणा सह होमखान गत्वा
तेन च मद्दामरत्वतीये इयमाने तमजु छुएठमरुत्वतोयं ज्ुद्दोति । ततो यथांवत्सवंषां भच्तणम् ।
छुण्ठमरूत्वतीये प्रतिप्रख्ातुरेच भक्षणमयुपहबश्च । ततो नाराशंसचमसभच्ञणम् । ततो
माहेन्द्रं अहं गृहीत्वाऽऽसाद्य एष्ठत्तोत्रोपाकरणम्। ततः पूर्वामिषुतं निष्काशितरसं सोमम
मिषुणुयुः । अयं च शुष्कत्वात्सोमस्य, निग्राभ्याजलासेचनामावाद्च शुष्कामिषव इत्युच्यते ।
एवमसिघुत्य उद्गात्रादिभिः पृष्ठे स्तूयमाने आधवनीयंकलशेऽभिषुतं शुष्कं सोममवद्ध्यात्।
ततस्ततीयसवनीयद्दचिषां निर्वापोऽग्नीत्कतं कः । अत्र चारण एककपालः सौम्यश्चरश््चा धिकौ ।
अन्यत्सर्वं भरातःलवनवत् । विशेषः सूत्रादवगन्तव्यः | पृष्ठ सतोत्रसमाप्ती होचा तस्मिन्नेव शस्त्र
शंसिते पूवेमालादितं माहेन्द्रं अइमादाय छुत्वा तदानीं कस्पितैर्नाराशंसैश्चमसैः साकं
भच्तणम्। तत्र म्रदेऽध्वर्याः सकत सशेषं भक्षणम | होतुस्तु दिनिश्शेषम्। ततश्चमसिनां
चमसभच्तणसुपददबवर्जम्। सर्वभत्षाश्चमसाः कतेब्या;
भक्षयित्वा प्रत्ताल्य निद्दितेषु ग्रदेषु चमसेषु च प्रातःसवनवदुक्थ्यग्रहाणां प्रचारः ।
ततः प्रशाआ प्रञुताः सर्वेत्विजः सदसो वहिनिष्क्रामेयुरिति प्रसूतान्तं माध्यन्द्नं खचनम्।
अथ तृतीयसवनम् ।
तत्र प्रथममादित्यग्रहः। तं शृष्दीत्वाऽऽदित्यस्थाल्या तमपिधाय होमश्यानं गत्वा
तं सालीं च सशेषं हुत्वा प्रतिप्रथात्रे शेषौ द्द्यात्। ततो लोकद्वारिखामगानं यजमानेन
कतंव्यस् । अत्र खपणं सबनादिभूतं सदोऽभिमशेनादि च पूवेवत्कुसें)। तत आग्रयणस्य
ग्रहणसुक्ष्थ्यस्य च। ततः समन्वारब्धा ।आभंचपचमानोपाकरणाथे सदसो निष्क्रामेयुः।
कृते आर्भेवपबमाने सवनीयद॒विषां पश्वङ्ञानां च प्रचारः। ततश्चमखानामुञ्जयनादि
भक्तणान्तं कमे । भक्षिताप्यायितानां तेषां हविद्धाने निधानम् । तत ऋत्विजः पिण्डपितृयज्ञ
वद्यजमानपि य । ततः साचित्रग्रहग्रदणम्। तमनासाद्य निरवशेषं होमान्ते
च्तितेन पात्रेण मददावैश्वदेचं ग्रहं ग्रहीत्वा वैश्वदेचशस्रान्ते चमसानां
कस्पनेन साकं तं हुत्वाऽध्वयुंः सहत्सशेषं होता च दविर्भेच्येत्। चमलिनब्वाजुपहय सव
- भक्तयेयुः।
न
५३ कांत्यायन-भौतसूत्रस्य --
ततः सौस्पचरोः प्रचारः । ततः पाल्लीवतस्य प्रहस्य प्रचारः प्रतिप्रस्थातृ कदैकः ।
ततो यज्ञायशियस्तोत्रस्याग्निष्टोमाख्यस्यारम्भः। अग्निष्टोमस्तोत्रानन्तरमाञ्निमारुते शख
होत्रा छते धुव ग्रहं होतचमसेऽवनीय ( यदि वैश्वानरो भ्रहो शृहीतस्तदा त यजमानचमसे-
ऽचनीय ) तं च हुत्वा भक्षणं तस्य । चमसिनां च खखचमसानाँ सकत्सवे भक्तणम्।
ततः प्रशासत्राऽजुश्ाता निष्कमणरूपं सवनान्तभूतं सर्पणं कुर्येः । ततोऽनुयाजादि । वाजिन
होमो भक्षणं च तस्य । ततो द्रोणकलशे हारियोजनं ग्रहं निरवशेषं ग्रहीत्वा तत्र च धानाः
प्रक्षिप्य.तसुन्नेता खमूद्धनि इत्वा तेनेच सवे द्ञ्टयात्। अत्र भक्षणे विकल्पः, भक्षणपत्ते
सवेहोमः । ततः पत्नीसंयाजादि सब पाञ्च॒कं कमे । एतावता तृतीयसवनं समाप्तम् ।
ततोऽवश्रथः ।
तत्रं याघन्ति सोमलिप्तानि पात्राणि ग्रह-चमस-स्थाली-पूतस्दाधवनीयादीनि,
तान्यादाय यत्रावभरथेष्टि चिकीर्षति तज्ञलं गत्वा तत्र जले सर्वाणि पात्राणि प्रक्षिपेत्।
गमनप्रारस्मेऽदेमागे जलान्तिके च सामगानम् । तत्र घरुणप्रघासावश्थवदवभृथेषटि
कृत्वा तत्रैव सयजमाना ऋत्विजः स्नात्वा देबयजनमागत्य उदयनीये प्रायणीयावत्कुर्युः ।
ततो मित्रावरुणदेवताकं पश॒यागमझीषोमीयपशुवत्कुरयात् । अयं च पशुः ख्रीगवी घन्ध्या मवति।.
अस्याश्च यक्षमतु बध्यमानत्वादनुवन्ध्या इति संज्ञा | वशाभावेऽनङ्वान्, तद्भावे पयस्या
वा कार्या । अत्र गवालम्भस्य कलौ निषिद्धत्वात् गधोक्षाणौ वर्जयित्वा पयस्यैव तत्र द्रव्यत्वेन
स्वोकार्या । तत उदवसानोयेष्टिः-तत्राग्नेयः पञ्चकपालः पुरोडाशो द्रव्यम् । तत्करणाशक्तौ
तत्स्थाने “उरू विष्णविति चतुग्रेदीतेनाज्येन होमः । ततः सायंकालीनाशिद्दोत्रादिनित्य-
क्रियाकरणम्। सदद्तत्राहणमोजनखङकह्पश्चेति ।
कल्पोऽयं त्राह्मणयजमानके सोमयागे ऽमिष्टोमसंस्याके उक्तः । कर्मणां त्रैवर्णिकाः .
धिकारित्वात् राजन्यवैश्यावप्यत्राधिक्रियेते इति तु निर्विवादमेव। एवं च यदि राजन्यो
घेश्यो वाऽमि्टोममाजिद्दीषेति तदा न तत्र सोमो दरव्यं भवितुर्महति, किन्तु न्यग्रो धवृच्षस्य
अङ्कराणि फलानि वाऽऽहृत्य तानि च सम्यक् पेषयित्वा लौकिकेन दक्षा खाकं संमेल्य तदेव
च दरव्यं सोमह्थाने कृत्वा यजेरन्। सोमे कियमाणाः सवे 5पि संस्काराः फ्रयादयोऽत्रापि
भवन्त्येब । मन्त्राणामपि सोमपद्घटितानामनूहेनैव प्रयोग; । यजमानेन चास्यैच भक्षणं
कार्यम्। ऋत्विग्मिस्तु सोमस्यैव। अतः सोमेन साकं न्यग्रोधसितमीनामपि क्रयणा- .-
दिकं विधेयम्। तस्य च फलचमसमित्यपि नाम कुर्वन्ति याश्षिकाः। अयं सर्वतोमृलोऽपि
क्रियते । तत्र चतसृष्वपि दिक चतञ्जो महावेद्यो, देवयजनान्यपि चत्वारि, गार्हपत्यः परमेकः,
चत्वार. आहवनोयाश्चत्वारो दक्षिणाझयः। ऋत्वि बश्च प्रतिवेदि षोडश, इति चतुःषष्टिः २.
एको यजमानः। अत्र पृव॑दक्षिणयोवद्योरग्निष्लोमसंस्था, पश्चिमोत्तरयोः घोडशिसंस्था
क्रियते याशिकेरिति सोमयागः । न |
( दाद्शाहयज्ञः ) हि
अथेदानीं दादशाहखरूपं (१) निरूप्यते--ल उमयात्मकः, सत्ररूपो5द्दीनरूप-
। (1) अन्न सत्रेऽहीने वा योञहब्शब्दो रात्रिशब्दो वा भूगते स सर्वो5प्यहोरात्रवसुदायवाचकः । तेन
द्वादशरात्रो द्वादृशाह इति समानाथंक पुव |
|. 10111.
| `
भूमिका । ५५
श्चेति (१)। सत्रात्मको ब्राह्मणकतृक एव भवति । तत्रापि समानकल्पा आ हिताग्नयो ऽजुष्ठि
ताञ्निष्टोमसंष्याः सप्तदशप्रभ्नुति चतुविशतिपयेन्ता अधिकारिणः । अत्र सर्वे यजमाना एवं |
सत्रजन्यं फलं सर्वेषामेव । अतो दक्षिणा नास्त्यत्र । सवषां यज्ञमानन्वेऽपि सप्तदशपक्ते पको
ग्रहपतिवाच्य:, अन्ये च ब्रह्मत्वादिकं कायं कुवन्ति गृहपतिश्च याजमानं करोति। चतुर्वि
शतिपक्षे पोडशमिऋत्विकायम , अवशिष्टेग्रहपतिकाय क्रियते, न सप्तद्शन्यूना न चतुर्विश-
तितोऽधिका ऋत्विजोऽत्र । सवे च सत्रोपयोगि स्वं द्रव्यं समभागमेक्ीकृत्य तेन यजेरन्
(२) । दीक्तादिकं यज्ममानकाय' सवषामेव ।
अहीनात्मको द्वादशाह एक-डि-चहुयजमानकः। तचाझिष्टोमवदध्वरय्वादय ऋत्विज
एच कार्यकर्तारः । अत पवैषां दक्तिणाऽप्यस्ति, खा च गवां सहस्रं किचिद्धिकम्। फलं तु
यजमानानामैव ।
सचात्मकाद् द्वादशाहान्नवामयनादिषु सत्रेषु धर्मातिदेशः। अद्दीनादहीनेषु द्विरात्रा-
दिषु पकादशरात्रपरयन्तेछु । अहीनेछु इएप्रथमयज्ञानामेवाधिकार इति न नियमः। उभय
जापि द्वादश दीक्षा, दादशोपसदो, द्वादश खुत्या इति षड त्रिशद्विनखाध्योऽयं यज्ञः (जै ११।३) ।
रयं साझ्िचित्यो निरश्चिचित्यश्च भवति । तत्र सवेषामञोनेकीकृत्यैच कर्माण्यनुष्ठे
यानि । दीक्षारिवसे सते गृहपत्यादयः स्वान् खानझीनरण्योः समारोप्य देवयजनमागत्य
मथित्वा पृथक् पृथक गाहंपत्यजरे स्थापयेयुः । ततो ब्रह्मादयः स्वगादद पत्या देकैकमुद्सुकमादाय
ग्रहपतेर्गाहंपत्ये क्षिपन्ति । एवं साधारणीकताहाहपत्यादाहवनीयं दक्षिणाझि च विहरेत् ।
तो गाहंपत्याः पृथक् आहवनीयो दक्तिणाञ्चिशचेकः। अत्रान्यदपि पत्षद्वयमस्ति विस्तरभया
प्रात्र विवियते
साझिचित्याचुछानपत्ते प्रथममिष्टकापशुः भ्राजापत्योऽनुष्ठेयः। तस्य च
दीच्चादिन ण्वाबुष्ठानं खकाले चा । स्वयमेव प्रवृत्तत्वादत्र नत्विग्वरणम् । अत्र
दीक्षायां विशेषः-सचंषां यजमानत्वात सररपि दीक्षितव्यम्। तत्र ज्योतिष्टोमे अध्वर्यारेव
'दीक्षाकतेत्वात् अत्र स तत्पुरषाश्च दीक्षाकर्तारो भवेयुः। तत्रायं क्रमः:--अध्वर्यः प्रथमतो
गृहपतिं दीक्षयित्वा त्रह्मोद्वातृहोतुन दीक्षयेत् । ततोऽध्वर्योरनन्तरः प्रतिप्रस्याता अध्चयु
्राह्मणाच्छुंसि-प्रस्तोत-मैत्रावरुणान्, ततो नेष्टा प्रतिप्रस्थात्रमोत्प्रतिहत्नच्छावाकान् , तत
उन्नेता नेए्ु-पोत्-छुनह्मणय-प्रावस्तुतः क्रमेण दीक्षयेयुः । उन्न तारमन्यः कश्चित्।
यो यो यं यं दीक्तयति स स तं तमलु तत्पल्नीरपि दीक्षयेव् | अन्यत्सरव' ज्योतिष्टो
मवत् । क्वचित् कचिदइपो विशेषः। साग्निचित्ये तु उजा संभरणमिष्डकोपधानादिकं च
सचे चयनवत्।
सवनीयपशषु विशेषः-प्रत्यहमैन्त्राग्नः पशुः, रुतोमायनं चा, एकादशिना चा
` अत्यदम् , अथवा एकस्या एकादशिन्याः पत्यहमेकैकपश्वबुछानेन एकाद्शस्रु दिनेष्वनुष्ठानं,
द्वादशे पुनराग्नेयस्य। द्वोदशदीत्तानन्तरमुपसद्दिवसेषु यस्मिन् कस्मिश्चिद्विवसे सोमक्रयः
(१) बाह्मणकतुंकोऽदक्षिण उभयतोऽतिरात्रसंस्थाकः सोमयागविशेषः सत्रम् । त्रेवर्णिकाधिकारिकः
सदह्षिणोऽन्तेऽतिरात्रसंस्थाक एकछित्रि चतुराद्नेकपजमानकतूकः सोमयागोऽ हीनः। ।
(२) अत्र पात्राणि साधारणान्पन्प्ान्येवोत्पादनीयानि “लंमांशं व्रब्यमेकत्र इत्वाऽन्भीयराववतौ ती के
पात्राण्यन्यानि पूर्वेभ्यः साधारणतया भजेत् ” इति चचनात्। .
[| क "कै
५६ कात्यायन-भौतसूत्रस्य --
७ कद रउत्यायाँ विशेषः। तच्राहःक्तप्तिरुच्यते--प्रायणीयं प्रथममहः (१) ( प्रथमत आर-
भ्यते इति प्रायणीयम् ) ततः पृष्ठयः षडहः, ततसन्रयशछुन्दोमाः, ततोऽविचाक्यम् ( २), तत
उदयनीयो5तिरात्रश्चेति । तत्र प्रथमदिनमतिरात्रसखम्, द्वितीयप्रथूति सप्तमद्निपयंग्ताः
बडहाः पार्िकाः । रथन्तर-बृहद-वैरूप-वैराज-शाकर-रेवताण्यानि सामानि पट्रुषप्यहःछु
क्रमेण पृष्ठाख्यस्तोत्रसाधनीसूतानि इति पृष्ठयः षडह इति व्यवहियते । |
एक्षैकमप्यहः पल्लीसंयाजान्तमवतिष्ठतेऽन्त्यं दिनं वञ्जयित्वा । सर्वान्तेऽवभृथः ।
घडहेषु द्वितीय-ततीयेऽदनी उक्थ्यसंत्याके, चतुर्थमहः घोडशिलंखम्, पञ्चम-षष्ठे उध्य-
संस्थे, ततखिषु दिनेषु छन्दोमा उकथ्यसंखा एव । प्रथमदिने चतुविशस्तोमः, द्वितीये चतुः
ब्धत्वारिंशास्तोमः, तृतीयेऽष्टाचत्वारिशास्तोमः ।
चतुविशतिः संख्यां गायत्यक्तराणाम्, चतुश्चत्वारिंशत्लंण्या त्रिष्टुबक्षराणाम,
अष्टाचत्वारिशत्संख्या जमत्यक्षराणाम् इति तबिभिर्गायत्नीत्रिष्रुब्जगतीझुपैश्छन्दोमिमीयन्ते -
इति इमानि तरीण्यहानि छन्दोमा इत्युच्यन्ते । तत एकादशमद्दोऽत्यञ्चिष्टोमसं्यम् , द्वादशम
डद्यनीयमतिरात्रस स्म् ।
अत्र द्वादशाहदेऽतिग्राह्माणां त्रयाणां, षोडशिनः, अंश्वदाभ्पयोश्च अहणमधिकम।
अयं च द्वादशाहो व्यूढ-समूढात्मना द्विविधः । व्यूहनं चाग्रतायाम् ( जै० १०।५।३३-२४ )।
तश्च यथा-पेन्द्रवायवाग्रौ प्रायणीयोदयनीयौ, दशमं चाहः, अथ नवानामह्ां सध्ये पेन्द्रवा-
. यचाग्र प्रथममहः, अथ शुक्राप्रमथाग्रयणाग्र र्, अथैन्द्रवायवाग्रमथ शुका प्रमथाम्रयणाग्रम् ,
अथैन्द्रवायवाग्रमथ शुक्राग्रमथाप्रयणाग्रमिति (आप० थी० २२१।२४।२-३) । अयमेव पेन्द्वाय-
वादीनां क्रमशोऽत्र ससूहनात्सैषां यनीका साम्येनोढा यत्र स ससूढ इत्युच्यते। वैषस्योनोढा
यत्र स व्यूढः । व्यूढपकारस्तु “पेन्द्वायवाग्री प्रायणीयोद्यनोयौ, अथेतरेषां दशानामन्हा
मैन्द्रचायचाग्रं प्रथममहः, अथ शुक्राग्रम्, अथ छे आग्रयणाग्रे, अधैन्द्रवायवाप्रम , अथ दव
शुक्राओ, अथाग्रयणाग्रम् , अथ हे ऐन्द्रचायवात्रे” (आप०भौ० २१।२४।५) इति । सहदस्मत्राह्मण-
भोजनमत्र । इति द्वादशाहः । |
( गवामयनसत्रम )
अथ गचामयनम् । गोमभिरञुछितत्वाद्ववामयनमिति व्युध्पत्तिस्तदुपषए्टर्मिकाऽऽख्या
यिका (तै० सं० ७।४।८, ऐ० ब्रा० ४।३।३, ताँ० ्रा० ४।११ ) चोपलभ्यते । अस्य माघक्कष्णा-
षम्यां माघशुक्लेकाद्श्यां फारणुन्यां पौणमास्यां चैच्यां वा प्रारस्भः। प्रारस्भदिनमारम्य
द्वादश दीक्षा दादशोपसदः। एवं चतुर्विशतिरद्दानि भवन्ति। आरम्भदिने एवेष्टकापशुरुखां
खंभरणं च । ततोऽन्तिमोपसह्दिनेऽोषोमीयं पशुमदुष्ठाय तद्दिने एव सुत्यारम्भः कायः ।
शुत्याश्चात्र पएकषष्ट्यधिकशतत्रयात्मिकाः ( तां० त्रा० १२।३।३।११ ) । मद्दावते5तिग्राह्म संहः
कानां याणां ग्रहाणां ग्रहणम् । अत्र मार्जालीयस्य दक्षिण॒तो बहिचेदि परिब्वृतमध्ये अनियत-
जाती खीपुयुषौ मैथुनं कुर्वीयाताम्। तिस्रोऽनूबन्ध्याः। सपत्नीकानां यजमोनानां सशिखं
“+,
=
>> 5 शखखिख़्७फ#9भ?भय ोोोोोि ही || ही कको रि हि न ल हि हि हि ् =
(५ ) प्रकृष्टमयनमारम्भो यत्रेति व्युत्पत्मा प्रायणीयशब्दो द्वादशाहस्प प्रथमदिनवाचकः। |
० (२) भविवाक्यमिति न गुणविधिः, अतो न नामधेयमेतत्, संष्यवहाराभावात, अतोऽत्र न् विवे"
क्तष्यं किंचित्साड असाधु कृतमिति । इद्ं कृतमिदं न कृतमित्येवं गुणविधिरिति देवयाशिकाः ।
भूमिका । > 9७
वपनं वचनात्। ततो5भ्ीन विभज्य सवे दीक्षिताः पृथक् पथक एठशमनीयसंज्ञकमभिष्ोमे र
कुयुंः (१) । शेषं दादशादवत् ।
अत्र अशीव्युत्तरं खुत्याः पूर्व पत्तः । पवघुत्तर पत्तः (ऐ० ब्रा० १।२।३।१-२) । दयोः
पत्तसोर्मध्ये विषुवान् नाम अहः । एवं संघत्सरसाध्यत्वात् संवत्सररात्रमित्यप्यस्य नाम |
एवं च दीक्ञोपसद्दिनानां चतुर्विंशत्या सह पञ्चाशीव्यधिकशतत्रयदिनाञुष्ठे यमिदं सत्रम्। तत्र
प्रतिदिनं सचनत्रयाधिकं प्रहचमसादिकं स्तोत्रशख्रादिकं च यथाप्रकृति भवन्त्येव । विशेषः
परमत्र निरूप्यते । तत्राह्वां क्लतिरेवम् । अझ्नीषोमीयपश्च दुष्ठानानन्तरं प्रायणीयं प्रथममहो-
ऽतिरात्रसंखम् । (तां० त्रा० ४।१।४) । ततश्चतुविशमद्निष्टोमसंस्थाकसुकथ्यसं्थाकं वां द्वितीय-
महः । तस्मिन्नहनि यावन्ति स्तोत्राणि तत्र सवत्रापि चतुविशस्तोमकता इति तद्ह्दश्वतुर्विश-
मित्युच्यते ( पे० त्रं 8२६ ) । इमे छे अहनी नात्र प्रथममासमध्ये गण्येते, किन्तु षष्ठमा-
सस्य मध्ये । अनुष्ठानक्रमः परमयमेव । ततश्चत्वारो5मिठ़वाः षडहाः ( २) । ततखिइदादि-
स्तामषट्कखाध्य एकः पृष्ठयः षडहः (३) | एवं पञ्चमिः षड हैस्त्रिशद्दिनात्मक एक; सावनो
मासो भवति । एबमेव तेषामेव षडहानामावृत्या द्वितीयस्तृतीयश्चतुथं; पञ्चमश्च मास;
सम्पादनीयः । षष्ठे मासे प्रथमतस्त्रयो५मिप्लवाः षडद्दाः, एक; पृष्ठयः षडहः । मिलित्वा
चतुर्विशतिरहानि । ततोऽभिजित्संज्ञकोऽग्निष्टोमसंखः । ततखायः खरसामसंक्षकानि त्रीणय-
हानि, (४) तानि अग्निष्टोमसंखान्युक्थ्यसंखानि वा, इत्यष्टाविशतिरद्दानि । आद्याभ्यामहोभ्यां
सह निशद्विनात्मक एको मासः। पते षण्मोसाः पूर्व पत्तः । ततो विषुवान. नाम अग्निष्टोम-
संस्थाकमह; । इदं च गवामयनमध्यम्। अस्य चान्हो न मासमध्ये संवत्सरमध्ये वा गणना ।
तद्नन्तरसुत्तरस्य पक्तस आरम्मः। तत्र येन क्रमेण पूवेस्मिन्पक्षसि अन्हां क्लूसिरासीत्
तद्वैपरीत्येन उचरस्मिन् पक्षसि अहःक्क्तिः । तद्यथा--प्रथमं तावत् प्रतिल्लोमाख्रयः स्वरसा-
सानः, 'ततो विश्वजिन्नामको$५ग्निोमः, ततः प्रतिलोमतखयरिशदारस्मणः पृष्ठय; षडहः
(५), ततसत्रयो5भिप्तवाः षडद्दा,, मिलित्वा अष्टाविशतिरहानि । सत्रस्यान्तिमयोडेयोर्दिन-
योरलुष्ठेयी महात्र तोद्यनीयौ अस्मिन् मासे परिगण्येते । खचे मिलित्वा एको मासः संदृत्तः ।
द्वितीये मासे प्रतिलोमतः प्रथमं ्रयखिशदारम्भण एकः पृष्ठयः षडह:। ततश्चत्वारोऽमि-
एवाः षडहाः । ` मिलित्वा एको द्वितीयो मासः। एवमेव तृतीयश्चतुथेः पञ्चमश्च मासो
भवति । षष्ठे मासि प्रथमतसत्रयोऽमिप्लवाः षडहाः । ततो गोष्टोमसंशकमुकथ्यसं्थाकमहः ।
तत आयुष्टोमसंश्ञकसुक्थ्यसंस्थाकमहः । ततो डादशाहिकः ( १२।३।१,२१-२२ ) । प्रथमोत्तम-
दिनवर्जितो दशरात्र इति मिलित्वा षष्ठो मासः। पतद्नन्तर महात्रतमहः ( ६) उदयनीय-
(१) रथन्तरम् , झहत् „ वैरूपम्, वैराजम्, शाक्करम् रैवतम्, इति पद् एष्टानि । तेपां सत्रनियुक्ता-
नासुपज्ातश्रमाणां शमनं करोतीति पृष्ठशमनीय इति देवयाजिकः।
(२) प्रथमोऽसिष्टोमः, ततश्चत्वार उक्थ्याः, पुनः षष्ठोऽझिष्टोमः, एवं विधस्पाहाँ घट्कस्य अभिषव
इति संज्ञा तै० सं० सा० ७।४।११।१७, ऐ० ब्रा० ४३१ )।
(३) त्रिद्रव-पञ्चदश-सष्षदशै-कर्विश-त्रिणव-त्रयखचिशाः षद् स्तोमाः प्रथमदिवसप्रश्वति षट्सुः
दिनेपु क्रमेण कार्याः ।
(४) “यज्ञा यज्ञा? ( ४।८।१ ) इलस्थां योनाजुत्पन्नानि चत्वारि सामानि स्वरसंशकानि येँएु
ते स्वरसामानः।
(५) अत्रोक्तानाँ षण्णां स्तोमानां वैपरीत्येन त्रयसिशप्रभ्त्यनुष्ठानम् । Ree
(६) महात्रत॑ यज्ञस्पान्तिममहः॥ मद्दानवर्तिष्ट अनेन कमणा इति मददात्रवम् ( तै० मा०
सा० 1२६ )। . . _ 8 >” के न अ कर कद RE
z
कक
५८ . कात्यायन-भरोत्रसत्रस्य--
* संशकं सत्रस्यान्तिमाहश्च भवतः ( पे० ब्रा० ४२८, ध्राप्० शौ० २१।१५ व० १-२, ताँ० ब्रा!०
- ३।१।१ भाष्ये ) अनयोरहोः प्रथमे मासि न गणना कृतेति गवामयनसत्रम् ।
( वाजपेययज्ञ; )
अथ वाजपेयस्वरूपसुच्यते-स च त्राह्मण--क्तत्रियमात्रकतको न वेश्याधिकारिकः।
एतद्तिरिक्ते सप्तसंस्यान्तर्गंते वाजपेये तु वैश्योऽप्यधिकारी । कालश्चास्य शरदतुः ।
स चायमुभयतो ब्रृस्पतिसवः। एवं च आश्चिन्यां वाजपेयसख्रुत्यानुष्ठानं, ततः पूर्वस्यां
भाद्रपद्यां कार्तिक्यां च बृहस्पतिसबद्धयं कार्यम् । अयमेकः पत्तः । बृहरुपतिसवस्थाने5ग्निष्टो-
मसंस्यो ज्योतिष्टोमो भवतीति द्वितीयः पत्तः । अथवा वाजपेयस्य द्वादशरूु शक्कपक्षेषु द्वाद्-
शानां यागानामचुष्ठानम, ततरायुग्मेषु षट सु शुक्गपच्ञेषु अग्निष्टोमसंख्ो उयो तिष्टोमः । युग्मेषु
त षर्छु क्रमशः पृष्ठघषडहसंबन्धीन्यदानि क्रमात् रथन्तर-बृहत्-वैरूप-वैराज-शाक्वर-
रैवताख्यसामषर्कसाध्यानि स्तोत्राणि एकैकस्मिञरहनि | र्तोमाशच जिवृत-पश्नदश-सत्त-
द्शै-कचिश-जरिणव-त्रयख्िशरूपाः क्रमात् -एकैकस्मिन्दिवसे । वाञपेयानन्तरं च युग्मेषु
शुक्लपत्षेषु ज्योतिष्टोम एव । अयुग्मेषु षट सु पूर्वाजुष्ठानवेपरीत्येन पष्ठ्यस्तोत्राणामञुष्ठान-
मिति तृतीयः पक्षः । अथवा वाजपेयस्य पुरस्तात नवखु शुक्लपच्षेषु पौषी प्रश्वतिणु भाद्र पद्य-
न्तेषु राजसूयान्तगंतानां पवित्रा-ऽभिषेचनीय-द्शपेय-केशवपनीय-्युष्टिदविरात-च्चत्रश्वृति-
त्रिष्टोम-ज्योतिष्टोमानां क्रमशोऽनुष्ठानम् । उपरि च तेषामेष घातिलोस्येनाञुष्ठानमिति
तुरीयः पत्तः । पतेषां पश्वादिकं ग्र ह्रहणादिकं सर्वमपि खखप्रकरणाधीतँ द्रष्टव्यम् ।
कार्तिक्यामाश्वयुज्यां घाऽमायां राजसूयस्य सुत्या कार्या । कार्तिकामायां सुत्या-
प्ते आश्विनशुक्लद्शस्यां मातृपूजादि। तदारभ्य सप्त दोक्षाः। कार्तिकङृष्णद्वादश्यां प्रायणी-
येष्टिः, तस्मिन्नेव दिने सोमस्य क्रयः, सुराद्रव्यस्यापि । सुरासाधनीभूतानि द्रव्याणि
तत्साधन प्रकारश्च सौत्रामण्यामुक्तः । ततस्तिस्र॒षु दिनेछु सायं प्रातः प्रवर्योपसदौ ।
चतुदंश्यामग्नीषोमीयः पशः, सप्तदशारल्रिरेको यूपः। तस्य सप्तद्शमिवांसो भिर्वेष्टनम् ।
पूर्णिमायां पात्रयोजने षोडशिपात्रमधिकम्। सुराप्रहार्थानि सप्तदश पात्राणि । द्वावि-
शतिः सवनीयाः पशवः । तत्र प्रथम आग्नेयः, द्वितीय पेन्द्राग्नः, तृतीय पेन्द्रः, चतुर्थी मेषी
सारखती, पञ्चमी वशा गौः, तत्स्थानेऽजा । ततः सप्तद्शसंण्याकाः प्राजापत्याः पशवः
श्यामाः श्ठङ्गहोनाः प्रजननसमर्थाः । आग्नेयादीनां पञ्चानां पशूनां बपायाः पृथक् पृथग्घोमो
देवतामेदांत्। प्राजापत्यानां तु सप्तदशानामपि सकृदेव वपाह्दोमः । सवनी यहविनिर्वापकाले
धानादि भिः पब्चमिहेविर्मिः सह सप्तदशशरावपरिमितस्य बार्हृर्पत्यचरोरपि निर्वापः कतंव्यः।
द्क्षिणादानान्ते मरुत्वतीयहदोमानन्तरं माहेन्दग्रहात्पूवेमाझी ध्रीयसमीपे५ध्वर्यी रथस्योपरि
द्वितोयं रथं स्थापयित्वा मन्त्रेण तमबतारयं तं धुरि गृदीत्वा वेदिखमीपमानीय तत्र हन
ज्षियोज्य, एवं घाडशसु रथेषु चतुरश्चतुरोऽश्वान्षियोज्ञयेत्। तत आझो भरस्य पश्चात्
- स्तंभद्वयं पूर्वापरं निजाय तयोरुपरि सप्तद्शशद्भूसयुक्त काष्ठमेकं प्रागग्रं निधाय. तेषु
सप्तद्श दुन्दुमोन क्रमेणासजेत् । ततः सर्वान्द्ण्डेन घादयेत्। तत पकः क्षत्रियश्चा-
त्वा लोत्करयोरन्तरालादारम्योदोच्यां दिशि सप्तदशसंश्यानिषून् निररूयेत्। तत्र प्रथमिः
कमिषुं बलात्प्रास्य याचति दूरे स पतितस्तत्र गत्वा तत्र स्थित्वा द्वितीयमिषुं प्रास्येत्।
एवं रीत्या सप्तद्शानामिषूरणा ्रालनम् । सत्तदशस्येषोः पतनस्यानेऽचधि मूतामौदुस्बरीं शाखां
निलनेत् ।. ततो यजमानो रथमाराहदेत्। अन्ये च स्वं स्वं रथमोरोहेथुः । ततः पूर्वनिखाता .
~
सूमिका । ४६
मौदुम्बरीं शाजामुद्दिश्य सर्वे खान खान रथान प्रधावयेयुः । इदमेवाजिधावनमित्युच्यतैँ ।
तेषां गमनसमये ब्रह्मा रथचक्रोपरि उपविश्य साम गायन्चास्ते। तत्र यथा यजमानाऽग्रतो
. गच्छेत्तथा गन्तव्यम् । ततः सबै तामोदुम्वरीं प्रदत्तिणोक्रत्य देवयजनं प्रत्यागच्छेयुः ।
आगतेषु संघु प्रह्मा रथचक्रादवरोहेत्। ततो दुन्दुभीनवतारयेत् । ततो यजमानः स्वीयं
रथमध्वर्यचे द्त्वाऽवशिष्टेषु यो यो यस्य रथस्तं तं तस्मै दद्यात् ।
ततो मधघुग्रह--सौरग्रहयोः प्रचारः। ततो यजमानः पल्ली च पूर्वे निष्पादितायां
यूपोपरि शायितायामाद्रंकाष्ठ नर्मितैकर्विशतिसंख्याकसोपानयुक्तायां निश्रेण्यामारोहृत; ।
ततोऽधःखिता यजमानस्य पुत्रपोत्रादयः सप्तद्शसं ख्याकैरश्वत्यपर्णंबद्धच्तारमृत्तिका
पुरैयंजमानं विध्येयुः । इदमेव खर्गारोहणमुच्यते।
तत पकमन्नं वर्जयित्वा ग्रास्यानामारण्यानां सर्वेषामन्नानां होमः सत्तमिमेन्तेः
सप्तवारम् | दोमावशिष्टनान्नेनासन्द्यासुपविष्टस्य यजमानस्याभिषेकः। तत आज्याहुतयः ।
ततो चशाप्रचारादिः। अत्रोद्यनीयाखाने त्रेघातवीया भवति । इति चाजपेयः ।
( राजसूययज्ञ; )
अथ राजसूयः--अतरामिषिक्तस्य क्ञत्रियमात्रस्याधिकारो नेतरयोर््राह्मणवैश्ययोः ।
अत्राचुमत्याा इष्टयः, मढ्हाद्याः पशुयागाः, पवित्राद्याः खोमयागाशच भवन्ति । ते
च समप्रधाना एव, न परस्परमङ्गाङ्गिभावः । -फाल्णुनशङ्ग्रतिपदि तस्यारम्भः । तत्र
प्रथमं पवित्राख्यः सोमयागः । तत्र चतस्नो दीक्षास्तिस्त उपसद् पका सुत्या । अष्ट-
दिनसाध्यायोऽयं यागः फादगुनशुक्लाष्टस्यां परिसमाप्यते । अस्य राजकतृकत्वात्तस्य
सोमभत्तणनिषेधात् न्यग्रोधस्य सफलाङ्कुरानादाय तस्य सोमेन साकं क्रपणा दीन संस्कारा-
` ननुष्ठाय दध्ना सह संमेल्य चमसोज्चयनकाले यजमानचमसे तमेच रसं शददणीयात्।
दोमेकाले च तं हुत्वा तमेव भक्षयेत् | इतरेषु चमसेषु सोमरसग्रहणं तस्यैच होमो भक्षणं
च । अतोऽत्र फलचमस ( न्यम्रोधस्तिभि ) निर्मितो रखो यजमानस्यैव, नेतरेषाम्। अव-
भ्रथान्ते तिस्रोऽनूबन्ध्याः । उद्चखानीयास्थाने चरैघातवीया ।
ततो .दृशम्यामजुमतीष्टिः, तत्राष्टाकपालः पुरोडाशो द्रव्यम् । पकादश्यामाझावैष्णवो
द्वादशा कपालः, द्वादश्यामग्नीषोमीय एकाद्शकपालः। अयोद्श्यामैन्द्राग्नो द्वादशकपालः । |
चतुर्दश्यां यवाग्रयणं श्रोह्याग्रयणं चेति पञ्चेष्टयः । तवः फाल्गुन्यां पूर्णिमायां राजसूयान्तगंत-
चातुर्मास्यप्रयोगः । तत्र प्रथमं पूर्णिमायां वैश्वदेवपवे । ततश्चैत्रङृष्णप्रतिपत्प्रभृति चेत्रामान्तं
प्रत्यहं पौणंमासेष्टिः प्रकतिवत् । ततश्चैअशुक्लप्रतिपत्प्रशृति चैत्रशुक्लपौणंमाखी पर्यन्त प्रत्यहं
दशंष्टिः प्रकतिवत् पिएडपित्यज्ञ वर्जयित्वा । प्रतिपदि तु राजसूयेष्ट्यनन्तरं नित्यद्शेपूणंमा
सेष्टिः, नित्यः पिण्डपितृयशश्च । _ ततो वैशाल-ज्येष्ठा-ऽऽपाढ-मासेघु एवमेव रुष्णपक्षेषु
पौणंमासेष्टिः, शुक्लपच्तछु दशाँष्टिः । तत्र प्रतिपत्छु नित्येष्टयोऽपि कतेव्याः । प्रतिवर्ष
वातुर्मांस्याननुतिष्ठतो यजमानस्य तत्तत्पबंकाले तानि तानि नित्यानि पर्वाणि पूर्वेमचुष्ठायैव
अनन्तर राजसूयिकानि पर्चाण्यचुष्ठेयानि ।
| आषाढ्यां पूर्णिमायां वरुणप्रघासाः । ततः प्रति कात्तिकीपर्येन्तं प्रतिदिनं पूषंचदेव
दशंपूणंमासेष्टीनामबुष्ठानम्। ततः कार्तिक्यां साकमेधाः | तेषां दयहकालत्वात् चतुदश्यां
राजसूयिकं दशं समाप्य अनीकवत्याद्यनुष्ठानम् । पूर्णिमायां त्रेयम्बकान्तँ कृत्वा वशाष्ट्यारम्भः ।
` ततो मार्गशीर्षकृष्णप्रतिपत्पभ्नति फाल्युनामान्तं द्शंपौणेमासेष्टीनामञुष्ठानं प्रतिदिनं पूर्ववत् ।
६० कात्यायन-भौत्रसूत्रस्य--
ततः फा्गुनक्रष्णामायामेव शुनासीरीयं राजसूयिकम्। ततस्तस्मिन्नेव दिने पश्च-
वातीयसंशको होमः, इन्द्रतुरीयाख्या इष्टिक्का । तत्र--आग्नेयो5ष्टाकपालः, वारुणो यवम-
यश्चरुः, रौद्रो गावेधुकश्चरुः, वहिन्या दधि पेन्द्रम् इति चत्वारि हवींषि | या गौः
शकटेनोह्यते सां वहिनीत्युच्यते । ततस्तस्मिन्नेब दिनेऽपाम।गंहोमः ।
ततः फालणुनशुक्लप्रतिपदि त्रिषंयुक्ताज्येषु त्रिषु कमछु प्रथमेष्टित्त्रिपंयुक्ता । तत्र
बेष्णवस्त्रिकपालः प्रथमं हविः, ऐन्द्रावेष्णवश्चरुद्धितीयँ दविः, चेष्णवश्चरुस्तृतीयम्।
ततश्चतुर्थ्या द्विहचिष्केष्टिः तत्र वेश्वानरो द्वादशकपालः, चारुणो यावश्चरुः।
ततस्तस्मिन्नेव दिने द्वादश रलहविश्संज्ञका इष्टी? प्रारभेत् । चतुर्थीप्रश्वति फाल्गुनशुक्लपूणि-
मान्तमेकैकस्मिन्दिवसे राजसंबन्धिन एकैकस्य पुरुषस्य गुदे एकेकेष्टिरनुष्ठया। तत्र
सेनान्यो ग्रहे प्रथमा । तत्राग्नयेऽनोकतेऽष्टाकपालः पुरोडाशः। पुरोहितण्दे द्वितीया, तत्र
यार्हस्पत्यश्चरुः । यजमानगृहे तृतीया, तत्र ऐेन्द्रशचरुः। मदिष्या गृहे चतुर्थी, तत्रादित्यै
वरुः । अश्वसारथेगुंदे पञ्चमी, तत्र वारुणो यावश्चरुः। प्रामनेतुग्रेहे षष्ठी, तत्र मारुतः
सत्तकपालः । मन्त्रिणो दूतस्य घा ग्रहे सप्तमी, तत्र सावित्रोऽष्टाकपालः। रथयोजयितुग्रेहे
नवमी, तत्राश्बिनो द्विकपालः । परिवेषणकतुग्रंहे दशमी, तत्र पौष्णश्वरः । द्यूतपतेहा-
लिकस्य वा एहादानीतैरारण्यगोधूमै रौद्रश्चरूयंजमानगृहे, इयमेकादशी । पतिपुत्ररहितायाः *
कस्याश्चित् खिया गृहे द्वादशी, तत्र नित्रेतिदेवताको नखनिर्भिन्नः छब्णत्रोहिचरुः ।
ततस्तस्मिन्नेबाइनि सोमारौद्रश्चरुमेत्राबाददस्पत्यश्चरुश्च। चेत्रकृष्णपक्ते किमपि कमे
न भवति | चैत्रशुक्लप्रतिपदि अभिषेचनीय-दशपेयाख्ययोः सोमयागयोयुँगपदारस्भसंकहपः |
( अत्र सोमयागा अष्टौ-पवित्रः, अभिषेचनीयः, दशपेयः, केशवपनीयः, व्युष्टिद्विरात्रः,
चत्रस्य दतिः, निष्टोमः, अग्निष्टोम इति। तत्रारम्मे पवित्राण्यसोमयागः छतः, अत्र च
दौ, अवशिष्टा अग्ने भविष्यन्ति ) द
अत्र सदैव खोमक्रयणम् , सोमेन सह न्यम्रोधस्तिभिक्रयणं च । देवयजनद्वयम् । पञ्च
दिनसाध्योऽयममिषेचनीयः प्रकृतिवत् । तत्र विशेषः-अञ्ीषोमीयपश॒खन्निधौ देवसूहवींषि ।
तानि-छौ पुरोडाशौ, षट् चरव इत्यष्टौ । तत्र विरूढव्रीहिसम्पाद्यः खवितृखत्य्रलवदेवता-
काऽष्टाकपालः, आशुवरोहि ( पत्तत्रयपकत्रीह्दि) सम्पाद्योऽग्नये गुइपतये५ष्टाकपाल।,
श्यामाकश्चरुः सोमाय वनस्पतये, वृदरुपतये वाचे नैवारश्चरुः, इन्द्राय ज्येष्ठाय रक्तशा-
लिचर, रुद्राय पशुपतये गावेशुकश्चरुः, मित्राय सत्याय स्वयं जातधीहिचरुः, वरुणाय
धर्मपतये यावश्चरुरिति । ततो राक्षो$भिषेकाय सपतदशपरकाराणासुद्कानामानयनम्। ततः
सपरिकरो राजामिषेकः। ततः शौनःशेपकथाश्चवणम्। ततो वाजपेयबद्रथावरोहणादि | तत
दु थमुपचेशिताय यजमानायाच्तदानम् । ततो देवनम्।, देवत
कर्तारश्च यज्ञमानः, ( राजा ) राजस्राता, सूतः, ग्रामणीः, तद्वाता चेति पञ्च. । ततः सुपां
हर्षीषि । तानि च षष्ठीमारभ्य षट्छु दिनेषु षर्, द्वाद श्यामघशिष्टानिं चत्वारि। ततो द्वाद |
श्यामेव दशपेयस्य छितीयद्नादारभ्य चेत्या छुत्यां ( प्रथमदिनकमे दीत्तादिकममिषेचनी-
ये छतम्) । तत्र विशेपः
यजमानचमसे न्यग्रोघस्तिभिरखः, इतरत्र तु सोमः | एकैक॑ चमसं दृश दरा घाणा भ |
थेयः । तत्रैकैक ऋत्विक्, इतरे नवाप्रकृताः। यजमांनचमसेडपि ब्राह्मणा एव भक्चकर्तार ।
वैशाखे किमपि कमे न भवति। वैशालशुङ्कपूर्णिमायां पल्चबिल्लसंज्श्चरः । तत्र पश्च
- हर्खीषि । ततो द्वादश भ्रयुग्घर्वीषि इयः । . तानि मासान्तरालानीत्येकः पत्तः । अथवा प्रथमेः
थूमिका । ६१
ष्टिमद्नुष्ठाय ततः शम्यां यावत्स्ववलं प्रास्येत् , यंत्र सा पतति तस्मिन्नेव खाने तदहरेव
द्वितीया । एवमेव छादशापि इति द्वितीयः पक्षः । अथवा वैशाखपूणिमायामेव समानतन्त्रेण
प्रातः षट, अपराह्ने च बडिष्टय इति तृतीयः पक्तः। पच्चद्ठये५प्येकद्निसाध्यानीमानि ।
ततो ज्येप्ठामायाँ पशुबन्धद्वयम्। ततो ज्येष्ठशुक्केकादशीमारभ्य पञ्चसु दिनेछु अतिरात्र
संस्थस्य केशवपनीयाख्यखोमस्यानुष्ठानं प्रकतिवत् । तत आषाढङृष्णप्रतिप दि व्युष्टिद्विरा-
त्रस्य संकल्पः, तस्य चाहीनत्वात् षोडश दीच्ञाः, डादशोपसद्ः, दे सुत्ये इति मासेन समा-
प्योऽयं क्रतुः । ततः भ्रावणकूप्णप्रतिपदि क्षत्रस्य धृतिरारभ्यते सोऽपि माखापवगेः पूर्ववत् ।
एवं भाद्रपदि त्रिष्टोमो मासापवरगः पूर्वचत्। आश्विनङृप्णप्रतिपदि अग्निष्टोमो मासापवगेः
पूर्ववत् । कार्तिक्यां राजसूयाङ्गमूता चरकसौत्रामणी त्रिपशुका । एवं राजसूयः परिख-
माप्यते । अत्र राजसूये यजमानपल्ली चण्डातक वासः परिधत्ते। “अरदोरुकं विलासिन्या
घाखश्चण्डातकं विदुः” ( अम० २।६।११४ ) इति । अत्र मिलित्वा ४४8 इष्टयः, द्वौ
पशुयागो, अष्टौ सोमयागाः, सप्त दर्विदोमाः पते मिलित्वा राजसूयशब्दचाच्या भवन्ति ।
एते चात्र प्रधानयागाः। एतद्तिरिक्तास्तचत्सोमाङ्गभूता इष्टयः पशवः सौत्रामणी चालुष्ठेयाः ।
कालश्चास्थ एकर्चिशतिर्मालाः। प्रयुग्धविषां मासाजुष्ठानपच्षे त्रपस्त्रिशन्मासा भवन्तीति
राजसूयः ।
अथ सोघयागाङ्गसूतमञ्निचयनं निरूप्यते ।
चयन नाम इष्टकामिः सम्पादित स्थलविशेषः । केवलस्य सोमयागस्य या उत्तरवेदिः
तां वर्धयित्वा तत्रैव इष्टकामिश्चयनं सस्पाद्य तदुपरि आहवनीयं निक्षिप्य तत्रैच होमः क्रियते ।
अग्न्याधारत्वादस्य स्थणिडलस्य अञ्चिचयनमिति संज्ञा । केचिद्स्तिपदेनापि केवलेन व्यव-
हरन्ति । यद्यपीदं खोमयागाङ्गं तथापि ज्योतिष्टोमस्य प्रथमप्रयोगे न भवति । दितीयादिषु
प्रयोगेषु तु भवत्येच । सवंचापि विकट्पेनेब प्राप्नोति न नित्यतया । अस्य च सोमयागत्वा-
द्वसन्तः काल; । तत्र प्रथमदिने इएटकानिर्माणाङ्ञमूतः पशुरञुष्ठेयः। तत्र पुरुषाश्वगोऽव्यजाः
पञ्च पशव इति प्राथमिकः पत्तः | केवलः प्रोजञापत्यः पशुरलुष्ठेय इति द्वितीयः, वायव्यो चेति
` 'तृतीयः। तत्र सर्वत्रापि यागोपथुक्तावशिष्टं पशुशरीरं स्थावरे जले प्रक्षिप्य तत पवोखाथं
'मिएकार्थ च छदं जलानि च शृहृणीयात्। यसिन्पर्चेणि इए्कापशुः क्रियते तद्नन्तराष्रस्या-
सुखासंभरणं कर्तेव्यम्। अभ्रे च संचत्सरादिकालेछु यजमानस्याझिधारणं वच्यते, तदाधारः
भूतः पात्रविशेष उखेत्युच्यते । तदर्थं च पात्रनिर्माणयोग्यं मत्पिण्ड ग्रहीत्वा तत्र बल्मीक-
खदम्, अजलोमानि, लोद्दाशमचूणानि, शकंराः परणंकषायपकंजलेन संयुस्य तत्र सिकता-
'झुपकीय ऊभ्वंतस्तिर्यंक् च प्रादेशमात्रीमेकपशपत्षे, ऊध्वंतः प्रादेशमात्रीं, तिर्यकः प्रादेशमात्रीं
पञ्चपशुपच्ञे चतुरस्मा्ुखां निर्माय. तस्या वद्दिःप्रदेशे उपरितने वित॒तीयभागे समन्ततो
धर्तिमेकां तिर्यक् कृत्वा प्रतिदिशमेकैकां डे छे वा वर्तिके ऊध्वे पूर्वेतनवर्तिकासंस्पृष्टे छत्वा पकै-
कस्या वर्तिकाया अग्रे स्तनाकारं च चिन्हं त्वा तां चाझी दीपयेत् । तया साकमषाढाख्या-
मिष्टकां द्वादशाङुलसमविस्तारां स्थानत्रयेऽज्ञुस्याकारचिन्द युक्तामेकाम्, चिश्वज्योतिनाक्ञीश्च
तिस इष्टकाः पचेदित्युखासंमरणम् । मी
ततश्वयनार्थांनामिष्टकानां करणम्। ताश्च चतुदेशविधा भवन्ति--पद्या, अद्घपद्या,
पादोनपद्या, जद्वामात्री, अरध्यद्धा, अद्धोत्लेघा पद्या, अरद्धोत्सेघा अद्धेपद्या, पादभागा,
:तिग्रादिणी, अधपादभागा, वृद्दती, चक्रा, अहधद्रहती, चतुर्भागा, इति । तत्र दादुशाजु-
६२ कांत्यायन-श्रोतस़त्रस्य--
लसमचतुरसाः पद्यां; ढादशाङ्गुलदीर्घाः षडछुलविस्तृता अद्धपद्या', छादशाहुलसम-
चतुरस्थाः एकेन पादेन ( कोणेन ) न्यूनाः = चुटिताः पादोनपद्याः, अष्टादशाङ्गुलसमचतु-
रस्म जङ्घामाञ्यः, अष्टादशाङ्गुलदीर्घा द्रादशाङ्गुलविस्तृता अध्यर्धः, द्वादशाङ्ुलसमचतुरल्ा-
ऊयकुलोध्या दूयङ्गुलोच्यां वा अद्धोत्सेधापद्याः', ड्वादशाङ्गलदी ्घाः षडङ्गुलविस्ततारूयङ्गुलोब्धा
ह्यजुलोच्चा वा अद्धोत्सेधा अद्धपद्या, पडछुलसमचतुरजस्राः पादभागाः, चतुरविशत्यदुलदीर्घा
अष्टादशाहुलविस्तारास्त्रत्राहिण्यः, षडडुलदीध्ांख्यकुलविस्तृता अद्धपादभागाः, चतुर्विशत्य-
शुलसमचतुरस्ना बृहत्यः, चतुविंशत्यञ्जुलदीघा दादशाङ्गुलविस्तृता अद्ध दृहत्यः, 5यडुलसमच-
तुरस्राश्चतुभांगा इति । उच्चता तु षडहुलमितां सर्वासां चतुरङ्गुलमिता वा । अधघोँत्सेधापद्याऽ-
खंपद्ययोस्लु धर्ङ्ुलं ञ्यङ्गुलं बोचत्वम् ।
चक्राणां प्रमाणखाधनोपायस्त्वेवम् । पूचमदधँव्यामेन व्याममात्रग्रमाणं कत्तं विलिख्य
तन्मध्ये चतुर्विशत्यज्गुलं समचतुरस्नं साधयित्वा तस्य कोणेषु कोणांदारभ्य वृत्तं यावद्रेखाः
कुर्यात्, एवं चतुरस्तस्य दिश आरभ्य वृत्तं यावत् रेखा दद्यात् । एवं छते अष्टौ वक्ता विभागा
जायन्ते । पताइशं क्षेत्र विलोक्य घक्रदारुघटनेन घक्रेष्टकानां प्रमाणं निष्पाद्नीयम् ।
सर्वासु इष्टकासु अहुलिकाष्ठादिना त्रीणि त्रीणि चिन्दानि कार्याणि। तानि च
चिन्हानि वक्राणि, ऋजूनि, तिरश्वालिखितानि च तासु ताखिष्काखु कार्याणि । तत्र चक्राणि
चिन्दानि ~ ~ ~ पताइशानि भवन्ति । ऋजूनि च।।। पतादृशानि, तिरश्चालिखितानि च---
एताइशानि कार्याणि ।
अथेएकानां सङ्श्या-तत्र एकादश सहस्राणि एकशतं च सत्तत्यधिकं समग्रा
इष्टकाः १११७० । तत्र दश सहस्राणि अष्टौ शतानि च लोकम्पूणाः १०८००। चरीणि शतानि
सप्तत्यधिकानि यज्ञुष्मत्यः ३७० । ( शतपथे तु दभस्तंब-दूर्बे एका-खयमातुरणा-कुर्मालुखलाद्याः
पञ्वविशतिसङख्या इष्टका आसां मध्येऽधिकाः पठित्वा त्रीणि शतानि पञ्चनत्रतियंज्ञुष्मत्य
उक्ताः | पताः पञ्चविशतिरिष्टकास्तित्रो नेचऋेत्यश्चोक्तलङख्यातोऽधिकाः ) । उक्तेष्टकानां मध्ये
नच सहल्नाणि दे शते दवाषष्ट्यधिके 8२६२ पादभागाः। तत्र घक्रालिखितांः पादभागाः
१७३२, ऋआज्वालिखिताः पादभागाः ७५३०। अद्धपादभागाः षट् शतान्यष्टसप्तत्यधि-
कानि ६७८। तत्र- वक्रालिखिता अद्धपाद्भागाः २६२, ऋज्बालिखिता अर्डपादसागाः ४१६, `
- चतुर्भागा द्वादश । तत्र वक्रालिखिताश्वत्वारः, ऋज्वालिखिता अष्टौ। पद्याः सप्तशतानि
सप्तसप्तत्यधिकानि ७७३। तत्र-पूर्णोत्सेघाः पद्याः ७५8; अरद्_धोत्सेघाः पद्याः १८। अद्धपद्यां
अष्टाशीतिशतम् । तत्राद्धत्सिधा डादश । तत्र चतस्जस्तिरश्चालिलिताः, अषौ क्राज्वालिखिताः ।
तिरश्वालिखिताः सप्तविशतिः २७। तासां मध्ये चतस्नोऽद्ोत्सेघाः, त्रयोचिशतिः पूर्णात्सेधाः ।
शेषा ऋज्घालिखिताः, बक्रालिलिते अधेपद्य पूर्णोत्सेधे छे इति । जङ्घामाञ्पः ५०, त्रित्राहिण्यः
७०, वक्राः ८, अध्यद्धाः १११, बृद्दत्यः ६ चा ७, अद्धंब॒दृत्यः ४, पादोने २ इति ।
इयमिष्टकानां सङ्ख्या उपधानकालीना । निष्पादनकाले सर्वा इष्टका उक्तसङ्ख्या-
तोऽधिकाः कारयितव्याः, यथा भेद्नादिनाऽट्पा न भवेयुः । |
अत्र द्वाद्शविधा इष्टकाः पञ्चछु चितिषूपधीयन्ते, चतुर्भागा-घक्राणां तु दोतृथि-
ध्यय-गाहपत्ययोशः क्रमेणोपधानम्। पताखु काश्चन मन्त्रेरुपधीयन्ते काम्धन तृष्णीम्। या
नाम मन्तैरुपघेयास्ता यज्चुष्मत्य इत्युच्यन्ते । याश्च तूष्णी ता लोकस्पणा इत्युच्यन्ते ।
तत्र इष्टका निर्माणकाले येन प्रमाणेन निर्मीयन्ते शुष्काः खत्यस्ततो दवानिशङ्ागेन हृलन्ते।
„ अतो यत्र यद्यत्ममाणसुक्त तत्र द्वात्रिशतितमं भागं वद्धयिचा इष्टका निर्मातव्याः। तत्र
भूमिका । ६३
प्रथमायां चितौ एतावत्य इष्टकाः २००६, तत्रापि यज्नुष्मत्य; ७७, शेषा लोकम्पूणा १६२&
पतत्सङख्याकाः । द्वितीयायां चितौ समग्रा इष्टकाः १४8१, तत्र यजुष्मत्यः ४१, लोकम्पृणाः
शेषाः १६५० । तृतीयायां चितौ इष्टकाः २०२०, तत्र यज्ञुष्मत्यः ७० शेषा लोकम्प्ृणांः १६५०।
चतुर्थ्या चितौ इष्टकाः १६६७, तत्र यज्ञुष्मत्यः ४७, शेषा लोकस्पृणाः १३५० । पञ्चम्यां चिताः
विष्टकाः ३०५३, तत्र यज्जुष्मत्यः १३४, शेषा लोकम्पृणा २३२२ पतत्परिमाणा इति । मिलित्वा
यज्चुष्मत्यः ३६०, लोकम्पूणांः १०७०४, उभयं मिलित्वा १११७० |
ततो यजमानः सोचर्ण रुक्मं वतुलाकारं कण्ठे घारयेत् । ततः शिक्यस्यसुख्पमपि
करठे श्ृत्वाऽवता«ऽऽसन्यां निद्ध्यात्। एवं संवत्सरपर्यन्तसुजारणं, विष्णुक्रमाः
चनीवाहनं, वात्सप्रोपर्थानं च कार्याः। अत्र षणमासदीत्तापच्तः एकदीच्ञापत्तश्चास्ति । एक
दीक्षापक्षे तस्यामेव रात्रौ विष्णुक्रमादयो चेदिमानमञ्निचषेत्रमानं च कार्याणि। चेदिग्भ
चयनयागचित्यचुखारं वर्धनीया, सा च चत्वारिंशत्पदा भवति ( का० श्रौ० १७।३।१४ )
तत्राझिच्ञेत्रं निर्मातव्यम्! तञ्च साद्धसप्तपुरुषात्मम्। तत्र मध्ये दविपुरुघायामं द्विपुरुष-
विस्तार स्थणिडलं निर्माय तत्सं॑लझमेव दत्तिण-पश्चिमोत्तरभागेछु त्रीण्यपि एकेकपुरु
षचिस्तारं, दक्षिणोत्तरयोः पाश्वेयोः सारलिकैकैकपुरुषायामं, पश्चिमे च सवितस्तिकपुरु
षायासं स्थण्डिलत्रयं निर्मातव्यम् | स्थरिडलमिदं ्राङ्सुखं निर्मातव्यम् । तस्य दक्षिणोत्त
रयोये स्थण्डिले, तयोः क्रभादत्षिणोत्तरो पक्षो इति संशञा। पश्चिमस्य च पुच्छमिति
व्यवहार; । मध्यमस्य चात्मेति। इत्थं स्थानं प्रकुप्य तञ्च रवा वेष्टयित्वा तस्य
समन्तात् खातं कृत्वा तत्र पकषष्ट्य धिकशतद्वयसंख्याकान्, चतुणुंचत्यधिकशतत्रयसंख्या-
छान्वा पाषाणान् इष्टकान्चा निरन्तरं परस्परसंलञ्चात् निलनेत्। ततः स्थणिडलस्य वायव्य-
कोणे ज्रयः पाषाणा जङ्घा-नाभि-सुखमात्राः क्रमशो निखातव्याः। अस्यैव चयनस्य पञ्चनच
तिवारपर्यन्तमाडत्याऽडुष्ठानमपि सूत्रकारेणोक्तम्। तत्र प्रथमावूत्तावझिक्षेचप्रमाणसुक्तम् ।
द्वितीयाद्यावृत्ौ तु प्रतिचयनमेकैकपुरुषप्रमाणं चद्धयित्वाऽञ्निक्तेरं मापयेत्पञ्चनचतितम
च्यनपर्येन्तम्। तदनुसारेण इषका अपि परिमाणतो वद्धनीया, न सङण्यातः। सर्वत्र प्रथमा
याँ चितौ यावत्य इष्टकास्तावतीमिरेव पञ्चनवतितमाऽपि चितिः सम्पादनीया, परिमाणं परं
वद्धते इत्यचगन्तव्यम्। अत्र चावृत्तो न क्रमनियमः, स्वेच्छया यां कांचिश्चिति कतुं शक्रोति ।
तत आदौ गाहँपत्यस्याञेः स्यणिडलं निमांतव्यम् । तच्चैकचितिकं जिचितिक चा।
चिस्तारस्त॒ चतुररत्षिमा्ो मणएडलाकारश्च। पकैकस्यामपि चितौ एकचिशतिरिष्टका भवन्ति ।
तत्राद्बद्दत्यश्चतस्नः, पद्याः सत्त, छे अद्धेपद्ये, अष्टौ वक्ता इति । आसां प्रमाणं पूव मेबोक्तम् ।
डपधानप्रकारः पद्धतितोऽवगन्तव्यः, पुस्तकस्यास्यान्ते संयोजितायाश्चितिप्रतिङृतेरप्य-
चगन्तुं शक्यते ।
स्थरिडलस्यास्य परितः परिध्रितोऽप्येक्विशतिखंल्याकास्ञ्यङ्गलचिस्तृताः पाषाणा
निखातव्याश्वितेरवष्टस्मना्थम् । एवं निर्मितं गाहंपत्यस्थण्डिळ चात्वालानोतया सदा
विलिप्य तदुपरि उख्यमझि स्थापयेत् । '
ततो नैऋत्यां दिशि दूर गत्वा रष्णवर्णास्तुषपक्ता निऋतिसंशकास्तिस्त इष्टका
ध्वश्नादी निधाय तत्रैव शिक्यं रुक्मं पाशमासन्द्यादिक च निरस्यागच्छेत्।
ततः शांलायामागत्य प्रायणीयेष्टिं हविष्छ्दाहानान्तां कृत्वा षडूवं द्वादशगवं चतुविं-
शतिगवं वा हलं सज्जीरृत्य तेनाञ्चि्षे्रमूमि छषेत्। ( अत्र हलकषणे दोषाभावः )- ततः
ग्रायणीयाशेषं समाप्यातिथ्येष्टि चाडुष्ठाय ततः प्रवर्योपलदौ प्रकृतिवत्कुयात् । 5
६४ कात्यायन-औतसूत्रस्य --
ततो ५थिक्षेत्रे५वमारोह्य परिहरेत। ततोऽञ्नित्तेत्रमध्ये कुशस्तस्बै निधाय तत्र कमलपत्र
निधाय तदुपरि उख्यधारणकाले यजमानध्यतं रुक्मसुपधाय तदुपरि सुवणंनिर्मितां पुरुषा-
कारां प्रतिमा प्राकशिरसं निधाय तदुपरि खयमातूरणासुपदध्यात्। `
खयमातृण्णा नाम पाककाले स्वतः सस्पन्नछिद्रयुक्ता इण्कोच्यते । तस्याः पूर्वभागे
दूर्वामयीमिष्टकासुपदध्यात्। एवं येन क्रमेण इष्टकानां यज्चुष्मतीना्ुुपधानं सूत्रे विहितं
तेनैव क्रमेण ता उपधाय ततोऽवशिष्टे स्थले लोकम्पृणा उपदध्यात् । यज्जुष्मतीनां क्रमः,
तासां नामानि सङख्याश्च चयनपट्टिकायां प्रदर्शितास्तत एवावगन्तव्या; ।
' एवमात्मसंक्षक॑ चितेमंध्यभागसुपधाय ततो दक्षिणं पत्तं तत उच्तरपक्षं ततः पुच्छं
चोपदध्यात् । एवं रीत्या तस्मिन् दिने प्रथमां द्वितीयां चितिं चोपधाय तत आपराह्विक्यौ
प्रवर्ग्योपसदौ कुर्यात्। तद्नन्तरदिने प्रातः प्रवरग्योपसद्नन्तरं तिस्ञोऽपि चितय उप-
धातव्याः। तृतीयदिवसे पुरीषनिवापादिः। अयं चैकाहपत्ते । षडुपसत्के छतौ तु प्रतिद्नि-
नैकैका चितिः, ष्ठे दिवसे पुरोषनिवापः । एवं निमितं स्थणिडलं हिरण्यशकलसहस्नेण
प्रोच्तेत्।
ततः शतरूद्रियद्दोमः । ततः पूव ये पाषाणा स्थण्डिलस्य वायव्यकोणे परिधित्सं-
शका निखातास्तानेवाहवनीयखाने छत्वा तथैवाग्न्यन्वाधानादिकमनुष्ठाय झुहस्याने5केपत्रेण
“नमस्ते रुद्र मन्यव इति” ( १६1१-२६ ) षड्विशत्या मन्न्रेरजाक्षीरेण, जर्तिलमिधेरा-
रण्यगोधूमनिर्मितैः सक्तुमिर्वा तिछचुदङ्मुखो जुद्दयात् । अयं होमः लन्ततधारया
कार्यो, नात्र धाराविच्छेदः कार्यः । आदितस्तृतीयाबुवांकपर्यन्त जालुमाव्यां परिधिति
जुह्यात् तदन्ते स्वाहाकार एकः । ततश्त॒ुर्थं-पश्चमाछुवाकाभ्यां ( १६।२७-३६ )
नामिमाञ्यां परिश्रिति ज्लुहुयात् तदन्ते खाहाकांरः । ततो सुखमाड्यां परिश्रिति
नमोऽस्तु ( १६३७-६३ ) इत्यतः प्राक् जुहुयात् तदन्ते खाहाकारः । ततो. नमोऽस्तु इति
मच्यअयेण ( १६।६४-६६ ) सुख-नामि-जाचुमात्रीषु परिधित्खु पूवछतविपर्यांसेन होमः।
ततः सायं प्रव्योपसदो कुर्यात् । ततस्तृतीयदिने प्रातः सायं प्रवग्योपसदौ कुर्यात ।
ततस्तृतीयदिने प्रातः सायं प्रवर्ग्योपसदौ छत्वा. प्रवर्ग्येसुत्साद्याहवनीयतो5झि प्रणीय
स्थरिडलदेशं गत्वा खण्डिलदेशो खापितायाः खयमातृरणायाः समोपे प्रतिप्रस्थात्राऽप्नौ
घायंमाणे शुक्तबत्साया गोः पयसा खयमातृरणाया उपरि हुत्वा ततः संभारान् न्युप्य
तच्राझि स्थापयेत्। ततो वैश्वानरं द्वादशकपालं, मारुतं सत्तकपालं च इविर्निरुप्याचुतिष्ठेत्।
तत औदुंवर्या खचि आज्यं ग्रह्दीत्वा घाजश्च म इत्यष्टभिरजुवाकैः सन्ततमाज्यधारया जुहुयात् ।
'पू्वेवदापि धाराविच्छेदो न कार्यः। ततो राजसुयिकान् षट् पार्थहोमान्, वांजप्रसवी-
यांश्च वाजपेयिकान् होमान्, आशझ्निकांश्च वाजप्रसचीयान् ज्ञुद्ुयात्। ततो यजमानस्यामिषेकः।
पुनः पार्थहोमः, राष्ट अञ्चोमः, वातद्दोमः, नचाहुतयः। ततो द्दोत्रीयादीनां सप्तानां चयनम् ।
तत्राझीश्रीय होत्रीय-नेष्ट्रीया-५च्छांवाकोयेषु अष्टावण्टाविष्डकाः, होत्रीये पकचिशतिः, आ्राह्म- |
णाच्छंखीये एकादश, मार्जालीये षर्, इतीष्टकानां सङख्या । अत्र सर्वेषु धिष्ण्येु गाहंपत्या-
द्स्थिणिडिलवत् न परिश्षितां खननं, किन्तु निधानमेव परित; । परिथित्संख्या च तत्त-
द्प्टकासंज्यामजुख्त्यैव । ततो5झोषोमीयः पशुः। तत्र राजसूयान्तर्गताऽमिषेचनीया-
ख्यसोमयागस्य घर्माः । पशुपुरोडाशानन्तरमष्टानां देवसूहविषां निर्वापः | ततः झुत्या | सा
च्च प्रकृतिवत्. । अवभ्रृथान्ते उद्यनीयेष्टिः । ततो मैचावरुणी चशाऽनूचः्ध्या । तत्र विशेषः
_ पश्चषुरोडाशनिर्वापानन्तरं पञ्चानां देविकाहविषां निर्वापः प्रचारश्चेति चयनयश्नः। . ... ..-
॥॥ ५
भूमिकां । ६४
( अश्वसेधयज्ञः )
अथाश्वमेघाष्यः सोमयागः। खोमयागत्वेऽप्यस्याश्वस्य सवनीयपशुत्वाद्श्वमेघ-
इति संज्ञा। अत्रापि अभिषिक्तः सावंभौमो राजाऽधिकारी। फाल्युनशुक्कस्याष्रम्या नवस्या
वा ग्रोष्मे वा तस्यामस्यारम्भः ।
आरस्मदिने वरणानम्तरं प्रथम त्रह्मोदनपाकः | पाकस्य च चतुभ्यां महत्विग्भ्यो
दानम् , ते तं प्राश्नीयुः । तेभ्यः प्रत्येकमेकैकं गवां सहनं चत्वारि शतमानानि च द्द्यात्।
ततो यज्ञमानस्य चतन्ञः पत्न्यो सुक्तामणिविभूषाद्रलङ्कतकण्ठ्यः प्रध्येकमचुचरीणाँ
शतेनाचुखता राज्ञः पुरत आच्छेयुः-तत्र प्रथमा महिषी, द्वितीया परिणीता खरो वल्लमा,
तृतीया «वशमा, चतुर्थी दृतपुत्री परिणीता । अचुचयेश्च महिष्या राजपुञ्यः, द्वितोयायाः
च्तत्रियजातिमात्रपुऽ्यः, तृतीयस्या अश्वपोषक ग्रामनेत्रोुहितरः, चतुर्थ्याः च्तत्तुपुञ्यः
आगतामिस्तामिः सह यज्ञमानः सायमशिहोत्रे हुते रातो उदक्शिरः कत्वा शयानायां
वल्लभायाः पत्न्या ऊर्वारन्तराले उदकशिराः शेते। इतराश्च पत्न्यः परितः शेरते । ब्रह्मचय
नियमेन रच्तेत्। उदिते ऽञ्चिद्ोत्रं हुत्वा पूर्णाहृतिः। ततः पथिङदिष्टिः। तत्राञ्नये पथिङृतेऽष्टा-
कपालः ।
तसोऽश्वश्शनां दर्भमयी ढादशारल्ति त्रयोद्शारत्नि वा घृतेनाभ्यज्याश्ववन्धनार्थ
धर्माणं एच्छत्, तेनाञुज्ञातोऽश्वं बध्नाति ।
अभ्वलक्षणम---अधभ्वश्य पूचभागे कृष्णः, अपरभागे शुङ्गः, ललारे शाकटाकारपुण्ड्रत्रयो-
पेतोऽनन्यसडंशो गोसहरू सूल्यलभ्यो नीलवर्णेलाञ्छुनयुक्तो भवेत् । तमश्बं तडागादिस्थिवर-
जलमध्यं प्रापय्य तेन प्रोक्षेत् । ततः शुद्राद्वेश्यायां जातेन पुंसा चतुरत्तं श्वानं सिघ्रकमुसलेन
( अदणोरुपरि अत्तिसदशचिन्दयुक्तः शवा चतुरत्त इत्युच्यते) मारयित्वा वेतसकटेनाश्वस्याघ
स्ताञ्ञलमध्ये प्रावयेत्., ततः प्रतिनिवृत्य द्दोमः ।
ततख्जयो मिञ्चतन्या ढ्वादशकपालाः पुरोडाशाः। एता एब तिस्नः साविश्य इष्टय
उच्यन्ते । तासामिष्टीनां प्रयाजेष्वबुष्टीयमानेषु घ्राणः कश्चिदत्विगितरो यजमानस्य
दानयांगादिक खयंक्तासिस्तिस्रुसिगाथा सिर्वीणायां गायेत् |
_ _ ततोऽध्वयुंयजञमानौ गतयौचनैरश्वैः शतेन साक यशियमश्बमीशाम्यासुत्सजेताम् ।
श्रमशाथ प्रस्थितस्याश्वस्य पृष्ठतः चतुःशतसंल्याकान् युद्धाथं धनुर्वाणादियुक्तान् चतु
शतान् रक्षिणः प्रेषयेत्। तत्र शतं राजपुञाः, शतं क्षत्रियजातिमात्राः, शतं सूतपुञ्राः, शतं
क्षचाशः । तांश्चैवं प्रषयेत्-अश्वस्य चडवातः स्नानीयादुद्काच्च चारणं कतेव्यम्।। यश्च
ब्राह्मण आश्वमेधिकं कमे न जानाति ततो बृत्तिरुपादेया । रथकारग्रहे रात्री बसतिर्विधेया ।
एवं विधान प्रेषान् प्राप्य संवत्सर याबद्प्रमत्ता अश्वं भ्रामयित्वा55गच्छेयुने ततः प्राक् ।
ततः पारिसवं शंसति । ततोऽश्वप्रक्रमान् धतीश्चोद्दिश्य प्रकमद्दोमो भ्वृतिहोमञ्च कायः ।
श्तिहोमसमये राजन्यो यजमानविजञयादीनि स्वनिर्मिताभिस्तिखूमिर्गाथाभिर्घीणायां गायेत्।
प॒तावत्पयन्तं प्रथमदिनकत्यम् ।
पच संघत्खरपर्यन्तं बाबातया सद शयनं, खाविध्यस्तिस्स इष्यः, गानं, पारिष्ठवा:
ख्यानं, प्रक्रमहोमा शतिहदोमाश्च भवन्ति! अत्र अधंमाख-मास-त्रैमास-षएमासपच्ता अपि .
i
६
६६ कास्यायन-भौतसूतरस्य--
ततश्चेऽ्यां पूणिमायामुजासंभरणमिष्टकापशुम्च । तस्सिन्नेच दिने दीच्तणोयेष्टिमारभ्य
षटसु दिनेषु प्रतिदिनमेकैकया इष्ट्या वैशाखक्ृष्णषप्रथां सप्तमी दीक्षणीयां समापयेत् ।
ततस्तस्मिन्नेव दिने दीक्षामारभ्य द्वादशसु दिनेछु वेश़ाखशुङ्गतृतीयापर्यन्तं ढादश खुत्याः
समापनीयाः । ततस्तृतीयायामेच सोमक्रयः। ततः प्रति चतुर्देशीपरयंन्तं द्वादशोपसदः ।
चतुद्श्यामेवाझीषोमीयाः पशवः । अत्रेकविशतिर्यूंपा विभिश्नज्ञातीया एकविशत्यरल्लयः ।
एको राउज्ुदालो, डौ पैतुदारवौ, पड, वेद्वाः, षद् खादिराः, पट पालाशाः ।
आहवनीयस्य पुरतो राज्जुदालः, तमभितो द्वौ । एवमवशिष्टानां वैर्व-लाद्रि-पाला-
शानां क्रमेण व्यत्यासेन निखननम् । पशवोऽप्यञ्ीपोमीया पकविशतिभँवन्ति ।
नियोजनं तु पशूनां दक्षिणत आरभ्योद्कसंस्थम् । पशत्तामनेकत्वे5पि पशुपुरोडाश
एक एघ । चयनसंवलितत्वात्तदनुसारेण प्रक्रमं बघेयित्वा वेदिरपि वर्धनीया इष्टकाश्च ।
अनन्तरस्मिन्नहनि प्रथमा छुत्या, सा चाग्निष्टोमसंखाका । तत्र सवनीयाः पशवो हे
एकाद्शिन्यी ।
तेषां यूपेषु नियोजनक्रमः--मध्ये राज्ञुदालो द्वांवाझेयो नियुज्य शेधाणां क्रमशो दृक्षि-
णोत्तरतो व्यत्यासेन नियोजन । दक्षिणोत्तरयोद्वाचित्यादिरूपेण ।
तत्र दक्षिणायां विशेषः । पूवं विजयसमये यद्धनमवाप्त पूर्वंदिकतः, तत् नेधा विभज्य
भागमेक होत्रे दद्यात्। दक्तिणदिग्लब्धस्य तृतीयांशं ब्रह्मणे, प्रतीच्यासुपलव्धश्य तृतीयांश-
मध्वयंवे, उत्तरद्ग्लब्धस्य तृतीयांशसुद्वान्े, अवशिष्टमंशछयमनन्तरयोः खुत्यादिवसयोरे-
बमेव दद्यात् , अन्यत्सव प्रकतिवत् । |
ततोऽस्तमिते, तस्यां राजौ आज्य-सक्तु-धाना-लाजानामेकेक द्रव्यमादाय क्रमशः
प्रतिप्रहरं प्राणाय खाहेत्यादिमिद्धादशभिमन्त्रेद्धादशाखनुवाकेपु पठितैर्याद्रात्रि जुहुयात्
(यञ्खु० सं० २९२३-२७) ।
ततो हितोयमददरुक्थ्यसंस्थाकमू । तत्र सौवण-राजतनिर्मितयोः पात्रयोमहिमग्रह-
योग्रहणम् । बहिष्पबमानाथ प्रसपणमश्नमन्चारम्य कर्तव्यम् । उपाकरणकाले एकाद् शिन्यो-
रुपाकरणानन्तरमश्बस्योपाकरणम्। तत पकबिंशतियू पेणु छावेकादशिन्यी पूर्वचन्नियुज्य
अश्द-तूपर गो2गान( अश्निष्ठे राजुदाले नियुञ्ज्यात् | तूपरः श्टरङ्गदीनश्छागः, गोस्ुगो . गवयः ।
ततोडश्वस्य ललादाद्षु तत्तदड्भेंषु द्वादश पशचो नियोजनीयाः ते पर्येड्या इत्युच्यन्ते ।
पशुनियोजनार्थ च अश्वस्य शारीरं सर्वमपि रञ्जुमिर्देएयित्वा तत्तत्स्थानगतायां
रज्जो पशूडुपायेन वश्नीयात्। तस्यायं क्रम;--आझयं कृष्णग्रीवमजं ललाटे, हन्वोरधस्ता
त्लारस्वर्ती मेषीम्, आश्विनो बाहो, सौमापौष्णं श्यामं नाभ्याम्, पाश्वेद्वये सोये श्वेतं, यम-
देवत्यं कष्णम्, पश्चात्पाद्योस्त्वपृदेबत्यौ लोमशावजौ, वायब्धै-न्द्र-धैष्णवान ५च्छे श्वेत-
चेददद्वामनानिति । इमे पशबोऽश्व-तूपर-गोसुगैः सहिताः पञ्चदश सम्पन्नाः, पूर्वाम्यामाझे-
याभ्यां खद्द सप्तदश मध्यमे यूपे। इतरेषु विंशतियूपेषु रोद्विताद्यः पञ्चदश पञ्चदश पशवो
नियोजनीया; । पूच मेकादशिन्या एकैकः पशुवंद्धः, मिलित्वा एकैकस्मिन् यूपे षोडश षोडश
पशवः सम्पन्नाः, सर मिलित्वा ३३७। पते ग्राम्याः पशबः ( य० सं० २४।१-२०)। |
अथारण्याः पशवो युपान्तरालेछु नियोजनीयाः। ते च यत्र यत्र पञ्जर-नीडःजलादिवु
धारंयितुं श्वधन्ते तथा तत्र तत्रोपायेन स्थापयित्वा घारणीयाः। न त्वेतेषां यूपेछु नियोजन"
म्र्ंभवांत ।
1
]
भूमिका । ६७
यूपे वद्धान् पश्चन् संज्ञप्य तेषां बपादीन्यङ्गानि हृयन्ते । कपिज्ञलादीनामारण्योना तु
उपालंभनक्रमेण तत्तददवेवतोदेशेनोत्सग छत्वा तथैच तेषां त्यागः पज्ञरादिना । ततोऽश्वे संशधे
अतल्य सवनीयाश्वस्य त्रिः परिक्रमणम । ततो रांक्षो महिषो मृतस्याश्वस्य समीपे शेते |
तत्रैवाध्वयुँ-कुमायाँवाद॒प्रतिवादः । ततो ब्रह्म-महिष्योः संवादः | ततो द्दोतृ-परित्वक्तयोः, ततः
प्रतिहार-पालागल्योः क्रमेण संबादः । ततो महिष्यां पत्नीमिस्त्यथापितायां महिषोप्रश्न॒तयः
पत्नयो5श्वशरीरे एकाधिकशताः सी स-ताम्र-सुवर्णादिनिमिता; सूचीः प्रवेशयन्ति ।
_ अश्त्रस्य वपाभावात् तत्थाने तस्य मेद उद्धत्य .कार्ष्मयंमयांभ्यां शूल्ाभ्यां
अपयित्वा होमः |
ततो ब्रोद्यवदनम् । तत्रांध्वर्यु-त्रह्मो-द्वातृ-प्रतिप्रधात-यज्ञमानाः प्रश्न-प्रतिवचन-
कर्तारः। तत एकादशिनीनां वपाप्रचारः । ततो वनस्पतियाजञानन्तरमश्वशूलस्य पशुशेषं
सर्घमवदाय होम । तत आज्येन शादादिदेचताभ्यो दन्ताद्यश्वाङ्गेभ्थश्च होमः। ततः पत्नी-
संयाजान्तं इत्वा तावदेव तदहः संस्थापयेत् ।
प्रातर्वितीयायामतिरात्रखंसखाक तृतीयमहः। अत्र सवै पोडशिग्रहणादिकमपि कार्य-
मतिरात्रसंस्थाकत्वात् ।
ततोऽवश्रृथः। पकविशातिरनूचन्ध्याः पशवः । तत्र सप्त वारुण्यः, सत्त वैश्वदेव यः,
सक्त बाहेस्पत्याः । परकैकस्मिन्यूपे एकैकस्य पशोर्नियो जनम् । त्रय एवं पशुपुरोडाशाः ।
उदवचसानीयान्ते पालागल्यनुचरीणामध्वर्यवे दानम्, महिष्यनुचरीणां ब्रह्मणे, चावाताजु-
चरीणामुद्वात्रे, परिवक्तानुचरीणां होत्रे ततः प्रति ड्वादशादिनिपर्यन्तं प्रत्यहमेकैक आग्नेयः
पुरोडाशो भवति ब्रह्मौदनं वा । ततो यावडत्सरं प्रत्युतु पट पर् पशवस्तन्त्रेणालम्भनीयाः ।
तत्र घसन्ते पडाग्नेयाः, ग्रीष्म ऐेन्द्राः, वर्षा पार्जन्याः, शरदि मैत्रावदणाः, हेमन्ते
ऐेन्द्राबैप्णवाः, शिशिरे ऐन्द्रावाईस्पत्याः । अन्यत्सचं निरुढवदित्यश्चमेधः ।
( पुरुषमेधयागः )
अथ पुरुषमेधो घ्राह्मण-राजन्यकठंकस्रयोविशतिदीच्ञो द्वादशोपसत्कः पञ्च लुत्याक-
अत्वारिंशद्दिनलाध्यः । चैत्रशुक्लदशस्यामस्यारम्भः। अत्रैकादश यूपाः। अग्नीषोमीयाः
पशव एकांदश । सर्वेषामेक एव पुरो डाशाः ।
जुत्याछु प्रथम-प मे ऽदनी अग्निष्टोमसंस्थे, द्वितीयचतुर्थं उकथ्यसंस्थे, तृतीयमति-
रात्रसंस्थम् । सुत्यासु ्तिदिनमेकादशिनाः पशवः । प्राह्मणकत् के सबमेधे सवे-
स्वं दक्षिणा, क्षत्रियकर्तृके तु अश्वमेधवदक्तिणा । तृतीयेऽतिरात्रखं प्थेऽइनि प्रतियूपमैकैक
भेकाद्शिनं नियुज्य मध्यमे युपे घ्राह्मणादीनएचत्वारिशत्सडःख्याकान् संहितोक्तान् पुरुषान्
नियुञ्ज्यात् , इतरेडु दशउ यूपेषु पकादशेकादश पुरुषान नियुञञ्पात् ( ३२-५-२२ ) |
अन्न द्वितीये सूपे सपत्रिशत्पुरुषा नियुज्यन्ते। तेन मिलित्वा १८४ पुरुपाः संबद्धाः। एवं
चन्धनानन्तरं पुरुषसुक्तन सर्वांनुपतिष्ठेत । ततः सर्वान् पुरुषाजुत्खजेत् ।
| ततो यां याँ देवतामुद्दिश्य यो यः पुरुषो नियुक्तस्तस्ये तस्ये देवतांये एके.
कामाज्याहुति जुडुयात्। र
तत आत्मन्नग्नी समारोप्य उत्तरनारायणेन सूयेमुपध्थाय पश्चादनवलोकयन्नरण्यं
गत्वा वानप्रस्थो भवेत् , न पुनग्रामं यावज्जीवमागच्छेत् । अथ यदि पुनरग्रामवा तेच्छा स्यात्तदा
अरण्योरझी समारोप्य ग्रहे एव बसेद्ग्निद्दोत्रादिकं च कुर्याद्यावज्जीबमिति पुरुषमेधः ।
६८ कात्यायन-श्रौतसरत्रस्य--
( सवसेधयागः )
अथ सवंमेध उच्यते। अत्र द्वादश दीक्षा द्वादशोपसदो दश सुत्या भवन्ति।
चतुस्त्रिशद्दिनसाध्यो5यं यागः । अत्र प्रथममहरग्निष्टोमसंस्थम्, ततो दिनत्रये इन्द्रस्तुत्
सृयंस्तुद्वैश्वदेवस्तुतः क्रमेणोकथ्यलंस्थाः २-४। ततो मद्दाव्वतमह;ः ५, ततो वाजपेयः ६, तत
अप्तोर्यामः ७ ततख्िणवस्तोम उक्थ्यः ८, ततख्रयख्िशस्तोम उक्थ्यः & ततो विश्वजित्सचं-
पष्टोऽतिरात्र १० इति। चैत्रशुक्लषष्ट्यामिष्टकापशुरुखासंभरणं च । एकशतविधो५ग्निरत्र ।
एको यूपः सप्तदशारल्षिः। अत्र दशखप्यहःखु रुतोमायनं सवनीयाः पशव इति सरवेमेघः ।
( पितृसेघयागः )
अथ पितृमेधस्य स्वरूपसुच्यते-अत्र तरेवर्णिकोऽधिकारी। एक पवात्राध्वर्युञ्च -
स्विक्। अत्र म्रतस्य पित्रादेरस्थीन्यरण्ये हृत्वा तैरस्थिभियंस्याङ्गस्य यदस्थि, तेन तत्तदङ्ः
कल्पनेन पुरुषाकृति कृत्वा शेवल-कुशादिना तान्याच्छाद्य ग्रामं प्रत्यागत्य स्नात्वा गृहमाग-
च्छेद्त्येतावानेव विधिरिति पितमेधः ।
( एकाहयागाः )
अधैकाहानां खरूपं लिख्यते | एकद्निस्ताध्यझुत्याक पकानेकदी च्ताकर्ः्युपसत्को वा
छादशोपसत्को वा सोमयाग एकाइ इत्युच्यते । ते चैकाद्दा द्वाविशेष्ध्याये मूप्रथृतिवज्रान्ताः
सससप्ततिसङ्ख्याका निरूपिताः सूत्रकारेण ।
यद्यपीमे ऽस्माकं ब्राह्मणे शतपथे न पठितास्तथापि छुन्दोगव्राह्मणे ताण्ड्यादौ पठिता-
स्तत पबोड॒त्यात्र सूत्रकारेण -निचेशिताः। अत्र यजमान एक पव । ऋत्विजः षोडश ।
झद्निष्टोमाद्यन्यतमसङष्याका इमे भवन्ति । क्रतोरञ्िएोमसंस्थाकत्वे सवनीयः पशुराझय
एकः, उक्थ्यसंखाकत्वे आग्नेयैन्द्रामो दौ, . षोडशिसंस्थाकत्वे आग्नेयेन्द्राग्नेन्द्रा इति चय,
अतिरात्रसंस्थाकत्वे पूर्वाक्तत्रयेण सह सारस्वती मेषी चतुर्थी। तत्र प्रथमं भूर्नामैकाहो 5भ्रि-
छोमसंस्थः १ ड्वितीयो ज्योतिरशिष्टोमसंख;ः २ तृतीयो गौरुक्थ्यसंखः ३ चतुर्थ आयुयक्थ्य-
संस्थः ४ पञ्चमोऽभिजित् ५ षष्ठो विश्वजित् ६, पतावझिष्टोमसंस्थौ । अनयोः प्रथक् गथगजु-
छानं सहैव चेति पत्तद्वयम्। अत्र विश्वजिति सर्ववेद्सदक्तिणां सहस्त्रदक्षिणया सह
विकल्पितां । ततः सर्चजिदञ्निष्टोमसस्यः संवत्सरदोच्षः सत्तघुत्याकर्पुपसत्कः सप्तम; ७,
ततो ज्योतिः ८ विश्वज्योतिः & सवंज्योतिः १० त्रिरात्रसस्मित ११ इति चत्वार. पकाहाः,
तत्र तृतीय उक्थ्यसंथ;ः, इतरेऽञ्जिऐोम संस्थाः । ट
- ततः षडेकाहा १२-१७ अस्निष्टोमसंस्थाः साद्यस्क्राख्पाः। सद्यो दोक्षादिवसे पव
क्रयप्रश्नुति अभिषवान्तं कमे भवति येषु ते साद्यस्क्रा इत्युच्यन्ते। अत्र प्रथम. द्वितीययोनं
विशेषसंज्ञा; इतरे चत्वारः क्रमेण अलुक्री-विश्वजिच्छिल्प-श्येन-एक त्रिकसंशकाः । अत्र
सबनीयपश्वालम्भराले एवाऽग्नीषोमीय-सघनीयाऽऽनूबन्ध्यानां ्रयाणामालस्भः । सोम-
क्रयणीभूताया गोः खाने त्रिवत्लः साएडः, सस्यवती भूमिवेद्रित्र, खलेवाली यूपस्थानीया
पश्चबन्धनाथेम् (१)।
(१ ) खळे वृणतो धान्मनिषक्ाशनार्थं मध्ये शङ्कमेकं निहत्य तत्र रज्जुमेकां बध्वा तस्यां च
भरवमादिक वध्यः अ।म पत्ति) तहुत्रामगार्थे निखातः शङ्कुः खळेवा डीत्युच्यते ।
भ्रूमिका । ६६
श्येमयागे विशेषः-यूपश्चपालवजितः ( १) तिल्वलवृक्षनिर्मितः, विभीतकवृक्षका- “4
छानोन्धनखानीयानि, कुशस्याने शराः, शववाहनार्थमुपयुक्त काएेऽधिषवणफलके, आज्यं
भरत्रानिष्पादितं नवनीतम्, हविद्धांनशकटस्याने रथ! ।
प्रचरणकाले कात्विजो लोहितोष्णीषा निवोतिन आरोपितधन्वानो भन्नावन्तो
अवेयुः । दक्षिणानिदिंटा गावः काणत्वादिदोषयुक्ता भवेयुः । दानकाले कण्टकैरेनास्तुदेत्।
ततश्चत्वारो प्रात्यस्तोमसंज्ञका एकाहाः । इमे च गणयागाः। येषां पू्वजा
झळछतोपनयनसंस्कारांः पतितसाघित्रीकास्ते वात्याः। यदि ते उपनयनममिलपन्ति तदा
_ घ्रात्यस्तोमेनेष्ट्चा उपनयनादिसंस्क्ारमर्हन्ति । अत्र “येषां. पितामतादि” इत्यापस्तंब-
सूत्रमजुख्॒त्य स्वस्मात्पुरुपत्रयपर्यन्तमकृतसंस्कारेप्येव पूर्वजेषु सत्छु प्रायश्चिक्रूपमिदं
प्रवर्तते, न ततोऽधिकेषु इत्येष केचिदभिप्रयन्ति। अत्र अस्मस्सूत्रक्ारेण पारस्करेणावघेर-
जुक्तत्वात्रिपुरुषाधिकानामपि त्रात्यल्तोमेन शुद्धिरिति बहवः । ते चतुर्विधाः, तत्र प्रयम-
तृतीय-चतुर्था अग्निष्टोमसंस्थाः, द्वितीय उकथ्यसंस्थः। वात्यानां पूचमग्नेरभावालौ-
किकेष्चग्निछु तेषामडुष्ठानमिति कात्यायनमतम्। छन्दोगसूत्रे तु पतदर्थमाधानसुक्तम् ।
व्रात्याश्चतुविधाः--हीना, निन्दिताः, कनिष्टा; ज्येष्ठाश्चेति । तत्र--आचारहीनाः प्रथमेऽधि-
क्रियन्ते, निन्दिता ह्वितोये, कनिएास्तृतीये, ज्येप्ठाश्चतुर्थ । विहिताकरण-निषिद्धाचरणादिना
ये श्रष्टास्ते हीनाः, मञु॒प्यैरमिशंलनेन पापारोपेण च गर्हितास्ते निन्दिताः, ज्ञातिमिवंहिप्ड़ताः
कनिष्ठाः, नित्रृत्तपुत्रोत्पादनखामर्थ्यां ज्येष्ठा; । अन्यत्लवं प्रकृतिछुत्यावत् ।
ततोऽस्निएद दझिटोमसंस्थः २२, तत खिदृत्स्तोमकाश्चत्वार एकाद्दा उद्निष्टोम संस्थाः ।
ते च ईंप्छुयश्ञः, बृहस्पतिसवः, इषुः, सेस्वार इतिनामानः। तत्र सवेस्वारे विशेषः--अयं च
मरणकामस्यै ।; अत्र तृतीयसवने आर्भेवएवमाने स्तूयमाने दक्तिणेनौदुस्वरी दक्षिणशिराः
प्रावृुतो यजमानः शयीत मरणमुदिश्य, ततः प्रभृति सूतश्च भवेत्। तदैव स कर्मणो महिम्ना
स्वेप्सितं फलं मरणं प्राप्नोति, कदाचिज्जीचति च । यदि मृतरुतदोध्वंदे दिकं कुर्यात्, यदि
जीवेत्तदाऽ- भोजनेन मुपूर्षत् । सूत्रान्तरे तु “ब्राह्मणाः समापयत मे यशमिति प्रेष्याहवनीयं
प्रविशति” इत्याहवनीये प्रवेश उक्तः ।
तत ऋत्विगपो हनीय संज्ञकाराय एकांहाः --तत्र प्रथमः सवंस्तोमसंज्ञोऽञ्चिष्टोमसंस्यः,
` द्वितीय-तुतीयाबुक्थ्यसंस्थौ क्रमेण चतुश्चत्वारिशस्तोमाएाचत्वारिंशर्तोमको ।
ततो वाचस्तोमसंज्चकाञ्चत्वार पकाहाः अञ्नि्टोमसंस्थाः। अत्र “सर्वा ऋचः
सर्वाणि यजूंषि सर्वाणि सामानि वाऽत्र स्तोमे पारिचं शंसन्ति” इति वचनात् बह्व चैः?
सामौश्च सांसामचां सवषां सास्तां च शंसनं स्तवनं च कर्तव्यमिति चिशेषः। २.
अथ पृष्ख्यस्तामसंशका पकाहाः पडग्निष्टोमसंस्थाः। तत्र क्रमशस्त्रिवृदादय.
खयस्िशान्ताः स्तोमाः कार्या एकैक स्मिन्नेकाहे ।
ततः सौमिकानि चातुर्मास्यानि-३०, तत्र चैश्वदेवस्याने प्रथमं पृष्ठ्यमहः, नात्र!
यूपः, परिधावेच पशुनियोजनम् । एवं च पशुनियोजनसमर्थो मध्यमः परिधिः स्थूलः
( २ ) “चपाछो यूप कटकः ( अम० ) |
७० कात्यायन-शौतसूत्रस्य --
सस्पादूनीयः। द्वितीयो हविदिवाण्यो इयहो वरुणप्रधासखाने । ततीये साकमेधस्थाने उयहः
पाष्ठिकः-तत्रान्तिममहोऽतिरात्रसंखाकम् । शुनासीरीयश्थाने ज्योतिष्टोम एकाहः ।
अथ प्रतिकर्मसोमाः । ते चाग्न्याधेय-पुनराधेया-ऽग्निहोत्र-दर्शपूणृंमास-दाच्षायणा-
ऽऽग्र यणेष्टिच्यानेषु षड _ सोमयागा भवन्ति । पशुमपि उक्थ्यसंस्थं केचनभि प्रयन्ति ।
ततः सप्तद्शसंशकाः पञ्चाहीनाः-तत्र चत्वारोऽग्निष्टोमसंस्थाः, पञ्चम उक्थ्य
संस्थ:-ते च उपहब्योऽनिरुक्तः, ऋतपेयः, दृणाशः, वैशयस्तोमः, तीवसुच्चेति ।
EP अथ दन्डरुतोमाःतत्र हयोमेध्ये एकमनुष्ठाय द्वितीयोऽप्यचश्यमञु्ठेयः। तत्र
राट् विराट् इति प्रथमं दन्दम् , औपशदः पुनस्तोम इति द्वितीयं ढन्द्वम्, दौ चतुष्टोमो तृतीय
इन्दम, उद्भिद्लमिदौ चतुर्थ दन्द्रम् , छावपचिती पञ्चमं, द्वावग्ने स्तोमौ पष्उं डन्ड, पत्ती
ज्योतिश्चेति नामानौ ऋषभगोसघौ सप्तमं उन्द्रम् , तच गोसव उक्थ्यसंस्थः ।
ततो मरुत्स्तोमो गणयज्ञोऽग्निष्टोमसंखः, तत पेन्द्राग्नछुलायोऽग्निष्टोमंस्थः । तत
इन्द्रस्तोमो राजयक्ष उकथ्यसंस्थः। तत इन्द्राग्न्यो .रतामोऽग्निष्टोमसंस्थः। ततो विघनौ
द्वाबग्नि्टोमसंस्थौ, ततः सन्दश-चज्रावग्निएऐोमसंस्थो । अत्र ये गणयश्ञास्तान्वञ्ञ यित्वाऽन्यत्र
एक एवं यजमानः । गणयज्ञे तु गण॒स्यैवाधिकारः । इत्येकाहाः । Ei
( अहीनयागः । )
अथाहीना निरूप्यन्ते । अहीनशब्दश्च “अह्नः खः क्तो” इति वार्तिकात् अहनशब्दात्
खप्रत्यये ऊते निष्पन्नोऽनेकद्निसाध्यक्रतुचाचको भवति । तत्रापि ब्र्यइप्रभ्नुति डादशाहपयन्ता `
अहीना इत्युच्यन्ते । ततः सत्राणि सहस्नसंवत्सरपयन्तानि । तेषां स्घरूपमग्ने निरूपयिष्यते ।
` अस्मिन्नध्याये तु सूत्रकारेण दिजुत्याका व्यद्दाक्तयः, त्रिखुत्याकाः पञ्च, चतुःखुत्याकाश्च
त्वारः, पश्च खुत्याकास्त्रयः, पट सुत्याकाञयः, सत्तसुत्याकाः सप्त, पकोऽएख्ुत्याक
नवखुत्याकौ, चत्वारो दशछु॒त्याकाः, एकादशखुत्याक एकः पौएडरीक इति मिलित्वा
जयख्िशत्सङख्याका अहोना उक्ताः। द्वादशाहाख्यो5हीनो डादशसुत्याको 5नेकविधः । एतेषां
सर्चेषां दाद्शोपसश्कत्य॑ मासापवर्गता च । अत्र षोडश दोक्षाः, द्वादशोपसदः, एका सुत्या
चेति मासैकसाध्यता ठ्यहस्याहीनस्य्र । एवमितरत्र यथा सुत्या वर्चेते तथा. दीक्षादिनि
न्यूनीमवति । यथा त्रिघुत्याके पञ्चदश दीक्षाः, चतुःखुत्याके चतुदेश दीक्षा इत्यादि |
तत्रापि दादशाह-जामदस्य-चतूरात्राणां न माखापवर्गता, किन्तु तदतिरिक्तानामेव ।
द्वादशाहस्य तु डादश दीक्षा ढादशोपसदो छादश खुत्या इति षर, त्रिशद्दिनसाध्यत्वम ।
तत्रादौ त्रयोदशातिरात्र संस्थाका अद्दीनाध्तत्तत्फलमुद्दिश्य सूत्रकारेणोक्ताः, तत्रादित
चत्वारः षोडशिग्रदवर्जिताः, अन्ये सपोडशिका पव । तत्र-नवसप्तदशः, विघुवान्, गौः, आयुः,
ज्योतिष्टोमः विश्वजित् , त्रिवृत्, पश्चद्राः, सत्तद्शाः, पकविश अप्तोर्याम अभिजित्, सवं-
स्तोम इति तेपां क्रमशः संज्ञा ।
ततो क््यहाखयः-—आजङ्किरस-चेत्ररथ - कापिवननामानः षोडशदीक्षा डादशोपसत्का
ड्विखुत्याकाः । अत्राज्ञिरसो ऽग्नष्टोमसंस्थः, इतरावषोडशिकावतिरात्रसंस्थाको ।
ततख्यहाः पञ्च-गग-वैद्-छन्दो माऽ न्तर्वछु-पराकनामानख्तनिलुत्याः पञ्चद्शदीच्षां
त्काः । तत्र प्रथमोऽसिष्टोम संस्थः, द्वितीय उक्थसंस्थः, तृतीयोऽतिरात्रसंख'
\चतुर्थेपञ्चमयोः संस्था गर्गे त्रिरात्रचत् ।
pF TSI
भूमिका । ७२
चंत्वारश्चतुरहाश्चतुःखुत्याका अत्रिचतुर्वीर-जामदञ्य-वसिएसंसपे-विश्वामितर
नामानश्चतुर्दशदीक्ता डादशोपसस्काः । अत्रोपसद्ः पुरोडाशिन्यो भवन्तीति विशेषः ।
ततस्त्रयः पञ्चाः पञ्चखुत्याका द्वाद्शोपसत्काञ्रयोद्शदीत्ताका-देवपञ्चाहः,
पञ्चशारदीयः, बतवानितिनामानः । |
ततः षडहाखयः क्रतवो द्वांदशदीच्ाका द्वादशोपसत्काः षटखुत्याकाः । तत्र
प्रथम-द्वितीययोः ऋतुप्रथमः, ५ष्ठ्यावलम्व इति क्रमेण संशा । तृतीयस्य तु न काऽपि
विशेषसंज्ञा । प्रथमे पार्टिकानि पश्चाद्दानि, षष्टो विश्वजिदतिरात्रः । प्रत्यदमैन्द्राशः सवनीयः
पशुः स्तोमायनं बा । पवमध्नेऽपि ।
ततः सत्त सप्ताहा अहीना द्वादशोपसत्का एकादशदीक्षाः सत्तठुत्याकाः । तत्र
क्रमेण ज्योतिः, गौः, आयुः, अभिजित् , विश्वजित् , सर्वजित् , सर्घस्तोम इति सप्ताद्दानि।
पु ज्योतिः, अभिजित्, विश्वजिद्त्यग्निष्टोमसंस्थाः। गौः आयुः इत्युकथ्यखंख्थे, सवे-
जित्समहात्रतः, सवस्तोमो5तिरातच इति ।
- अष्टाह एक एकाहो द्वादशोपसत्कोऽएखुत्यो. दशदीच्तः। अत्र एए्थः षडहः, ततो
महाव्रतं, ततोऽतिरात्र इत्यहःक्लत्तिः । |
ततो नवाहौ द्वावेकाही दादशोपसत्को नवछुत्यो नवदीक्षी । अत्र पृ्ठयः षडहः,
ततख्यस्िकद्ुकाः। द्वितीये नवरात्रे प्रथमं त्रिकदुकास्रयः, ततः पञ्चाहानि पार्छिकानि,
ततोऽतिरात्र इति । |
चत्वारो द्शरात्रा एकाहा दादशोपसत्का द्शखुत्याका अएदीच्ाः । चतुणा
त्रिककुप्, कौुरुविन्दः, पूदेशरात्रः', छन्दोमदशाह इति संश्षा। तत्र प्रथमे प्रथम-तुतीय-चतुथे-
षष्ठ-सत्तम नवमान्यहान्यश्रिष्टोमसंस्थानि, दशमोऽतिरात्रः, शेषाणयुक्थ्यसंस्थानीति ।
द्वितीये दशरात्रे--प्रथमतसख्योऽस्ञि्टोमसंस्थाः, ततः षडुकथ्याः, दशमोऽतिरात्र इति ।
| | तृतीये दशरात्रे--प्रथम-तृतीय पश्चमसप्तम नवमेषु अञ्चिश्ोमसंस्या, दशमे ५तिरात्र-
संस्था, शेषेषृष्थ्यसंस्थेति ।
| चतुर्थ दशरात्रे-प्रथमः एष्ठ्याबलम्प्रः, ततः पञ्चाः पशव्यः, ततश्चत्वारो द्शरात्राः,
दशमोऽतिरात्र.इति । पकादशरात्र एकोऽहीनो द्वादशोपसत्क एकाद्शसुत्यः लत्तदीक्षोऽयुत-
दक्षिणाक इत्यहोनाः । ।
| | ( सत्राणाँ निरूपणम् )
अथ सत्राण्युथ्यन्ते । सत्रलक्षणं पूर्वसुक्तम् । ह्यदृप्रभुति एकाद्शरात्रपय॑न्ता याग
अदीनाः, छाद्शरात्र चाद्दीनात्मकं सत्रात्मकं चेति पूव निरूपितम्। तत्र द्वादशाहः
पूर्वमुक्तः । अन्न चयोद्शरात्रप्रभ्गति रात्रिखत्राण्युच्यन्ते ।
तत्र सघंघु रात्रिसत्रेषु द्वादश दीक्षा छाद्शोपसद्शच भवन्ति । सुत्यास्तु त्रयोद्श-
रात्रिसत्रे त्रयोदश, चतुदशरात्रे चतुदश, पञ्चदशरात्रे पञ्चदशा, पवमेकैकबृद्धया चत्वारिंशः `
द्रात्रिपर्यन्तेछु सत्रेषु चनत्वारिशत्छुत्या भवन्ति । तेन त्रयोदश रात्रः सप्तत्रिशद्दिनसाध्यः,
चतुदशरात्रोऽएत्रिशद्विनसाध्य इत्येषं चस्वारिशद्रात्रसञ्रं यावदेकैकाहस्य वृद्धिर्बोध्या । तत॑
पकान्पञ्चाशद्रात्राणि सप्त सत्राणि, ततः शतरात्रखंकमेकं सत्रमिति सप्तत्रिशत्संक्याकानि
राजिसत्राणि सन्ति | म मन अट ु अर
७२ कात्यायन-श्रौतस्स्ये--
तत्र त्रयोद्शरात्रसंजकं सत्रत्रयम्। तत्र प्रथमे-त्रयोद्शरात्रे-प्रायणीयोऽतिरात्रः १,
ततः पृष्ठ्यः षडहः २-७, ततः सर्वघ्तोमोऽतिरात्रः ८, ततश्चत्वारश्छन्दोमाः 8-१२, तत
डद्यनीयोऽतिरात्र १३ इत्यहःक्लसिः ।
द्वितीये त्रयोदशरात्रे-प्रायणीयोऽतिरात्रः १, पृष्ठ्यः षडहः २-७, चत्वारश्छन्दोमांः
८-१२, महात्रतम्, (२ उद्यनीयोऽतिरात्र इति क्रमः ।
तृतीये त्रयोदशरात्र-प्रायणीयोऽतिरात्रः १, चतुाबंशमहः २, अभिजित् ३; त्रयः
स्वरसामानः ४-६, विषुषान् ७, त्रयः स्वरसामानः ८-१०, विश्वजित् .२, महाव्रतम् १२,
उद्यनीयोऽतिरात्र १३ इति ।
| ततश्चतुर्दशरात्रसंक्षक॑ सत्रत्रयम् | तत्र-आदौ प्रायणीयोऽतिरात्रः, १, ततः पृष्ठ्यौ |
षडहौ २-१३, तत उद्यनीयोऽतिरात्र १४ इति कमः ।
द्वितीये चतुदंशरात्रे- प्रायणीयो5तिरात्रः १, जयोतिः २, आयुः, ३, गोः ४ पृष्ठ्यः
षडहः ५-१०, गौः १२, आयुः १२, ज्योतिः १३, उद्यनीयोऽतिरात्र १४ इति ।
तृतीये चतुदंशरात्रे-प्रायणीयः १, गौः २, आयुः ३, पृष्ठ्यः षडहः ४-8, च्रत्वारर |
इछुन्दोमाः १०-१३ उदयनीय १७ इति । |
ततः पश्चदशरात्रसंक्षं सत्रचतुष्टयम् । तत्र प्रथमे प्रायणीयः १, एष्ख्य; २-७ महा-
प्रतम् ८, पृष्ठ्यः &-१७, उद्यनीय १५ इति क्रमः ।
द्वितीये--प्रायणीयः १, अग्निष्टुत् २, ज्योतिगोरायुः ३-५, पृष्ठ्यः ६-११, आयुर्गों
ज्योतिः १२-१४ उदयनीय १५ इति क्रमः ग
: ततीये-प्रायणीयोऽग्तिष्टुत् १, ज्योतिरायुर्गोः २-४, पृष्ठ्यः ५-१०, चत्वारश्छुन्दोमाः '
१२-१४, उदयनीय १५ इति क्रमः । |
चतुथे पश्चद्शरात्रे--प्रायणीये 5 तिरात्रः ?, शेषं तृतीयवत् २-१५ इति । !
घोडशरोत्रे-प्रोयणीयः १, ज्योतिर्गोरायुः २-४, पृष्ठ्यः ५-१०, चत्वांरश्छुन्दोमाः 7
११-१७, महाव्रतम् १५, उद्यनीय १६ इति । |
ई अष्ठाद्शरात्रे प्रायणीयः १, अभिउवः २-७ पृष्ठ्यः १-६३, चत्वारश्छन्दोमाः १४-६१,
उदयनीय १८ इति |
ए'कोनविशतिरात्रे-प्रायणी वः १, अभिप्तवः षडहः २-७, शेषं पूर्ववत् ।
विशतिरात्रे प्रायणीयः १. अभिसघः पडद्दः २७, अभिजित् ८, विश्वजित् &,
पृष्ख्य; षडहः १०-१५, चत्वारश्छुन्दोमाः १६-१४, उदयनीय २० इति विशतिदि्नानि ।
एक्तिंशतिरात्रसंश्षकं सत्रद्वयम्। तत्र_प्रथमे-अषोडशिकः प्रायणीयोऽतिरात्रः १,
अमिउवौँ षडहौ 8-२०, उदयनीय २१ इति ।
द्वितीये-प्रायणीयः १, पृष्ठ्यः २-७, त्रयः स्वरसामानः ८-१०, विघुवान् ११, अयः
_ स्वरसामानः १२-१४ पृष्ठ्यः १५:२०, उदयनीय २१ इति ।
द्वार्विशतिरात्रे सत्रे प्रायणीयः १, ज्योतिगौरायुः २-४, अभिसचः ५-१०, पृष्ठ्यः
११-१६, चत्वारश्छन्दोमाः १७-२०, मद्दात्रतम् २१, डद्यनीय २२ इति |
2 त्रयोविशतिरात्रे सत्रे--प्रायणीयः १, अमिठ्ठवस्य पश्चाहः २-६, अभिष्ठवः ७-१२
एष्ठ्यः १३-१८ छन्दोमाः १६-२२, उद्यनीय २३ इति । क
ow ०७०! |,
॥;
PN
सूमिका । ७३
प्रथमे चतुविशतिरात्रे सत्रे प्रायणीयः १, अमिप्तचौ ढौ २-१३, पृष्टयः १४-१६, छन्दोमाः
२०-२३, उदयनीय २४ इति दिनानि ।
हितीये चतुचिंशतिरात्रे-प्रायणीयः १, पृष्ठ्यस्तोमः षडहः (२-७) अञझ्चिदकोऽञ्निष्टोमः
८, पृष्ठ्यस्य षडदरुय भरीण्युचराण्यद्दानि प्रतिल्लोमानि 8-११, ( ६, ५, ४ ) तान्येवाजुलोमानि
१२-२४, (४, ५, ६), अनिर्कोऽस्चिष्टोमः १५, पृष्ठ्यस्तोमः षडहः ( १६-२१ ) अझ्निष्टोमावनि-
ही २२:२३, उदयनीय २४ इति ।
पञ्चविंशतिरात्रे-प्रायणीयः, १ अभिस्तवो-२-१३, पृष्ठथः १३-१8, छन्दोमाः २०-२३,
महात्रतम् २४, उदयनीय २५ इति ।
पडिशतिरात्रे-प्रायणीयः १, गो-आयुषी २-३, अमिप्तवोी ४-१५, पृष्ठघः १६-२१,
छन्दोमाः २२-२५ उदयनीय २६ इति क्रमः 1
सप्तदिशतिरात्रे--प्रायणीयः १, ज्योतिगौरायुः २-४, अमिष्ठवो ५-१६, पृष्ठयः १७-२२
छन्दोमाः २३-२६, उदयनीय २७ इति ।
अष्टाचिशतिरात्रे-प्रायणीयः १, ज्योतिर्गौरायुः २ ४, अभिप्तवो ५-१६, पृष्ठ्यः १७२२
छन्दोमाः २३-२६ महानतम् २७ उदयनीय २८ इति क्रमः । |
एकोनज्िशद्वात्रे--प्रायणीयः १, अभिल्लवस्य पञ्चाः २-६, अमिसतवो ७-१८, पृष्ठयः
१६-२४ छन्दोमाः २५-२८, उदयनीय २& इति ।
ज्रिशद्नात्रे-प्रायणीयः १, त्रयोऽसिसवाः २-१8, पृष्ठ्यः २०-२५, छन्दोमाः २६-२५,
उद्यनीय ३० इति ।
एकत्रिशद्राने-ङुन्दोमानन्तरं महावतमघधिकम् , अभ्यत्पूचंचत्।
द्वात्रिशद्रात्रे-प्रायणीयः १, गो-आयुषी २-३, त्रयोऽमिुवाः ४-२१ पृष्ठ्यः २२२७,
छन्दोमाः २८-३१ उदयनीय ३२ इति ।
ततसत्रयस्िशद्रात्रं सत्रत्रयम् । तत्र प्रथमे ध्रायणीयः १, त्रयोऽभिसवस्य पञ्चाहा
२-१६, विशवजिद्तिरान्नः १७, ततश्चतुथः पञ्चाहः १८-२२, पृष्ठथ: २३-२८ छुन्दोमाः २६-३५
उदयनीय ३३ इति ।
द्वितीये--प्रायणीयः १, आभिएुचः २-७, अतिरात्रम् ८, अभिस्ञवः 3-१४, अतिरात्र
१५, 'अभिष्ठवः १६-२१, पृष्ठयः २२-२७, छन्दोमाः २८-३१, महात्रतम् ३२, उदयनीय ३३ इति।
तृतीये--प्रायणीयः १, ्रयोऽसिएवस्य पञ्चाहाः २-१६, विश्वजिदतिरात्रः १७ त्रयः
पञ्चाहाः १८-३२, उद्यनीय ३३ इति ।
चतुखिशद्रात्रे-्ायणीयः १, ज्योतिर्गौरायुः २-४, त्रयोऽभिएुवाः ५-२२, पृष्ठ्यः २३-
२८, छन्दोमाः २६-३२ महात्रतम् ३३, उद्यनीयश्चेति ३४।
पञ्चतरिशद्राने-्रायणीयः १, अमिएवस्य पञ्चाहः २-८, त्रयोऽभि याः ७-२७ पृष्ठयः
२५-३०, छन्दोमाः ३१-३४, उद्यनीयश्चेति ३५ ।
षट्जिंशद्राने--भायणीयः १, चत्वारो5मिल्लवाः २-२५, पृष्ठ्यः २६,-३१, छुश्दोमोः
३-३५, उद्यनीय ३६ इति ।
सत्त्रिशद्रात्रे-ग्रायणीयः १, चत्वारोऽसिस्वाः २-२५, पृष्ठः २६-३१ छुन्दोमाः-
३२-३५, महावनम् ३६, उदयनीय ३७ इति ।
अएिशद्राे-प्रायणीयः १, गो-आयुषी २-३, चत्वारोऽमि्षवाः ४-२७, पृष्ठ्यः २८-
३३ छुभ्दोमाः २४-३9, उदयनीय ३८ इति ।
१०
७४ ` . कात्यायन-शरोतसू्रस्य--
| एकोनचत्वारिंशद्रात्रे-प्रायशीयः १. ज्योतिर्गौरायुः २-७, चत्वारो 5सिष्ठवा; ५-२८
पृष्ठ यः २६-३४, छन्दोमाः ३५-३८, उदयनीय ३६ इति ।
चत्वारिशंद्रात्रे-छन्दोमानन्तरं महानतमधिकम्। अन्यत्पू्धेवदि्ति ।
पकानपशञ्चाशद्रात्रसंज्ञकानि सप्त सत्राणि। तत्र प्रथमे-प्रायणीयः १, कौसुरुबिन्द-
ख्यहः २-४, अतिरात्रः ५, नवो शष्थ्याः ५-१४, एकः षोडशी १५, अतिरात्रः १६, द्वादशोकथ्याः
१७-२८, अतिरात्रः २8, पृष्ठयः ३०-३५, अतिरात्रः ३६, दादशोक्थ्याः ३७-४८, उद्यनीयं
४8 इति |
ह्वितीये-प्रायणोयः १, अभिस्तवौ ठौ २-१३, गो-आयुषी १४-१ ', शसिष्ठवौ १६-२७,
अभिजिद्विश्वजितौ २८-२8, अभिषवः ३०-३५, सघेस्तोमः :३६, नवसप्तद्शः ३७, पृष्ठयः
३८-४२, छुन्दोमांः ४३-४७, महाव्रतम् ४८, उदयनीय ४४ इति ।
तृतीये-प्रायणीयः १, चत्वारो५मिष्ठवाः २-२५, सर्वस्तोमः २६, अभिस्वो २७-३८,
पृष्ठ्यः ३६-४७, छन्दोमाः ३५-४८, उदयनीय ४8 इति ।
चतुर्थ-प्रायणीयः १, चतुविशमहः २, त्रयोऽमिप्लवाः ३-२; नवरात्रः २१-२६,
ग्भिप्लवः ३०-२५, ओयुः ३६ गौः ३७, दशरात्रः ३८-४७ मद्दावतम् ४८, उदयनीय ४६ इति।
पञ्चमे—प्रायणोयः १, चत्वारो नवरात्रोः २-३७, दशरात्रः ३२८-४७, भहात्रतम् ४८,
उदयनीय ४३ इति--
षष्ठे सत्तमे च- प्रायणीयः १, चत्वारोऽमिप्लचाः २-२५, महात्रतस २६, अभिष्लषौ
२७-३८, दशरात्रः ३६-७८, उदयनीय ४६ इति |
शतरात्रे सत्रे-प्रायणीयः १, त्रिकद्ठुकाः २-७, चतुर्दशा ऽसिप्लवाः ५-८८, दशरात्रः
८६-६८, महाव्रतम् 88, उद्यनीय १०० इति । |
ततः संवत्सरखाध्यमादित्यानामयननामकं सत्रम् । तत्र प्राय णीयः १, चतुविशमहः
२, अमिप्लचौ ३-१७, पृष्ठयः १५-२०, 'अभिप्लवौ २१-३२, .एवं प्रथमो माखः। एवमेव
दवितीय-तृतीय-चतुर्थ-पश्चमाः । षष्ठे त्रयोऽभिप्लवाः १८, एष्ठ्यः १६-२४, दृद्दस्पतिसवः
२५, स्वरलामानरखाय; २६-२८ इति ।
ततोऽङ्गिरसामयननामकं सत्रं संचत्सरसाध्यम् | तब्च गचामयनवत्।
एवं हति वातवतोरयननामक सत्रं संवत्सरसाध्यम् । तद्पि गवामयनवत्।
ततः कुण्डपायिनामयननामर्क संवत्सरखध्यं सन्नम्। अत्र मास यावद्दीक्षाः
ततो मासं यावदग्निद्दोत्रम्, ततो मासं यावदशंपूणृंमासौ, ततो मासं यावद्वेश्वदेव पंच,
ततो मांसं वरुणप्रधासाः, ततो मासं साकमेधाः तंतो मासं शुनांसीरीयस् । एव मास
षटके 5तीते उत्तरान् पट् मासान् दतिवातवतोरयनस्य पूवण पक्तेणालु तिष्ठेत् । अत्र होत्रुद्वा-
तमैत्नावरुणप्रस्तोतृप्रतिप्रथातारः पञ्चत्विज्ञो, नान्ये। तत्र होता आध्वयंव--पोत्रीय-
हौत्राणि कुर्यात् । एवसुद्वाता नेष्टच्छाबाकी ये, मैत्रावरुणो त्रह्मत्वभतिहत्रे, प्रस्तोता ब्राह्मणाः
च्छुंसिग्रावस्तोत्रीये, प्रतिप्रस्थाताऽऽग्नीभ्रोन्नेतरे कुर्यात् ।
ततः सपसत्रं संवत्सरसाध्यम् । तत्र सव गवामयनमेव भवति | अथवा पूव प्राय
णीयं कृत्वा ततो दन्द स्रोमानां द्वितीयो विराडेकाहो ५झिष्टोमसंखः, तथा कौखुरुबिन्द्स्य यद्
द्वितीयं त्रिवृदझिरोमः, एतदहळंयं व्यत्यस्य व्यत्यस्य प्रयुञ्जानः सव सूत्र पूरयेत् ।
ततस्तापश्चिताख्यं सत्रं त्रिसंवत्सरसाध्यम्। अत्र सवंत्सर दीक्षाः, संवत्सरपघुपसदः
जुत्याश्च भवन्ति । सर्वमत्र गवामयनघत्।
भूमिका । । ७५४
ततो मद्दातापश्चितं पश्चसंवत्सरखाध्यम् | अत्र संवत्सरत्रयं यावदुपसद्ः, शेषं
तापश्चितेन समानम् । |
ततः चुल्नकतापश्चितं सत्रम् । तत्र चतुर्मिश्वतुभिर्मातैदाच्ता उपसदः खुत्याश्र
भवन्ति ।
ततोऽसिसत्रं नाम सहदस्रखुत्याकम्। तत्र-प्रायणीयः, १, त्रिकद्ठकाः २-४ चतुःषष्ट
शतमभिप्लवाः ५-8८८ पृष्ठयः ८६-8६८, छन्दोमाः ६8५-६६८ मद्दात्रतम् 888 उदयनीय
१००० इति क्रमः ।
ततखि संवत्सर नाम सत्रम् । अत्र पश्टिदीक्ताः संवत्सरसुपसद्ः, त्रिखंबत्सरं
जुत्याश्च भवन्ति ।
ततश्चत्वारि महासत्राणि-तत्र प्रजापतिसत्रं थमम् । तत्र छादशसंवत्सरं त्याः,
उपसदो दीक्षाः !
ततः शाक्त्यानामयनस क्ष सत्रं द्धितीयम । तत्र षटचिशत्संघत्लर सुत्याः ।
ततः साध्यानामयनसंक्षक सत्रं तृतीयम् । तत्र शतसंवत्सरं सुत्याः । ततो
विश्वसजामयनसंक्षं सत्रं तुरीयम् । तत्र सहस्रं सुत्याः ।
ततः सारखतस त्राणि यात्सञाणि इति घा प्रसिद्धानि त्रोणि सत्राणि । एषां दीक्षाः
सरस्वतीसमुद्र्सक्गमे प्रभासच्तेत्रे. भवन्ति। अत्र चतुर्थस्य सारस्चतसत्रस्य दार्षद्वतमिति
संज्ञा ।
ततस्तुरायणं नाम खत्रमिति ।
एवं ग्रन्थे प्रविचिक्ूणां ग्रन्थपरिश्रमं विनेच पूथ सामान्यतः पदार्थमधिजगमिषतां
छात्राणां पदार्थज्ञानं सम्पादयितुकामेन मया ग्रन्थस्था पव विषयाः सङ्ग्रहेण निरूपिताः ।
विशेषतस्तु तत्तत्प्रकरणादेचागन्तव्या इति शम् ।
पं है
क ५ |
iia
३.4
भीहरिः
कात्यायनश्रोतसूत्रस्य
विषयानुक्रमः ।
अथ प्रथमाध्यायः
विषय३--
१ अधिकारनिरूपणप्रतिज्ञा
२ कमेणां फलवत्वम्
३ सञ्जप्याणामेव कर्मखधिकारः
४ शद्राणामदृहदीनादीनां च नाधिकारः
५ पुंसा सहैव खिया अधिकारनिरूपणम्
द रथक्तारङ्याधानमात्रे एवाधिकार
७ घ्यपतिनिषादस्य गावेधुकेषावधिकार
८ ब्रह्मचारिणः ्रीसङ्ग गद भेज्या आज्याहुती वा प्रायश्चित्तम्
8 खपतीएी अवकीणंपशौ च लौकिकाग्न्यादीनामङ्गत्वम् ...
१० स्मार्तानां कर्मणामौपासनास्नौ कर्तव्यता नाइवनीयादिछु ...
११ यागस्चरूपनिरूपणप्रतिज्ञा ...
१२ यागरुवरूपनिरूपणम् Ee
१३ अफलञुक्तानामयागहोमरुपाणां यागाङ्गत्वनिङपणम्
१४ यागददोसरूपाणामपि अफलयुक्तानां यागाङ्गत्वम्
१५ घ्राहमणानामेवात्विज्येऽधिकार
१६ यजतिज्ञुहोत्योलेक्तणम्
१७ फलयुक्तकर्माडुछाने याथाकास्यम्
१८ नियमादिछु न याथाक्कास्यम् ...
१8 नित्यं कमे यथाशक्ति खाङ्गं कतंग्यम्
२० कास्यं कमं साङ्गमेवाबुछेयम्
१ मन्त्रलक्तणम् ०३
२२ यज्जुषां लक्षण॒म्
२३ अध्याद्दारो मन्त्रेषु कायं
२४ मन्त्रान्ते कमं कर्तव्यम् वट
२५ सूत्रे मन्त्रस्यादिमात्रोपादाने सर्वा मन्त्रः प्रयोज्यः
२६ उच्तरमन्त्रस्यादिना पूचमन्त्रसमाप्ति .
_ ` २७ चऋक्खाममन्त्राणासुष्येः पाठो, याजुवैदिकानासुपांशु
२८ प्रषाणामुच्चेः पाठः
२६ बहिंःशब्दो जातिनिमित्तो न संस्कारनिमित्तः
(४
श्र
68 68 08 ७ ७ ७ /७ ७४ “७. “०
Gm & १८ ys
29 0911 GGG
>>
२ | कात्यायन-धौतसरूत्रस्यं--
विषयः--
३० परिमाणाडुक्तौ सामथ्यांचुसारेण तत्कल्प्यम्
३१ वेद्बन्धनकाल
३२ अवध्यथकस्याडो5मिविध्यथेकत्बम्
३३ अन्तत्वनिदेशो5पि अभिविध्यर्थ
३४ प्रतिकर्माहवनीयोद्धरणम्
३५ अनारभ्याधीतानां प्रक्रतिगामित्वम् मै
३६ खुवादिमिन्नानां होमसम्बन्धिपात्राणां वैकङ्कतत्वम्
३७. स्रवादिनां खादिरित्वांदिकम् 9
३८ अहोमसस्त्रन्धिनां पात्राणां वारणकाष्ठवत्वम..
३६ स्रगादीनां लक्षणानि
४० ऋत्विजां गमनागमनमागः सोत्तरवेदिकयागेपु
४१ ऋत्विजामिष्टिषु गमनागमनमार्ग
४२ काम्ये प्रतिनिधिनाँस्ति
४३ नित्ये कमणि प्रतिनिधिः
४४ आरब्धे कास्ये प्रतिनिधिः ..
४५ पयोब्रतादावपि प्रतिनिधिरस्ति
४६ प्रतिनिहितद्र्यस्य श्रुतद्रव्यशव्देनेचामिधानम्
४७ पूतीकानां सोमशब्देनैवामिधानम्
४८ पृषदाज्यस्याज्यशब्देनेवामिधानम् र
७8 चैकल्पिकोपात्तद्रव्यापचारे प्रतिनिघेरेबोपादानम्
५० प्रतिनिधिनाशे श्रुतशब्द्स्योपादानं न प्रतिनेधिलदशस्य॒ ...
५१ का्यांसमथेश्रुतद्रव्यसत्वे$पि अश्र तसमर्थप्रतिनिधेरेवोपादानम्
७२ विहितगुणके प्रतिनिधी अविहितगुणकस्यापि श्वतस्यैवोपादानम्
५३ श्रुत्यथंपाठेः क्रमनियम
५३ पाठकमादर्थेक्रमर्य बलीयस्त्वम्
५५ -धौतक्रमस्य सचपिच्तया बलवत्वम् _
- ५६ चोद्नापाठान्मन्त्रमाठो बलवान
५७ पदार्थानुसमय
५८ चतुर्मुष्टिकस्य पदार्थस्य पकपदार्थत्वं न सुष्ट
५६ ग्रहणादानयोः कमेण सादनप्रदानान्तत्वम्
६० अनेकाभिन्नदेबताकदधिपयोयागांदौ नावदानं प्रदानान्तम्
६१ प्रक्रान्ते समासेऽपि नित्यस्य स्वकालेऽनुष्ठानम्
६२ षोंडशिर्तोत्रस्यो कथचिग्रद्दोत्तरमेवाजुष्ठानं न स्वकाले
६३ प्रधानकमेछु क्रमोऽनियतः -..
६४ अवत्तस्य हविषो नाशे हविरन्तरमुत्पाद्यम्
६५ अधिशब्ददेषताक्रियाणां प्रतिनिधिनांस्ति
. ६६ निषिद्धानां माषादीनां प्रतिनिधित्वं नास्ति ...
ह ६७ यज्ञमानस्य प्रधानकाय प्रतिनिधिनास्ति
विषयातुक्र । | 5
विषयः--
८८ यज्ञमानस्य गुणकायं प्रतिनिधिभेवत्येव ... नट ८ २७
६& सत्रेषु वचनात्खामी प्रतिनिधोयते दैन क हट २७
७० सत्रेषु प्रतिनिहितस्य नेदिष्ठिनो यजमानस्य संस्कारयोगः ... A २७
७१ सत्रेषु घोहाणानामेवाधिकारः 5 र २८
७२ पककढ्पानामेव सत्रेष्वधिकार कक न. ०३३ २८
७३ अतुल्यप्रमाणानामपि सत्रेऽधिकारः छ ०. २८
७४ सत्रसस्बन्धि णृहपतिकायंऽपि च्ञत्रियादीनामनधिकारः ... : २३
७५ संवत्सरशव्द्स्य दिनपरत्वात्सहस्नसंवत्सरसत्रे मनुष्याणामेवाधिकारः ... २६
७६ भ्रधानकर्मणां सहप्रयोगे अ्रयाजायङ्गकमंणां तन्त्रम् ८4 हट, ३१
७७ श्री-राष्ट्रादिफलादिभेदे मित्रविन्दाग्नेयादीनां भेदः न ३२
७८ द्वाद्शाहादौ 'द्वादशाहे सुत्यामागच्छु? इत्येवं सकृदेव खुब्बह्मएंयानिगदे खुत्योपलक्षणम ३३
७& एकद्रव्ये कमांचृक्ती मन्त्रचचनं सरूत् °
३३
८० हविग्रदणव्िस्तरणादौ मन्तरात्तिः . .. > i ३४
८१ आज्यस्य द्वितीयग्रहणादौ वचनामन्त्रनिवृत्ति ह कट ३४
८२ शन्त्यमुष्टि्र हणे च वचनान्मन्त्रनिदृत्तिः ... भन i ३५
८३ अनेकामनोश्ञल्मदशंनादौ सक्कन्मन्त्रचचनम् ... र ० ३५
८४ कालमेदेन निमित्तप्राप्तौ मन्त्रावृत्तिः ३५.
| ८५ आधानादिसंस्कारस्य प्रतिके नाद्ृत्तिः ५८ र ३५
| ८६ पश्वनेकत्वेऽपि यूपैष्यम् ... न जक र्य. ३६
| ८७ यूपस्येव खरोरक्यम् वु व 2५ ३६
Fe ८८ दत्तिणाऽऽम्नानात् ऋत्विजां गुणकमेत्वम् ... दई बन ३७
| ८$ स्वामिनो द्रव्यपरिग्रहादि प्रधानकमकतेत्वम् वू ३७
| &० आ्राशीःप्राथनमन्त्र-जप-सुएडनसंर्कारादिक यजमानकतृ्कम् i ३9
| &१ वाचनिकं शुकग्रहान्वारस्भादिकं च यजमानकलूकम् ... न ३७
| 8२ ऋत्विजां समाण्याजुरोधेन कमैकरणम् ... ३७
| 8३ श्वृतत्रह्ासूञाः कमे छुयुं द ख्य दु झप
&४ प्राकसंखान्युदकसंखानि वा कर्माणि कार्याणि व्र दे ङ्क
` 8५ परिञ्रमण-परिरुतरणादीनि च प्रदक्तिणं कार्याणि ३८
8६ पिञ्यादि कर्माणि दैवक्मविपरीतक्रमेण सकत दक्षतिणसंस्थानि चाजुष्ठेयानि ३८
६७ क्रियाप्रधानद्रव्यनाशे साङ्गादत्ति
- ३८
&८ त्रीहियवयोरन्यतरेण यागाजष्ठानम् ह पृ ग ३8
88 'ऋत्विजादिगुणानामाघारे ससुच्चयः ४०
१०० होतृकाधानमन्त्राणां ससुव्चयः ऱ्य i ४०
१०१ पकस्मिन् कमंण्याक्ञातानामनेकप्रायश्चित्तानां समुच्चयः ... Re ४१
१०२ कर्मणि जपाद्वज मन्त्राणामेकश्रति म न हि ४२
१०३ आस्रातानेकसङख्याकदच्तिणानां विकल्पः ... क मल ४३
१०७ पशुगणे द्रव्यार्थक्रियाणां बसाहोमादीनां समुच्चय जी व शह
१०५ सोमक्रयसाधनानां हिरण्यादीनां समुच्चयः कक TS डेरे
४ कात्यायन-श्रौतसंतस्य--
विषय३--
१०६ गाहंपत्यादहवनीययोमंध्ये न गच्छेत्, न. चोद्पात्रादिकं नयेत्
१०७ प्रद्क्षिणमप्रद्क्तिण वाऽऽव्रत्येतरथाऽऽव्त्तिः
१०८ विहितपदार्थालुष्ठानानन्तरं प्रवेशमार्गेण निष्क्रमणम्
१०8 अग्न्यायतनादुत्तरतः कमंणोऽडुछानम् ...
११० ब्रह्मयजमानयोदेक्तिणत उपवेशनम्
१११ यज्ञमानस्य ब्रह्मणः पश्चादु पवेशनम र
११२ यज्चुवेदविद्दितस्य कमणोऽध्व्युकतंकत्वम् ...
११३ यज्जुचेद्विदहितकरमंणोऽञ्रीदादिकतेकत्वं काचित्कम्
११४ हविरादीनामन्तरङ्गषदिरङ्गभावः 22३
११५ झाज्यशब्दो जातिनिमित्तः ...
११६ पुरीषं चात्वालाद् ग्राह्यम्
११७ आज्यसाध्ययागा भौवाज्येनाबु्ठेया कस्य
११८ इडादोनामपि भ्रौवाज्येनाइ्ठानं केषांचिन्मते
११६ द्शंपूणंमालादिषु जहा होम /
१२० अवचने खङ्द्रुहीतेन होमः काय;
१२१ हविषश्चोइनायां व्रीहियवान्यतरोपादानम्
१२२ देवतोद्देशेन ग्रहीतस्य दि स्म्रिबाऽवदानम्
१२३ हविषः पश्चाद् भागाक्ततीयमवदानम्
१२४ द धिपयसोरपि अङ्शुए्ठपवमात्रमवदानस्
१२५. अंवदानात्प्राक् पश्चाश्चाज्येनोपस्तरणाभिघारणे `
१२६ सिष्टकृति प्रधानांवदानापेक्षया एक न्यूनमवदेयस्
१२७ स्वि्टकृतेऽवत्तर्य द्विरमिघारणम्
१२८ स्विए.कर्निन्नावदाने छते विषः प्रत्यमिघारणम्
१२४ पकपालस्य पुरोडाशस्य सवंस्यैवँ होमः
१३० अञुध्रहीति प्रैषे च देवतापदं निदेएव्यम्
१३१ मैत्राचरुस्य प्रैषे च देवतापद्ं चतुथ्यन्तम् ``
३२ मैत्रावरुणपरैषभिन्े प्रेषे द्वियीयान्तं देवतापदम्
१३३ पेषसस्बद्धे ऽनुचाचने द्रव्यपदं षष्ठ्यन्तम्
१३४ मन्मघटकस्य असौस्थाने नामादेशः
१३५ सवषटकारहोम आहवनीयद क्षिण्तर्तछठता इशानामिसुखेन कायः
१३६ अझ्ीदस्तीन्विहरेत्यादीनां सम्शोधनार्थांनां मन्त्रत्वम् os
१३७ प्रयोजनमालोच्य फर्माडुष्टानात्परागेव द्रव्याणां समीपे स्थापनम्
१३८ हविषां मध्ये पश्चादुक्तस्य पश्चाद् ग्रहणम्, उत्तरतः अपणम्, आसाद्नं 'च
१३& साज्यस्यैकस्य दक्षिणहस्तस्य जुह्ादेवेंदेनोपग्रहणम्
१४० आज्यान्यसहितस्य ताइशस्य स्फ्येनोपग्रहणम्
१७१ जपोपस्पानादिछु कुशेरुपप्रहणम छ न
१४२ शब्दमक्कवभ्डुप भ्वति ज्ुहमांद्ध्यात् जप ५६
र हः “१७४ विश्वज्ञिदादीनांस्वर्गफलकत्वम् . .., ...
|
::}
|
१
|
१
ne
हः
विषयाजुक्रमः । ५
विषयः-- पृष्ठम्
१४४ गुणात् फलाधिक्यम् 52 "५३
१४५ दानवाचनादिषु यजमानस्य कतृंत्वम् ... क क ५३ `
१४६ जातादिषु अलम्भचे यजुमेन्नेण क्रिया न भवति ०३, ठ ५३
१४७ रोद्रादिमन्रपुचायं तत्कमे च कृत्वा अप उपस्पृशेत् , ५३
इति परिभाषाऽध्यायः प्रथमः ।
अथ दितीयाध्यायः
९ ९ 615 OQ
( द्शएणमासेष्टिः ) तत्रादौ यजमानकतृककम निरूपण
१ इष्टिपूचं दिने एच वा नियमवान् भवेत ... ee BIT]
२ अध्यन्वधान यजमानाध्वय्वन्यतरकत्ंकं देचतापरिग्रहफलकम् ,
शञ्चिञये क्रियमाणमेक कमे ५ ५९
३ कर्माङ्गं मांलसैथुनवजेनम् ... टि - ५८
४ वेशश्मशुवप्न॑ शिंखावजम् पद
५ भध्याहोत्तरं दस्पत्योहाष्यमाणद्रव्यमायादिमिधाशनं सति सामथ्ये पट
द आहवनीस्य पञ्चात्याङपुखस्तिष्ठन् पश्यन् त्रतसुपेयात् ५8
७ दर्माङ्ग सत्यवद्नमू र ५६
८ सायमारण्यक्षत्षफलाइशन वैकल्पिकम् ५६
& गाईंपत्यांदवनीयान्यतरणद्देष्ण आस्तरण यजमानस्य शयनम् ५
१० प्रतिपहिन एव अऱ्यन्वाधानादि कर्मापवर्गान्तम् ५६
११ पातरक्षिद्दोन्रानन्तरं ब्रह्मवरण प् ६०
१२ भूपत इत्यादिना सकलेन मन्त्रेण दुतः खन् “अहं भूपति' रित्यादिमच्य जपेत् ६०
१३ यजमानकतृक ब्रह्मणः प्रार्थनम्
१४ उत्तरतो व्रतस्य ब्रह्मणो दक्तिणतः स्यापिता5५५खनगमनार्थ मार्गविकदपः ... ६०
१५ त्रह्मणा स्वाखनस्येक्षणम् दन ;
१६ आरूनात्तणनिरखनम्
र कर ८ ६१
ब्रह्मकतंककस निरूपणम्
१७ ब्रह्मासने उपचेशनम् ६१
१८ त्रह्मशे चिशिषए्भागापंणप्रसूति अञुयाजप्रेषान्तं त्रह्मणो चाग्यमः ६१
१६ नेमित्तिके व्याहतिद्दोमे पू्वेुपस्थिते अपकृष्य ब्रह्मवरणम ६१
२० ब्रह्मवरणानन्तर वा वतग्रदणम् ६२
२१ ब्रह्मणो बाग्यमलोपे वैष्णवमच्ञजपः i ६२
२२ अध्वर्योरपि हविश्रेहणकालिकवाग्यमलोपे चैष्णवमन्ञज्ञपः ... ६२
२३ अपां प्रणयनाय अध्वर्यारलुक्षानम् ६२
२४ ब्रह्मणा हविष इभ्मा-चर्हिषोश्च प्रोक्तणायाध्वर्योरचुज्ञानम् ... «25% ६
२५ वेदिपरिग्रहाजुज्ञानम् . ... | ee = ष
६ कात्यायन-श्रौतसूत्रस्य--
विषयः-- ' पृष्ठम्
. २६ सामिधेन्यदुबचनाथ ब्रह्मणा दोतुरडशानम् ' ब ६३
२७ देवता वर्धयेत्यादि घेहीत्यन्तस्य प्रोच्तणाद्यबुशाने ऊद्दपू्वंकमजुषङ्गः बै ६३
२८ ब्रह्मा सपात्रं प्राशित्रं प्रतिणुहऽऽसाद्य पुनरादाय प्राश्नीयात् $ ६४
२8 ब्रह्मा प्राशित्रपात्रे प्रक्तास्य नामिमालमेत् ... द न ६४
३० अजुयाजाथ ब्रह्मणा “पतं त' इत्यनेनानुशानम् 3 ब ६५
३१ कमंसमापौ त्रह्मकमेकसमिद्धोमः र ५ ४२ ६५
३२ व्रतजपादि कमाँपवगेसमिद्धोमान्त ब्रह्मत्वसुक्तमिष्टिपश्वोज्ञयम् Ee दप
३३ सोदकचमसरूय गाहपच्योक्तरतः स्थापनमालम्भश्व 5. > ६६
३४ अपां प्रणयनाथ ब्रह्माजुज्ञाप्रार्थनम् = द ६६
३५ आहवनीयोत्त रतः सोदकचमसस्य मन्त्रेण स्थापनम् ... ८. ६७
३६ अप्लिप्रणीतयोमध्ये न कश्विहच्छेत् हि ५३, ८ ६७
३७ प्रणयनांशरितपात्रविशेषात् फलविशेषः न क ६७
३८ अझोनां दभै; परिस्तरणम्, सर्वेषां पात्राणां उन्दशः स्थापनं च - ... ६७
३8 पात्रासादनमध्वयुंकतंक यजमानकतक वा ... * दद 77: दः
४० पांत्राणां विनियोगक्रमेणाऽऽसाद्नम् 23, पाटी; ०३३ दद 0
४१ गाहपत्यस्य पश्चाढुत्तरतो वा पात्रासादनम् ee 5 द्ध `
४२ शुर्पाद्यादाय सम्यकपदार्थाडुष्ठानाय वाग्यमः कार्य - 5 द्द `
रि ४३ शूर्पाझिहोत्रहवण्योः प्रतपनं दृविश्नदरणार्थ म ह! ०० ^
प्र ४४ गाहंपत्यस्य पश्चात् स्थितं शकरमनुगच्छेत् टे सा ६६ |
क. ४५ दक्षिणोत्तरयोचुरोः क्रमेणाऽमिमशंनम् ... शत न ६३ ।
७६ 'नःसंस्कारत्वा देकस्या एव अभिमशंनम् ... दर प ९७ ती
४७ शकटसस्वस्थि दक्षिणचक्रारोहणम् दा भि मो ७० .
४८ हविषः प्रत्तणम् ग नाति 5 1
४& हविध्येतिरिक्तलोष्ादिनिरास
५० लोष्टादेरभावे हविषोऽमिमशनम्
५१ हविष आलम्भः -
५२ आझ्ेयभागाथ चतुरो सुष्टीनिवपेत्
५३ अम्लीपोमीमयागाथ च चतुश्र ्टिनिर्वाप
५७ हविष्यशेषाभिमशंनं शेषिसंस्कारार्थम्
५५. प्राचीक्षणं धमापनोदार्थम्
५६ हविग्रेंदीत्वा शकराद्वरोइणम्
५७ गाहंपत्यस्योत्तरे गत्वा पश्चिमे हविद्रव्यस्थापनम्
५८ पात्रीतो वा
५8 पात्रीपूर्वाधेममिम्दश्य धूरभिमशेनादिमन्त्रांणां जप
६० शकटादवरोहणस्थानीयपुत्थानम्
१ पवित्रयोश्छेदनेन सम्पादनम् 9
“ ६२ अझिहोत्रह्वण्यामपः छत्वा पवित्राभ्यासुत्पवनम्
६३ प्रोक्षणीयु पवित्रनिधानम् म
विषयानुक्रम; ।
विषयः--
६४ प्रोक्षणीपात्रं सव्ये कृत्वा दक्षिणेनापामूध्वं चालनम्
६५ पात्रस्थानामपां तदेकदेशेन प्राणीतेन वा प्रोक्षणम्
६६ भोक्षणीमिराग्नेयादि हृविःप्रोक्तणम ह
६७ प्रणीता५०हवनीयान्तराले प्रोक्षणीनां निधानम्
देद कृष्णस्य. सगविशेषस्याजिनमाद्द्यात्
६६ कृष्णाजिनं पात्राणयतिक्रस्य नीत्वा खकूद्वधूनयेत्
७० उपरिलोमप्रत्यश्ग्रीवकष्णाजिनास्तरणम्
७१ वामपाणिरुपृ्टः कृष्णाजिने उलूखलनिधानम्
७२ उलूखले हृविद्वव्यप्रक्षेपः
७३ उलूखले हविषः प्रद्तेपांनन्तरकाले वाऽध्वयंयजमानयोर्वाग्विसगः
७४ नानावीजेषु अन्त्यहचिरानपनानन्तरं वाग्विसगं
७५ सुसलमादाय हविष्येपु अवदधाति ५० ७८३
७६ अवघातं कुवता ५ध्वयुँणा पत्न्या अझीधो वा55ह्वानम्
७७ आहननानन्तर पत्न्या.अज्नमीधा वापवघातः ...
७८ अध्वर्या हविष्छदाहान कुवंति अम्नीत् हृषदुपले समाहन्यात्
७& अग्नीच्छूपंमादाय तस्मिन् हविरुद्धपेत् »
८० अझीत् निष्पूय तण्डुलान् कणांश्च पृथकरोति
८१ अध्वयुचिचेकीकरणानन्तरं तुषान्निरस्येत् ...
८२ पाच्यां हविष्यान् छत्वा मन्त्र पठन्ननांमिकया सुगृशेत्
८३ त्रिः फलीकरोति ड
८४ फलीङत्य फलीइत्य कणनिधानम्
८५ अध्वय्वझीधोयुँगपत्पेषणोपधानाबुछानम् ...
८६ उपवेषाख्यं काष्ठमादाय तेन गाहेपत्याङ्गारान् प्राच्यां प्रेरयेत्
८७ गार्हपत्यस्य द्क्षिण॒भागेऽङ्ञारं निधाय कपालेनावच्छादयेत्.
८८ वामाङ्गुलिस्पृष्टे कपोलेऽङ्गारनि धानम्
८8; मध्यमकपालात्पश्चाद् ¦ ड्वितीयकपालोपधानम् , तत्राङ्गारनिधानं च ,
६० मध्यमकपालात्पूबेस्यां दक्षिणस्यां च क्रमेण तृतीयचतुर्थयोः कपालयो रुपधानम्
8१ मध्यमकपालस्य दत्तिणत उक्तरतश्च प्रद् क्षिणक्रमेणोपदध्यात्
8२ अझ्लीषोमीये एकादशानां कपालानासुपधानमेवमेव
8३ उपहिंतानां। कपालानामङ्गारैस्तापनम् 2
६8 पिष्टसंयवनार्थांनामपां गांइेपत्येऽधिश्रयणम्
8५ पेषणाद्यर्थमपि रृष्णाजिनादानादि कायम् ...
8६ इष्णाजिने (शिलानिधानम्
8७ शिलायाः पश्चादधरुतादुद्गग्रां शस्या प्ररयेत्
8८ शिलायासुपलाया निधानम् न
88 शिलायां तण्डुलावापपूव कं तेषां पेषणम् ... 2
१०० शिलायां पिष्टानि क्रष्णाजिने प्रक्षिप्य इच्तते fe
> कात्यायन-भौतसत्रस्य- |
ह, विषयः . पृष्ठम्
१०१ पिष्यमाणेषु तण्डुलेषु ्रह्माऽऽज्यस्थाल्यामाज्यं निवपेत् ... पफ ट्र
१०२ सपवित्रायां पाड्यां संयधनार्थ' पिष्टावापः ... मुर > चर
१०३ अध्ययुर्गाहपत्यस्य पश्चाडुपविशेत् 3 व कि 7
१०४ अम्नीत्तप्ता अपः संयवनाथमा नयेत् ब् 2 प्र |
१०५ अध्वर्युरानीता अपो मन्त्रेण शृह्दोत्वा पिष्टेषु मिश्रयेत् ... ल दर |
१०६ पिएडद्यं समं सम्पाद्य इदमञ्चः’ 'इद्मझी षोमयोः' इत्यासभते हू) दरै
१०७ ब्रह्मा5ज्यमधिश्रयेत् I दरै
१०८ पत्न्यां रजस्घलायामाइवनोयश्वापिण आहवनीये आज्याधिश्रयणमू ... ८३
१०६ अध्वय्वंज्ीधौ युगपद् आझ्चेयाञीषोमीयौ पुरोडाशावधिश्रयेताम् "मे ८३
११० आग्नेयाझोषोमीयपुरोडाशयोरध्वय्व्नीङ्गयां प्रथनम् ... हि: ८४ .
१११ तयोरेवाद्धिरमिमशनम् ... न ह ८७ :
हे ११२ पुरोडाशमाज्यं च परितो ज्वलव्ज्ञारप्रामणम् 2 > 7
र ११३ पुरोडाशोपरि असि दयात् i Et प्छ |
| ११४ श्टताश्टताथमालसते नन i. I ८७ |
११५ »टतो पुराडाशौ भस्मनाऽच्छाद्येत् वः न . दिय 0
११६ पाञ्यङ्गुलिप्रक्तालनजलमाष्येभ्यो निनयेत् ... नु क प्प
F ११७ अन्वाद्दायंमोद्नं दक्षिणाझमावधिभ्चयेत् ... त .. र)
ह ११८ चेदिखननध्रकारः i fe B55 र. पदे:
- जद ११& पशुकामस्य पुरीषान्तराह हद टु दा»
+ १२० अप्नीद्वेदि परिसमुह्य वेदेः पू्ववितृतीये उत्कर कुर्यात् ... क ८७ .
क १२१ स्तस्बयजञुद्दंरणात्माक घजद्ञेण एथिवीमात्मानं च न स्पृशेत् ००० ८४७. |
र १२२ घामहस्तस्थितं सतृणं स्फ्यं द क्तिणेनालभ्य इन्द्र स्येत्यादि अञझ्ीज्जपेत् ... ८७ |
न १२३ वेद्यासुद्गग्रं तृणं निदध्यात् क Fe ME.
दद ` १२४ निहिते तृणे प्रह्रेद्वञ्रेण ... क कद HE ट्ट
कक १२५ वज्रोद्धतपुरोधादानम् ... दै 0. .. व्वा
| १२६ घेदि प्रेच्य आत्तं पुरीषसुत्करे प्रक्षिपेत् ... टे द्य दद
` १२७ प्रहरणादि उत्करे पुरीषप्रेक्षणान्तं द्वितीयवारं कर्तव्यम् ... . नि)
न्य १२८ अझीडुत्करे हस्तह्येनाभिन्यसेत् हन् |
कै. १२& प्रहरणादि पूर्वोक्तं तृतीयवारं कार्यम्
र: १३१ सतृणं पुरीषं चतुथवारं तृष्णीमुत्करे प्रक्षिपेत्
१३२ वेदेदेक्तिणतः पश्चादुचरतश्ध स्फ्येन परिग्रहं कुर्यां
| १३३ अध्वयुर्वेद्यां चिरुक्षिण्य 'हर त्रि" इति प्रैषमन्त्रं पठेत् ...
ड १३४ यथोल्लिखिताभ्यो लेजाभ्यः पांस उडु त्याझीरलेखाः संसशेत्
१३५. प्रकारङ्येनोक्तं वेदिखननम'घुना कार्यम्
१३६ पूर्ववत् वेदिखनन पुनः कुर्यात् पक
१३७ घज्रेण वेदि समीकुर्यात् ... टक खे
१३८ वेदेरुपरि प्रोच्तणीर्धारयेत् ... गे र
विषयाचुकमः ।
चिषयः—
१३६ धायंमाणासु प्रोक्तणीषु अग्नीद् वञ्जमुद्यम्य प्रोक्षणीरासाद्येत्यादीन सर्वान्
प्रेषान्युगपत्पठेत्
१४० प्रेषार्थकतृत्वमझीघ इति पूवे प्त
१४१ प्रैषार्थकतत्वमध्वर्योरन्तरङ्गत्वादिति सिद्धान्त
१४२ कांष्टेन हस्तेन वा पुरोडाशमवद्यति व्र
१४३ स्तरणकाले तणकाष्ठादेवंदितो निरसनम् ...
१४४ स्फ्यम्ुदगग्रं प्रहरेत्
१४५. पाणी प्रक्षांट्य प्रणीतानामपरतः स्फ्यनिधानम्
१४६ प्रणी ताऽऽदवनीयान्तरालेनाइृत्य प्रणी तातः पश्चात्पूवंमिध्मं , निधाय बर्हिनिंदभ्यात्
१४७ स्तुवस्य स्युचां प्राशित्रदरणादीनां च प्रतपनपूर्वेक चेदाग्रैः संमार्जनं कृत्वा
अझीधे समपंणम्
१४८ संमाजनानां घेदाग्राणासुत्करे प्रानम्
१७६ जिद्वुता सुञ्जयोकत्रेण प्ली सन्नह
१५० आज्यसुद्वास्याध्वयुंणाऽध्येषिता पत्नी मन्त्रेणाज्यमवेक्षते
१५१ वेद्यामासादिताम्यः प्रोक्तणीभ्यः पश्चादाज्यासाद्नम्
१५२ आहवनीयश्रापिण आहवनीये आज्याधिभयणम्
१५३ आज्यस्य प्रोक्तणीनां चोत्पवनम्
१५४ अध्वर्योयंजञमानस्य घाऽऽज्यावेक्तणम्
१५५ जहां जवेण चतुरवारमाज्यग्रदणम्
१५६ उपरति अश्छत्व आजउ्यद्रव्यकानुयाजसहिते करमणि स्तवेणाज्यग्रहणम्
१५७ पश्चातिथ्ययोव चनादुपस्रति चतुराज्यग्रहणम्
१५८ भ्रचाया च चतुराज्यञ्रहणम्
१५६ इध्म-चेदि बर्िषां प्रोच्ञणम
१६० प्रोक्षणीशेषेण बहिंसूलोपसेचनम् ee °
१६१ पवित्रे प्रणीताछु निधाय वर्हिषः पुरल्तातप्रस्तरग्रदणम्
१६२ वेद्यां बद्दिंषां त्रिद्वूत् स्तरणम्
१६३ सूलानि अधस्तात् ऊत्वा पश्चादपवग स्तृणाति
१६४ प्रागपवर्ग निष्कुष्य निषकृष्य स्तरणम् >
१६५ आइवनीयकटपनात् पूव दविषाप्तुदासनम् ...
१६६ शाइवनीयस्य समित्प्रक्षेपेण समर्थीकरणम्
१६७ डलुयाजा्थेपुल्सुकयोराहवनीयाजिष्काशनम्
१६८ आद्ववनीयस्य पश्चिमे, दक्षिणे, उत्तरे च क्रमेण परिधि-परिनिधानम्
१६६ आहदवनीयमीक्तमाणः सुयेस्त्वेति जपेत् ...
१७० उद्गग्नयोविंध्व॒त्योवेंद्यां निधानम्
१७१ अप्रङतयोस्दृणयोनि धानम्
१७२ यूपा्जनं खालीखाज्यान्येनाज्येन कायम् ..
१७३ पुरोडाश-पयस्या-घानानां संस्कृतानां लौकिकानां वोपादानम्
_ ७३ विश्वृत्योरुपरि प्रस्तरस्तरणम्
१० 5 कात्यायन-भौतसूतस्य---
विषयः-- पृष्ठम्
१७१ प्रस्तर पाणिद्वयेनामिन्यसेत् द 55 TR
१७६ प्रस्तरं सब्येन स्पृशन्नेव तस्मिन् जुहं प्रतिगृह्य निदध्यात् ... वचि
१७७ ज्ञुहपेक्तया नीचामुपभ्चतँ, ततो नीचां भवां स्थापयेत् १००
१७८ पाञ्यां. स्यानद्वये घृतेनोपस्तीये, पुरोडाशौ घृतेनामिघारयोदशुद्वास्योपत्तीणं |
निधाय घृतेनानक्ति | १००
१७६४ कपालानां प्रत्येकं समन्त्रममन्त्रक वा घृतेनेषदजनम् ... ... १००
१८० हवींषि सुख्यक्रमेण निधायालभेत पे दा ०... १००
१८१ अध्वयुरात्मसंस्कारा्थमात्मानमालभेत ... 5३३ «०० i)
इति हितोयो$ध्याय
: ` अथ तृतीयोऽध्याय
Fe . १ वेद्या उत्तरतः भोणेरुसरतो होतृषदनं कुशास्तोणं संस्थाप्य खमिधमादाय
| जं सामिघेन्यचुषचनाथ॑ होतार प्रेष्येत् कः .., १०२
FT _ २ खिष्टङृतः प्राक् अचां निगदानां च प्रथमखरेण पाठः... .. १०२
ST .“ “३ स्विष्टरृतः प्रश्रति इडान्तं तेषां मध्यमेन पाठः 11: १०२
जट :- ४ इडात उत्तर तेषासुत्तमेन पाठः ५ हन? ..- १०२
Er ¦ ५ यजमानः “सन्तन्वश्चिव” इति मन्त्रं पठेत् Fr ,-- १०२
FE ६ पाद्याभ्यामदुष्ठाभ्यां आतृव्याववाधनं क्रत्वथेम छ ,., . १०३
ध्य. ०७ देष्याभाचे भ्रांतूच्यपद॒भयोगेणावबाधनम् .., १०३
. ८ सामिधेनीसङख्यां ज्ञात्वा तत्सङख्यापूरणप्रत्ययान्तं पश्चद्शेनेत्यादि
{ कमवधानमन्त्रे प्रयोज्यम् .« = १०३
. 58 सामिधेन्यन्ते होआ क्रियमाणप्रतिप्रणवप्रयोगकालेऽध्वयुरिध्माधानं कुर्यात् ... १५३
/ १० “समिद्धो अझ आहुत” इत्येतत्सामिघेन्यचुवचनात्पूवेमनुयाजघटितेषी
fF; पकषजेमिध्मजातमध्नावभ्यादध्यात् ` . १०३
कः ` ११ सामिधेन्यनुचचनान्ते चेदेनादवनीयस्य त्रिरुपवाजनमदए्ाथ, खुवेण ३
न पूर्वा घारः, अझ्चिसम्मार्गश्च न १०४
¢ १२ इध्मसन्नहनद्भः परिक्रम्य परिक्रम्य परिधिमनुलषयासिं प्रदक्षिणक्रमेण
त्रिखिरग्ीत्संमार्ि . _ १०७
; १३ मध्ये तूष्णीं सम्मार्गः र (०४
, १४ आहवनीयस्य पश्चिमतो देवेभ्यः पुटाअलि करोति दक्षिणतः पितृभ्य उत्तानं .
सव्येनेच १०५
१५ जुह्टपश्रताषादाय .जुहुमुत्तरां इत्वा होमार्थ यागस्थानं गच्छेत् FE (।
१६ सर्वह्दोमाथं परिधिपश्चिमतो गच्छेत् : .., , १०५
१७ यागदेशं गच्छन् सव्येन पादेनातिक्रामेत्,, प्रत्यागच्छन् . दक्षिणेन पादेना- PF
~, तिक्रामेत् ० , १०३
~ < श्र
न.
है.
विषयानुक्रमः ।
विषयः—
१८ अवश्यायैवोत्तराघार ज्ुहुयात् ।
१8 उत्तराघारमाघाय खचौ परस्परमसंस्पशेयन् याग घानादेत्य भ्रवां ज्ुहस्िते-
नैवाज्येन समनक्ति तः
२० इध्मसन्नहनान्यादायाध्वरयुराभ्रावयेत्
२१ अञ्चोत्प्रत्याध्रावयेत् 2
२२ सवंत्राश्रावणमध्वर्येः प्रत्याधावणमश्रीत्कुर्यात्
२३ गृहोतेष्मखन्नहन पवाध्वर्यृराश्रावणोत्तरं होठ्खंस्काराय प्रदुणीते अम्निदेव
इत्यादिना
२३ यजमानार्घेयाणि इृणोतेऽध्वयुं
२५ राजः ्राषयाणां पुरोहिताषयाणां वा वरणम्
२६ सचां ्राहणादीनां मडुवदिति वा वरणम्
२७ यजमानाषयप्रचरणान्ते “ त्रणचत्” इत्यादिकं होठूनाम ग्रदणोन्तं मन्त्रं व्रयात्
२८ उपांशु वा होतुनांम णह्णीयात. 3271“
२६ होत्रा संसुछो अध्वय्यंञझीधी उपविशत
३० अप्निद्दीतेति सरुगादापनस्य मन््रस्य अवान्तरप्रकरणरूपसन्निधेः प्रयाजाङ्गत्वम्
३१ घृतवतीमिति मन्त्रे होत्रा पठिते अध्वयुः स्ञ॒चावादायाऽतिक्रम्याऽ ऽश्राग्य
मिधो यज” इति प्रेष्य होत्रा वषटकते समिद्धतमे ज्लुहुयात् ... `
३२ द्वितीयादिप्रयाजेछु यज यजेत्येव प्रेषः a
३३ एकचेच तिष्ठन समिद्धतमे पञ्चापि प्रयाजान् ज्यात्
३४ जुह्ां चतुर्यृहीतेन त्रीन् प्रयाजान् हुत्वा चतुर्थपञ्चमप्रयाजार्थं जुहा उपभ्रत
आनयति हि
३५ प्रयाजदद्धी चतुर्थ चतुर्थ उपभ्वतः समानयनम्
३६ अजुयाजवूद्धो. च चतुर्थे चतुर्थ समानयनम्
३७ ज्ञुहमध्युद्याष्युध्य प्राचीमवताय सवत्र ज्ुदुुयात॒
३८ जुहपथ्यतोः सर्वहोमेषु नामिदेशे धारणम्
३६ प्रयाजदुदौ आगन्तूनां प्रयाजानां पञ्चमधर्मेसस्बन्धः ..
४० प्रयाजान् इत्वा यागस्यानादेत्य ज्ुहा घुवाया आझेयादि हविषासुपस्रतश्चा
मिघारणं ज्ुहतिरिक्ताथ न स्थादयाः
४१ प्रयाजानन्तरमाज्यभागाडुए्ठानम् ट (३
४२ खवषटकाराखाहुतिषु चतुरवत्तं होतव्यम् हि ना
४३ 'आधप्यायताम! इति मन्त्रेण भ्रवामसिघार्येत्
४७ धवाज्यातिरिकतानां सचंषां इविषामुत्त राद्धांदवदायोत्तरतः स्वि्रद्धोमः
_ ४५४ भ्रीवस्याज्यस्य शेषत्वात् न ततः स्वि्कदवदानम्
४६ अन्याहुतिमिरसंदष्दा स्वि्छदाइुति हुदयात्
४७ स्रचो निधाय अजुयाजाथं
स्माब्च प्राशित्रं द्वियंवमात्रमवदाया सिघारयेत्
छेद ब्रह्मणे प्राशित्रं प्रदाय उपस्तीय सवे हविद्क्तिणतो मध्याश्च छ्विर्वदाय द्विर
भिघायंडां पञ्चावत्तां कुयात् ...
सञ्चरमभ्युस्य उपस्तीये आग्नेयस्य मस्तकाद्न्य- .
११
एडम्
१०५
` १०६
१०६
१०३
१०६
१०६
१०७
१०७
१०७
१०७
६०८
१०८
१५०८
१०६६
१०८
१०८
. १०६ -
१०४
१०&
१०&
१०६
११०
११०८
१११
१११
१११
११३
“११३
११३
११४
११७
|
|
Ft
१२ | कात्यायन-श्रौतसत्रस्प--
विषय:--
४६ आग्नेयाद् प्राह्यत्वेनोक्तानाग्नेयादिभागानस्मिन्नवसरे गद्भीयात , तत्र यज्ञ
मानमागं भ्रवायाः पुरस्तादु बहिर्निदच्यात् ...
५० इडां होत्रे प्रदाय तामविसजन् दक्षिणा5तिकामेत्
५१ इडाज्येन होतुरहुलिपवंणी अश्ष्या
५२ होतुः पाणो पञ्चकृत्वः पुरोडाशरूपेडावदानादवद्येत् .
५३ यजमान आग्नेयं चतुर्धा कृत्वा (इद अहण’ इत्यादिना भागानादिशेत्, न
सम
१४ याशिकानां मते चतुद्धांकरणं, प्राशित्रावदानम्, आझ्ीध्रादिभागहरणं चोमा
भ्याम् , ककमते तु प्राशित्रावदानं भागहरणं चोभाभ्याम् . चतु
दाँकरण तु आग्नेयादेवेति ...
५५ चतु्घांकरणव्यतिरिक्तभागं ब्रह्मणे आहवनीयस्य पूवेतः समपंयेत्
५६ अप्रोषिते यजमानाय तदुभागं समपंयेत् ...
५७ अन्वाहायममिधार्याचरत उद्ठास्य . त्रझयजमानयोमेध्यतो हृत्वा वेदिसध्ये
स्थापयित्वाऽध्वयुरालमेत्
५८ अन्वाहॉर्यस्य हविषां च उद्गग्नेरवतारणमिति परिभाष्यते
५& होता यजमानो वा समिध
६० अग्नीद्चुपरिथि अग्नि सकृत् सकृत संसुज्यात्
६१ सवंत्राजुयाजेषु देवान्यजेत्येव प्रे; . ....
६२ श्रुषस्तिष्ठन अजुयाजान प्रतीचो ज्ञुहुयात् ...
६३ अनुयांजाइभूर्ता चतुर्थीमाइति प्राची ज्ञुहुयात्
६७ अध्वयुर्वा ज्ञहपभतो पूर्वबदु व्यूहेत् 03
६५ ज्ञुहमभ्युक्य तदाज्येन परिधीन् पश्चिमादिक्रमेणाञ्ज्यात् ...
६६ प्रथमं परिधि गृहीत्वा सूक्तवाकाय दोतारं प्रेष्येत् नं
६७ प्रस्तरात्तणमादाय सूक्तवाकान्ते जु प्रहरेत् बम
६८ परिधीनचु प्रहरेत् ३;
६७ संस्नवहोमः
७० अनसि चेदु दृथिप्रंहर्ण तदा घुरि स॒ चौ निदध्यात्
७१ पाञ्यां चेद्धविग्रंहणं स्फ्ये खर्चार्नि धानम् ...
७२ चेदं, खुकलुवम्, आज्यस्थाली च होत्रध्वस्वेप्षीध आदाय गाहंपत्यं गच्छेयुः
७३ अध्वयेराहवनीयस्य पूर्वतो गाहँपत्यस्य पश्चिमतो था तत्रापि पत्न्या मध्यतो
घा बाहातो था गाहपत्यस्येशानदेशं गत्वोपविश्य दक्तिणं जानु
भूमौ
७४ उपविएहोमः सवंत्र.दक्षिणजञानुनिपातपू्थक
७५ चरणशनब्दोपादाने सष कर्मापांशु, अम्यत्रोपाय्ुत्वध्रवणं देवतामात्रगतम्
देवपल्युददेशके तृतीये पत्नी संयाजे त् कटादिनाऽन्तद्वानम्, पल्लीकत
र कोऽध्वर्योरन्वारम्भश्च 39
दृख्षिणाझौ होमः ` प
विषयाजुक्रमः ।
विषयः--
७& पिष्टलेपहामो द क्तिणाझावऱ्युद्दशेन
८० पत्न्या वेदयोक्त्रविमोक न्यु
८१ वेदि यावत् स्तृणाति होता ...
८२ भ्रौवाज्येन जुद्दा वातोदेशेन उपविश्य होम
दे बर्हिहाम ८
८४ अध्वयुरादहवनीयं परितो गत्वा प्रणीता अपो वेद्यां निनयेत्
८५ विष्णुक्रमान प्रागुदग्वा क्रामेत्
६६ आशा
८७ व्रतविसगे
८८ यजमानस्य खकोयभागप्राशनम्
८8 प्रेषप्रयोगपूर्वेकं आक्षणं भोजयेत्
इति पूणेमासप्रयोगः
इति तृतीयोऽध्यायः ।
चतुर्थाऽध्यायः
खसायां चिशेष!--
१ अमायां पिण्डपितृयश्षः
२ पिणडपित्यज्ञार्थ' दक्षिणाझ्ी चदश्रपणं होमश्च
३ दक्तिणाग्नेः परिस्तरणम् , तस्यो्तरतः पश्चाद्वा अर्थवतां पात्राणामेकश
आसादनम्
४ गाहपत्यादपरदिशि वीहिमिरपूर्णा' चरुस्थालीं खुचं वा तूष्णीं गहोत्वा दक्षि
णाग्नेरुत्तरतो गाहँपत्यस्य पुरस्ताइ क्षिणामिसुखस्तिष्ठन्नवहन्यात्
५. सकृत्फली
६ ईषत्स्विन्नं चरुममिघार्योद्वास्य मेक्ञणेन ज्ञुहुयात्
७ रेखायाः परस्ताइक्तिणत उल्मुकं निदध्यात्
८ रेखाया सूलमध्याग्रेषु दक्षिणसंस्यमवनेजनं पिण्डदानाय कायम् व
& अवनेजनक्रमेण रेखायासुपसूलं सकूदाच्छिन्नान् कुशानास्तीय पिण्डान् दद्यात्
१० पिण्डानामामिमुख्येन 'अच्च पितर” इति जपित्वा अप्रदक्तिणमादुत्योद्रूमुजो
भूत्वा ग्लानिपयन्तं श्वासं निरुष्य प्रदक्षिणमावृत्य "अमीमदन्त
. ११ पुनरवनेजनं छत्वा नीविविस्ंखनं कृत्वा षट् पुटाञ्जलीन् कुर्यात्
. १२ प्रतिपिण्डं सूत्राणि, ऊणा, दशा वा यजलोमानि वा समपेयेत्
१३ अचनेजनावशिष्टं जलं पिण्डेषु समीपे था निषिञ्चेत् क
- -१७ अध्ययुणा खाल्यामवहितान् पिण्डान् यजमानोऽवजिघधति
१५ सळदाच्छिन्नान्यग्नावभ्याधाय उल्मुकमथ्यादध्यात्
१२६
१२७
१२७
१२८
१२६
१३०
१३०
१३०
_ १४१
१३१
१३१
१३१
१३१
१३२
१३२
१३२
१३२
१३३
१३३
. १३३
१३३
१३७
.. १३४
वढ
eis
३. कः छ 34
“को, लकी) जि जी NIRA ~
५ 1.
१४ कात्यायन-श्रोतसत्रस्य--
विषयः--
१६ ऋतुस्नाता पुत्रकामा पल्ली मध्यमपिण्ड भुजीत
१७ जोवत्पितृकस्य पिएडपित॒यज्ञानलुष्टांनम्
१८ पिणडपितृयक्षो दर्शाङ्गम्
१६ चतुद्श्याममायां वा पलाशशाखाच्छेदनम् i
२० प्राच्यः, उदीच्याः, प्रागुदीच्या वा पलाशशाखाया ग्रहणम्
२१ शाजाच्छेदनात्पूच त्रतोपायनं पौणेमासवद्वा
२२ पलाशशालया वत्सानां ख्रीपुंसानामसाधारण्येन एकैकस्योपस्पशेनम्
२३ वत्समातणामेकां पलाशशालयोपस्पृशेत् क
` २४ सान्नाय्ये इन्द्रो माहेन्द्रो वा देवता
५ अग्न्यगारस्य पुरस्त/त्पलाशशाखाया उपगूहनम्
२३ सांनाय्ये पुरोडाशे च उपवेषकरणम् ...
२७ शाखां परिवास्य तस्य कुशद्वयं पवित्रं बध्वा तस्या अग्न्यगारे उपगुहनम्
२८ चेण्याकार वा पवित्रं शाखायां बध्नीयात् ... कै
२& सान्नाय्ययाजिनो प्रत्येऽहनि रात्रौ यवाग्वा5भिद्दोत्रहोमो, न पयसा
३० गौवेत्सेन संगतेति दोग्धा उत्तरिते अध्वयुंः खालीमादायाधि्रित्योद्गग्नं
पवित्रमस्यां निधाय अशद्रेण दोहयित्वा यजमानेन खालीसन्वारव्धे
असिच्यमाने पयसि देचस्त्वेति जपेत् ठर. ००
३१ 'कामघुच्ष' इति प्रश्ने क्रमेण 'सा विश्वायुः’ इत्यादिना प्रतिवचनम्
३२ तिखणां दोहन
३३ परिक्षालनोद्कमध्वयुः स्याह्यामासिचेत्
३४ सायं होमशेषेण पय आतनक्ति
३५ सोद्केनोत्तानेन अश्जन्मयेन पयःख़ालीमपिदध्यात्
३६ असोमयाजिनोऽमांयामाग्नेयैन्त्राप्मपुराडाशौ
३७ प्रातर्दोहनं पात्रान्तरे कतंध्यम्
१४१
३८ प्रातर्दोहं श्रपयित्वा खायंदोद्दमाहृत्य प्रातरदोहमभिघांय उद्वास्य उभौ दोद्दावनक्ति (४१
३8 दृष्नः पूव पाठात् पाणदानादयस्तस्य पूम्, अवदानं तु श्चुतिवशात् पूवं पयस
४६ निर्वापमात्रश्रवणेऽपि द्रव्यदेचतासंयोगाद्यागकर्पना
१४१
४० प्रणोतापवित्राभ्यां : समस्य शाखापवित्रेण भक्षान्ते माजेयित्वा तत्पुनः शाखायां
धेयम् 5 Et के BRE १४१
४१ प्रस्तर सह शाखया प्रहरेत् १४१
४२ परिध्युपवेषयोर्हाम १४२
४३ सद्यो$ग्त्यन्वाघानव्यतिरिक्तमुक्तादन्यसव॑ पौर्णमासवत् १४२
४४ सोमयाजिनः साज्नाय्यनियमः १४२
४५ सोमयाजिनोऽन्यस्य साज्ञाय्यविकल्पः .. १४२
४६ भिंशतं वर्षाणि दशंपूणंमाखाम्यां यजेत इत्येकः पक्ष १४२
४७ दाक्षायणयक्षी पञ्चदश वर्षाणि ,.. १४२
- ४८ अञ्निहोत्रमिव यावजीवं दशंपौरणंमाखाभ्यां यजेतेति शिष्टसंमत; पत्तः ... १४२
|
|
|
|
|
।
__ ७३ अमावास्यानन्तरमादित्यचरोरारस्मविकल्पः
विषयातुक्रमः ।
विषयः--
७० इष्टिषु अझीषोमीयपशो च दर्शपूर्णमास'घर्माणामतिदेशः
५१ चातुर्मास्येषु वेश्वदेवधर्माणांमतिदेशः ..
५२ वरुणप्रघासिकेऽवभृथे सोमिकावभरूथधर्मांतिदेश
५३ रुधिरापासनं न कणापासनवत्
५४ आज्यदोहसामगाने लौकिकाग्नेरेवोपधानम्
५५ विकृतौ प्रधानविशेषे दशेपूर्णमासीयप्रधानविशेषस्यैव धर्मा दैचतैक्यादि
सामान्यात् 2
५६ वैष्णवे नवकपाले द्रव्यसामान्यात्पुरोडाशधर्मा, न तु देवतासामान्यादुपांशुधर्मा
५७ अझीषोमीयपशौ सान्नाय्यधर्मा र
४८ छझीषोमीयपशौ पयोधर्मा
५६ प्राक्कतकायापन्ने सुद्वादौ प्रोक्षणाद्यो वीहिधर्मा भवन्ति
६० विछृतो अर्थामिधानायोहः कर्तव्यः
६१ प्रकृती पत्नीशब्दे नोह ते
६२ विकृतो वचनादिना कायांप्रवृत्ति
६३ विकृतो अबुषङ्गसिद्धस्याभवे तत्प्रयोज्यस्याप्यभावः
_ 5७ पराथात्पन्नस्य पंरांभांचेऽपि क्कचिद्वचनात्सत्ता
: ६५. वैकृतीष्टीनां पौर्णंमास्यामावास्याकालनियम
६६ दाक्षायणयज्ञ इति दशेपूणँमासयोरेच गौणं नाम, न कर्मान्तरम्
६७ दाक्षायणयक्षानु्ठानप्रकारः ...
२९८ कामायैचोत्पन्नल्य व्यक्तैकचोदनाचोदितस्य खमानतन्अस्य कमणो देवताया
डपांशुस्वम् र ,
६8 प्रतिकाममाझेयाचुछानम्
..७० वृष्टिकामनायां विशेषः
. ७१ अन्वारम्भणीयाजुष्ठानप्रकारः
७२ पोणंमासानन्तरं वैस्धेष्टेरारम्मविकल्पः कु ;
# 0
७४ आम्रयणेणयलुष्टानप्रकार
७४ शुक्रास्तादिवशादनारव्धस्य दरशोपुणँमासस्य आम्रयणकालप्रापौ अनिष्टिरूपा- .
७६ अप्निहोत्रेणेबाअयणसिद्धिमिच्छुतो नवानेनाग्निहोत्रहोमः, नवाज्ञाशिताया गोः
पयसा चा
“७७ संवत्सरदीक्षादौ यज्ञे भारब्धे आग्रयणकालप्रासौ दीक्षितत्रतं नवाज्ञाशिताया |
गोः पयसा कतेव्यम् 5
७८ आरण्याग्रयणे शरदि सौम्यः श्यामाकचरुः ...
७8 आरणयाग्रयण ग्रीष्मे वेणुयवमयः खौस्यश्च रचा भवति
८० श्यामाकवैणवाग्रयणयोद्क्तिणांयां विशेष
८१ आधानकालनिरुपणम् >
2२ अग्त्यागारनिर्माणादिकमाधानपूर्वाङ्ञम्
१६ कात्यायन-भोतसूतरस्य--
विषयः-- - पृष्ठम् .
८३ उषसि आधानोपक्रमः न क १५६
८४ गाहंपत्याधानम् ८ जं न ., १३१
.८५ आहवनोयाधानम् न पक 22. ०० रैटैदे
. ८६ दक्षिणाग्याधानम हु ४०० ०० ०० ददे
- ८७ सभ्याधानम् हि 0०८
८८ श्यैतादिसामगानप्रेष बा 22 व्ह हा र
- ८& ऋतुनक्षत्रादिविकल्प 2: नु १६४
&० नित्याभ्निद्दोरधमंककर्मण आधानाङ्गतया तूष्णी विधानम् ... ... रिड
8१ पूर्णाइतिविधानम बट ०० १६४
.&२ तनूहविषां कालविधानम् ... कक वि ०० १६४
&३ पवमानादीश्यः . 5३ कि स ज्य १६५
&४ पुनराधेयम् वि न जर INET
&प. बृह्ददुपथानम् | ज्र ड १६६
&६ प्रोषितस्य यजमानस्य वतम्रहणविष्णुक्रमणादिकम् ड ०० १८६
&७ प्रवसादागतस्य कंचिदप्यनुपेत्य आहवनीयाद्यपस्थानादिकम् ००० १६६
हद अन्निद्दोत्रम् १७०
88 प्रातरद्निद्दोत्रे विशेषः म; a १७
इति 'चतुर्थोध्यायः |
रिच
अथ पञ्चमोऽध्यायः
१ चातुर्मास्ययागारभ्म द ळर ३ मक
२ खातुर्मास्ययागस्यादिमं वेश्वदेवपर्द च्य fa .. १७४
. ३ दिदेषतस्य न पिष्टचरुद्रव्यकस्वम् ट दु ‘ १७६
४ वेश्बदेवपवंणो देशविधानम् कट पर 5 वतत
. ५ आग्निमन्थनस्येति कर्तष्यता | ER पक i
६ वरुणप्रघासाल्यं द्वितीयं पवं... हट ह र १८४
७ करस्मपात्राणां सङ्ख्या ... 5 LF ॒
- & उत्तरवेदेद्विंतीयं प्रमाणम् ... वे न्न क १८४
१० चात्वालस्य मानम् र Eo १८६
११ सर्घस्यादचनीयस्य हयो बंच्योर्विभज्य प्रणयनं नेघ्मेन ख --- रषद
१३े खाकमेधाख्यं तृतीयं पत्र रत 0 है 21% व १६५
१४ अनीकचतीष्टि पनत शि खाक ०० १८१५
१५ सान्तपनोयेष्टि: गए म टा i ,.> १६६
ह शद गुद्दमेधीये्टिः ००० ७७०७ ७०५७ हि pee ' हु - 2 ००० ५४१ १६६
षा
अमक क जक तक आयाळ
TTT TT काळ ७७ क
विषयांनुक्रम! ।
विषयः
१७ दर्विहोमः ००
१८ क्रेडनीयैप्टिः समांनतन्त्रा आदित्येष्टिश्च
१६ महाहविरिष्टि
२० पिच्येष्टि
२१ शुनासीरीयं पव
२२ मित्रविन्दे्िः ...
इति पोऽ
अथ षष्ठाऽभष्यायः
१ निरूढपश्ुबन्धकालः `
२ निरूढपशुबन्धदेशः
३ यूपाहुतिः ...
४ यूपच्छेदनांथं गमनम्
५. यूपस्यासिमशंनमसिमन्त्रणं वा
६ युपस्य वृक्षविशेषः न
७ छेदनस्थाने खुवेणोपस्पशनम्....
द स यूप क ~
& पत पडा न्त्रणम् ...
१० स्थाणौ ह
११ ऽयरत्निश्चतुररत्निवां पशुबन्धयूप
१२ यूपस्या्टाध्रिकरणबिधानम् ...
१३ सोमे पञ्चारःन्यादिर्पारमाणो यूपः
१४ वेद्करयणात्पूब पञ्चणृद्दीतद्दोम
१५ इध्मेन. एकप्रणयनम्
१६ व्तोपायनादोनां विधानम्
१७ परिस्तरणादीनासुत्तरपरिग्रहादीनां च विधानम्
१८ यूपपशञ्चमांशखस्मितं जनेत् ...
१8 गर्तात्पूर्वर्यांद्युत्जातधूलिनिःसारणम्
२० गतांत्पूवेस्यां प्रागञ्यूपनिधानम्
२१ यूपे कुशमुष्टिनिधानम्
२२ यूपच्छेदनसमये प्रथमपरिच्छिन्नं शकलं यूपोपरि निदध्यात् :
२३ यवमतीमिरदुमियूपाग्रमध्यस्लानां प्रोक्षणम्
- २४ प्रोक्षणशेषं गतं आसिञ्चेत्
२५ प्रागग्राजुद्गग्रांश्च कुशान् गत क्षिपेत्
२६ यूपगते प्रथमशकलभ्रच्तेपः
२७ यूपस्य दक्षिणत उद्ङ्ङ्पविश्य यूपान्धारस्म
२१२
२१३
२१३
२१४
२१५
७. प्र हि १ 935 चा जर्ळ 2 F 2 न क्र छ टे ल
च ५५ «कं A ® £ १२ 20:25 ५ ५ क, ११० > 9
hort Sr, । आ। AX + ज्वर €?,
हार 2 लक अ CT ८ IGT SoS ७ ९ १७ आत्या. e Ea 2 ..>. |" sn
१८ कांत्यायन-भ्रौतसूत्रस्य--
. . वरिषयः— - पृष्ठम् `
२८ अम्तबहिश्च चषाला्जनम् ' ... ` न क NRE
२६ अक्तं चषालं यूंपचूडायां प्रतिमुञ्च त् 7 00:
३० उपरस्या्निसंसुजयूपप्रदेशस्य च पुनरञ्जने, नाभिमात्रस्य यूपदेशस्य
रशनासंवरणीयस्य समन्ततः परिमशेनं च
३१ पूछ सोपरक्ताधरिमादवनीयसमुखां कुषन् यूपं गते प्रक्षिपेत्
३२ पांखुमियूंपगतेपूरण पुने पय
३३ पांतूनां गतांधःप्रवेशेन दढीकरणम् म्ह 5: oe
३४ गतस्याङ्गिरुपसेचनं यजञमानवाचनं च... ८३२ बनन
५ कौश्या रशनया यूपस्य त्रिवृत्परिव्ययणम्
३६ रशनाध्रान्तं रशनाप्रान्तेन संसज्य गोपायेत्
३७ कुशेन प्रत्यङसुखस्य पशो रुपश्पशेनम्
३८ छाग एव पशुग्राह्यः
३६ मन्त्रचर्णोक्तमांतृमत्वपितृमत्वादिगुणविशिष्ट पच पथुग्रेंहीतव्य इति न नियमः
४० वैश्वदेचपर्वोक्तशकलादानाद्यञ्मावञ्मिरिति होमान्तधर्मकं मन्थनं कव्यम्
४१ खनियु्तयोरुपाकरणमन्थनयोर्चिकल्पः ... 4
४२ द्भमय्या द्विणुणरज्वा दक्षिणश्टङ्गामिसुखं पाशं प्रतिप्तुच्य पशु बध्नीयात् ...
४३ पशौ देवताविकल्पः न दै
४४ संस्कतामिरद्धिः पशु प्रोक्षेत्
४५ पशोजेलपायनम् भ
४६ हृद्यादिदेशे पशोः प्रोक्षणम्
४७ इध्मभ्रैषादिभाऊतका्यंकरणम्
४८ उत्तराघारानन्तर पशोः पूव समञ्जनम्
४६ मैचावदणाय दण्डदानम् ..
५० पशौ एकादश प्रयाजा अबुयाजाख अन्त्याम्यासेनैध सम्पादनीया
५१ मेचावरुणसंयुक्ते कमेणि यजञेत्यस्य स्थाने प्रेष्येति वक्तव्यम्
५२ अध्वर्योविशसितारं प्रति अस्याहरणप्रेष
५३ अक्ताभ्यं स्वर्षसिम्यां पशुललारस्पशेः ... हो
५४ स्बद यूपे यथाखाने यूपस्थानेऽवशुह्य विशसित्रेऽसिदानम् ...
५५ आध्वर्योमेत्रावरुणं प्रति अनुवचनप्रेषः ...
५६ न मडळ पश्चादीन् षड, आज्यार्दीखीनेव चा परितस्त्रिगच्छुति
५७. उल्सुकदस्तमग्नी प्रे पशुरचुनीयते
पद नीयमान पशु प्रतिप्रस्थाताऽन्वारभते
५& दोतृप्ैधांथ मैत्रावरुणस्याध्वयुँशा प्रेष
६० प्रतिप्रस्यातारमन्वारममाणः पशुमजुगच्छन्नध्ययुंः शामित्राम्निथान नातिक्रामेत्
६१ अचिरनिर्मथिताशेनिधांनं केचिदाहः ...
६२ श्रामित्रस्य पञ्चाचुणप्रच्तेपः ... ve
विषयानुक्रमः । १६
विषय | घृष्ठम्
६४ पशुबन्धनरज्जु वपाश्रपणीभ्यां चात्वांले प्रास्येत् 2 CU!
६५ पत्न्यानयनाथ प्रतिप्रस्थातुः प्रेषः सोमबाद्यापशुषु, नेष्टः सोमयागे २२५
६६ पादादिशोधनाथ जलकलशद्दस्तायाः पत्न्या वाचनम् ... ... २२५
६७ इन्द्रियाधिष्ठानानां वागादीनां पत्त्या शोधनम् मर ... २२६
६८ नाभ्य्रे तृणनिधानादिपूवक वपोत्खेदनम् व ... २२६
६६ वपया वपाश्रपण्यौ वेष्टयति हि
७ A २२६
७० वपाछेदनादिकम् : २२७
७१ वपाश्रपणम् ... २२७
७२ वपामिघारणम् २२७
७३ उत्तमप्रयाज्ञप्रैष
२२७
७४ निरूKढपशौ आज्यभागकरणपच्ते उत्तमप्रयाजानन्तरं प्रथमं ध्रवामभिघायं
वपापृषदाज्ययोरमिघारणम्। आउ१भागानडुष्ठानपच्षे वपाममिघायं
श्ववापृषदाज्ययोरमिघारणम् २२७
७५ आज्योपस्तारः, हिरणयशकलावधानम्, वपानिश्रानम् , हिरणयशकला-
वधानम , तदुपरि खङदभिघारणम्, इत्येव पञ्चवत्ता वपा. कार्या २२८
७६ वपायागप्रेषः ... , मुक
कं २२८
७७ चपाश्रपण्योराहवनीये प्रासनम् २२८
७८ सोमविक्रयी ऋत्विगन्य पच २२६
७& अखण्डयन् हृदयादोन पृथक कुर्यात् २२&
८० गते पशुपुरीषं निधाय तस्मिन् लोहितनिरसनम् २३०
८१ वारणकाएमये शले हृदयं प्रोतं कृत्वा शामित्रे श्रपणम् २३०
८२ हृद्यातिरिक्तानामवदानानासुखायां श्रपणम्
| ८३ निरूढपशुपुरोडाशे पकदेवतत्वादिभिः कपालसंख्या २३०
| ८७ ह॒विष्कृदाह्मनमेवास्मिन्नवसरे, दषदुपलसमाहननं तु पशुपांत्रभोक्षणोत्त रकालमेब २३१
: ८५ द्रव्यनिदेशोन सद्दानुवचनं वचनात् ० ०००० „ २३१
| ८६ उपभ्ति खिष्ठछद्वदानम् ... नट क २३१
८७ पशुपुरोडाशप्रेष; २३१
८८ याज्यादौ नियुणाभिघाने५पि स्विएकछदुणसहितस्याझेरेव अचुवाचनविधानम् २३१
८६ पशुपुरोडाशे पश्वर्थमनुष्ठितैः प्रयाजादिमिरेवोपकारः, नातिरिक्तप्रयाजाद्यनुष्ठानम् २३२
&० शामित्रबुशासनम् व 4०० ८ २३३
8१ शटतहचिषः प्रश्नोत्तरे हट न ००३ वा २३३
&२ हृदयाद्रमिघारणम् ०० २३३
३ वेद्यां क्षच्तशाखाउ हृदयादीनां प्रतिप्रखात्रावदानम् . २३३
६४ जुह्वादिघु घृतेनोपस्तीये मनोता 5नुवाक्याप्रेषदानानन्तर जुइपञ्चतोहद्यादीनां
गुदादीना चावदानम् कड २३४
&५ अधत्तादुपरिष्टाद्विरण्यावदानम् हि प्र ०० २३४
&६ उपस्तीर्य वसाहोमहवन्यां चसाग्रदणादिकम् ` ` > ०० २३४७
&७ वसाशेषमिडापात्य़ापासिच्य क्रोडादीनि प्रत्तिपेत् न ०० २३४
Denti YT, TT,
AD ० 1 3
२० कात्यायन-श्रौतसूञरस्य--
__ विषयः--
&८ सुगुप्तस्थाने जाघनीगुदे स्थापयित्वा मैत्रावरुणप्रैषः क पद
&& वसाहोमः ...
१०० पृषदाज्यं गृहन् अजुवाक्याप्रैषं दत्वा याउ्यार्थ प्रैषं दद्यात्
१०१ खिषए्टकृथ्यागः
१०२ डपयुक्तातिरिक्तानां पश्चङ्गानां सम्मशेनम्
१०३ इडाधानम् ...
१०४ अध्वयोराझी धादोन्प्रति प्रेष
१०५ यथाभ्रषमाझी प्रोष्युतिष्ठति ... .
१०६ अञुयाजेषु हूयमानेषु वेदिओणयां होतृधिष्णये वा न्युसँच्चङ्घारेघु प्रतिप्रस्थाता
च्छिद्य प्रच्छिद्य एकादशधा हस्तेन शुदकाएडं तृतीयं जुहोति ...
१०७ घाराजुयाजान्ते खब्होम
१०८ स्मग्भ्यृहनम्
१०६ पशुपुच्छेन चत्वारोऽपि पल्लीसयाजञा
११० हविर्यक्षविघे बहिर्होमानन्तरम्, आहवनीयोपस्ापनानन्तरं वोदकं गत्वा
शष्काद्रंसन्धो दृ दयथूलसुपगूहति मर
१११ उद्कगमनमचखुत्लहन् यूपाग्रे निषिच्य पूवबदुप्यूहति
११२ अप उपस्पशनममिमन्तरण वा सवषाम्
११३ अग्रीषोमीयसधनीयव्यक्तिरिक्तघु शलावभथ
११४ व्रतविसर्गान्ते अपरायोनां पूर्वे समारूढनिमेथिते वा चतुग्रेंही तहोमाः
- ११५ निरूढपशौ सदोहविधांनादिकं न कतंव्यम्
११६ दविहोमेषु प्रयाजादिव्यतिरिक्ता अनर्थलुप्ता दशपूर्णमास्धघर्मा
१९७ स्मातंहामेषु होमाथभवत्तस्य सशेषस्य होमः ;
११८ स्मातेपशुषु अम्नोषोमीयाद्ध माँ
११६ हृदयादीनां त्रयाणां पञ्चानां सवषां वाऽवदानमिति त्रयो ब्रिकल्पा;
१२० सर्वावदानाभावे शेषात्स्विष्टरुद्वदानम्
इति पष्ठोऽध्यायः।
अथ सप्तमोऽध्यायः
१ दशंपूणंमाखानन्तरमेच सोमयागादिः
२ आधानान्तरमेव वा सोमस्याडुष्ठानम्
३ सोमयागस्य कालः न् ७2.
४ द्विपुरूषालोमपीथिनः प्रायश्चित्तपशु; 12: हन
५ ऋत्विग्वरणम् १०: १३ ००८ ड
द् यागभूमिनिरीक्तणम् ११° ७००७ ११० ०००
२३४
२३५
२३५
२४२
२४२
२४३
२४२३
२४४७
२४४
|
विषयानुक्रम) ।
घिषयः—
७ विमितकरणम्
८ शालाकरण वा
& परिवृतनिर्माणम् हि
१० दीक्षातः पञ्चमे सप्तमे वाइ5हनि खुत्याचुष्ठानम्
११ दीक्षितस्य नित्यानाम प्रिहोत्रादीनां प्रतिषेधो यावद्दीक्षाविमोकम्
१२ दीच्तापक्षाः |
१३ श्रुतिबोधिते पुण्याहे सोमयागस्यारस्मसमाप्ती कतब्ये
१४ यूपच्छेद्नकांलः कं
१५ शालाप्रवेशः .
१६ आहतस्य सोमस्य शालायां निधानम्
१७ सोमायान्नोपद्दारः ने
१८ दीक्षितत्येटाशनानशनयोबिकरपः
१& दीक्ञाकरणम्
२० प्रतिप्रस्थात्रा मच्यवज यजमानवत् पत्न्या दीच्ताकरणम्
२१ पत्न्या वपनविक्ल्प
२२ दीक्षितस्य क्रत्वर्था मांसध्रतिषेधः
२३ दीच्तणीयेधिः, तत्राझावेष्णवः पुरोडाशः
२४ दीक्तणीयेष्टावादित्यचरोचिकर्पः
२५: दीक्षणीयेणैे छमिष्टयञ्जुवंजे' चा सर्घाङ्ञाइष्ठानम् जड
२६ अप्लीषोमीयात्प्राग्माविषु कमेंसु उपांश्वादिखरस्य विकल्प: ...
२७ दीक्षाप्रकार; ... नन
२८ नेत्रयोरजनम
२& यजमानस्य पावनम्
३० मुष्टोकरणम् ... नचा
३१ वाग्यम: १
३२ यजमानस्य शालांप्रवेशः
३३ यज्ञमानस्य सञ्चरः
३४ पत्न्या दीत्षाप्रकारः
३५. पत्न्याः शालाप्रवेशः £
३६ शदङ्कमणद्दोम
३७ आसनाथ ङष्णाजिनास्तरणम्
३६ इप्णाजिनसमीपे उपवेशनम्.
३ इष्णाजिनस्पशे जन
४० कृष्णाजिने दक्षिणजाडुनाऽऽरोइणम् व्र
७१ मेखलाबन्यनं यजमानस्य ... हि
४२ उष्णीषेण शिरःसंवरणम ... ह
४३ दण्डदानं तदुच्छ्यणं च ... कन न
४४ पत्न्याः करडूयनाथे यक्षियवृक्षशडुः "5८ प्र
२२ कात्यायन-श्रौतसूत्रस्य--
विषय;--
४५ पत्न्या मेजलादिना कृष्णाजिनादिना वा दीक्षा
४६ दीक्षितावेदनम् ०;
७७ वाग्यमावधिः ...
७८ वाग्विसगंकालः
७६ धांग्विसजेनमन्त्रः
५० घतघुग्दोहनं नतकरणं च
५१ प्रते व्रोद्यादिप्रत्तेप
५२ त्रतश्रपणम्
५३ राजन्यवैश्ययोवंते विशेषः
५७ त्रतप्रदानस्य कालः
५५ त्रतार्थमाचमनम्
५६ त्रतकरणं पात्रविशेषश्च
५७ नासिस्पशेः ..
५८ पूत्रपुरीषोत्खगं कतव्यं कमे
५8 दीच्तितस्य स्वापे खानविशेष
६० बिवुद्धस्य दीक्षितस्य मन्यवाचनम्
६१ क्रोधकरणे अन्छीलमाषणे च वाचनम्
६२ द्रव्यप्राप्तौ वाचनम् टं
८३ यावद्वभथं दीक्तितनियमांः ...
६४ अथ प्रायणीयेप्टि
६५ उद्यनीयेष्ट्यथ प्रायणीयेष्टिसम्बन्धिनां चादीनां स्थापनम् - । ह
६६ प्रायणोयायाः पूर्वणेव शंयुना समासि
६७ प्रतिप्रस्यात्रा सोमस्यापनम् ...
८८ रोमस्य पचंशः जण्डनम् ...
६& ऽराह्मणाच्छुंसिनः खोमसमीपे उपवेशनम्
७० भ्रौवस्याज्यस्प जुहां चतुग्रहणम्
७१ हिरण्यस्योद्धरणं तृणनिधानं च
७२ हिरण्ये सुत्रवन्धनम्
७३ अथ सोमक्रयः `
७४ अध्वययजमानयोर्निष्क्रमणम् |
७५ पूरवद्वारस्य दक्षिणभागे सोमक्रयण्या गो; खापनम्
७६.गोरमिमन्त्रणम्, तद् चुगमनं च
७७ उत्तरतः परिस्थिताया गोः सप्तमपदनि देपस्थाने अध्वय्वांदीनासुपवेशनम्
७८ सत्तमे पदे हिरण्यनिधानपूवक होम
७8 स्फ्येन सप्तमस्य पद्स्य परिलेखनम्
८० पद्पांसूनां स्थाल्यां प्रच्तेप
८१ यजमानाय पदपांछुलमपणम्
5२ पदपांखुप्रतिप्रहः टः
4 नो POY SAS SS
विषयालुक्रम; । २३
विषयः-- एएम्
८३े आत्मालस्मः ... ००० ७०४३ 0०१ २६४
८3 ग्रद्दीत्वा पल्ये समपंणम् 2: हन २६५
८५. पत्त्या वाचनम् ०४० 3. ००० २६५
८६ अनामिकायां हिरण्यबन्धनम् i > ... २६५
८७ सोमोपहननादिवस्त्राहरणाथमध्वर्याः प्रेषः ... 5 ... २६५
८८ वैकल्पिकः सोमनिवापकालः बक i ०२ २६५
८& सोमोपनइनस्य वाससः श्रेष्ठता वट न्न ००० २६५
&० उष्णीषाभावे तत्प्रतिनिधिः ... ०० २६६
8१ अध्वयुंयजमानयोरन्यतरेण सोमोपनहनस्य ऋयदेशं प्रति हरणम् ,
अन्ययोवाससो; प्रतिप्रस्थात्रा टर न ०० 2८६
&२ सोमं प्रति गच्छतो यजमानस्य वाचनम् ... व २६६
8३ सोमालम्भः ... ह oe er की =. २६६
83 इतः परं सोमस्यालणडनम् ... न्न नः ... २६६
8५ सोमोपनहनस्यास्तरणम् ... गनय गन २६६
&९ सोममानम्, 2 ५ व ०० २६६
&७ खोममानप्रकारः ००० नप न: २६६्
8८ सोमोपनहनवासस उष्णीषेण बन्धनम् ... --- २६७
| & सोमोपनहनमध्ये अछुल्या विवरकरणम्- ... ग्र ०० २६७
| ` १०० सोमविक्रयिणो हस्ते सोमसमपंणम् टन ०२ , 104. २६७
| १०१ सोमक्र्यार्थ' विक्रेत्रा सह व्यवहारः न ००: ER
। १०२ अन्त्यपणनानन्तरं सोमविक्रयिणा वक्तव्यो मन्तः . . ... ... २६८
। १०३ अध्वयुपठनीयो मन्त्रः ८2 000 जप ०० _ २६६
। १०४ हिरण्यालस्मपू्वेकं वाचनम् ... बट ... २६8
। ९१०५ खोमविक्रयिणः प्रलोभनम् ... cs ज ०० २६६
१०६ यज्ञमानसमीपे द्विरणयनिधानम् Fe 4३३ ०० २६६
१०७ सोमविक्रयिणा हिरण्यादानम् ‘> ऽः २६&
२१०८ सोमक्रयसाधनी भूताया अजञायाः स्पशेपूर्वकं याचनम् ... २६४
' १०६ सोमविक्रयिणे सव्यहस्तेनाजां दत्वा दक्षिणहरुतेन खयं गृहीत्वा ऽध्वर्य्घांगते
सति यजमानरुय वैकहिपकसुत्थानम् i .. २६६
११० अपखारितवाससि यजमानस्योरौ सोम निधानम् `... २६8
१११ यज्ञमानस्य जपः द २७०
११२ उष्णीषापाकरणम् २७०
११३ सोमचिक्रयिणः पृष्ठे ताडनम् «5४ ६७०
११७ यजमानस्य वाचनम् 6 न २७०
११५ उत्तरे च कर्मणी यजमानकतंके PE „. २७०
११६ उत्थाने प्रकारविशेषः रक रर. निट «०... २७०
११७ . हचिद्धानशाकटं प्रति गमनम् न «०. २७०.
| ११८ श्राकटे रुष्णाजिनास्तरण, तत्र सोमनिधानं च छ्न् ००० - २७१
|
| =
क
F
|
२४ _ कोात्यायन-भ्रोतसञस्य--
` विषयः--
११8 सोममालभ्य वाचनम् ..
१२० सोमं वितत्यानसः पुरस्तात् रुष्णाजिनासजनम्
१२१ कृष्णाजिनस्यैकत्वे तस्य प्रीया अवरुत्यासञ्चनम्
१२२ अनसि अनइद्दोर्याजनम्
१२३ अनडुद्दोः पलाशशाखया चालनम्
१२४ सोमान्वारञ्भः zs;
१२५ प्रदक्तिणं शालायां गमनम् ...
१२६ सु्रह्मणयाहानम् `
१२७ अझीषोमीयस्य पशोरानयनम्
१२८ शालालमीपे शकरस्योपस्थापनम्
१२8 शम्ययोनिंष्कासनम्
१३० आसन्दानयनम्
१३१ आसन्द्यमिमशेनं, तत्र ऊुष्णाजिनास्तरणं, सोमनिधोन च
१३२ आसन्दीस्थसोमस्य शालायां प्रवेशनम् ...
१३३ यजमानस्य वाचनम् ४
१३७ सोमसमीपे जलपात्रनिधानम्
॥ इति सप्तमोऽध्यायः ॥
अष्टमो ऽभ्यायः
१ आतिथ्येष्टिरिडान्ता
२ आतिथ्येष्टिः, तत्र सत्वरं हविनिर्घाप
३ अग्नेस्तनूरखीत्युप दिष्टमन्त्रेणेव हविर्निर्वापो, न प्राङतेन
४ आतिथ्येष्टौ अग्न्यन्वाधानादीनां निवृत्ति
५ यजमानभागस्यानिवृत्ति
६ उपसजेनीमन्वतीनामधिश्रयणम्
७ मन्वतीभिरेव सुष्टिविसजेनपर्यन्तमाचमनादिकम्
८ परिध्यादो विशेष ;
& अक्चिमन्थनम्
१० आतिथ्येष्टौ पूर्वेडान्तता
११ ब्रतप्रदानपात्रे ्रीवाज्यभ्रहणम्
१२ तानूनप्त्राभिमशेन
१३ तानूनप्त्रस्पर्शिनां परस्परमद्रोद्दः
१४ तानूनप्त्रस्य सुगुते देशे निधानम्
१५ दीक्षिताय त्रतमिश्रस्य तानूनप्त्रस्य दानम्
१६ सत्रे युहपतय एव दानम् ने
पृष्ठम्
२७१
२७१
- २७१
२७१
२७१
२७२
२७२
_२७२
२७२
२७३
२७३
२७३
२७३
२७३
२७४
२७४
कक
॥ ७1
१
et."
र;
3 | ¢ । |
३
:
4
बिषयालुक्रम; ।
विषयः--
१७ सुष्टिमेजलयोदढीकरणम् ...
१८ सोमाप्यायनम्
१8 सोमपरिचरणम्
२० ` तानूनप्त्रग्रदणादौ कालविशेष
२१ झञ्लीधं प्रति अध्वर्योः प्रषः .
२२ प्रस्तरादीनां अझ्ीचे समपणम्
२३ सुन्रहाएयाअव;
२४ प्रवग्योपसत्कालः ००३
२५ प्रथमप्रयोगे उपसन्मात्रता ...
२६ वाचस्पतिप्रेषप्रशव्युपसद् आरम्भ
२७ हविष्ङ्दाननानन्तरमहएाथ रषदुपलाहननम्
२८ स्तंवयज्ञुह रण॒स्थाने वहिपो ऽवयचस्य हरणम्
२६ 'प्रोद्णणीशखादय’ इति प्रैषे मद्न्तीशन्दस्यापि प्रयोगः
३० इध्सादौ विशेष
३१ स्तरणे विशेष
३२ भ्रवाकायं आज्य प्याली
३३ आज्यभ्ावणानन्तरं होतृवस्णम्
३४ प्रधानयाग
३५ खोसांप्यांयनादिकमातिथ्यावदेव
३६ उपसद्धोसः ...
३७ हितीयतृतीये उपसदी
३८ ज्योतिष्टोमे तिश्ल उपसद्+
३& अहीने छाद्शोपसद i
४० प्रथमोपलदि व्रतढुदो दोहनम्
४१ द्वितीयतृतीययारुपसदो दोहनम् क
४२ चयनभिने क्रतो पूर्चोक्तर्य दोइनकदपस्य विपर्यासा चा
४३ उपसत्प्रदुद्धौ दोहनरुय समशो विभागः
४४ उपसरदामावृत्तो विशेषः
४५ सद्दाचेदिमोनम्
४६ स्तस्बयज्ञुददरणदेश
४७ चात्वालश्यानम्
४८ उपसदोः समांखश्चतुथेऽह्नि
७६ चयने सचत्रतदानं चा 555
५० प्रवग्येपक्षे उपसद्मन्तरं प्रवर्ग्यात्लाद्नम्
५१ अञ्निप्रणयनं, इचिर्धानशकरोः स्थापनं च
५२ हविर्धानयोरुपशि छुदिरारोपणम् . ४०
५३ दृविधोनयोरअखितवंशे इषीकमय्या रज्ज्वा बन्धनम्
५४ छुदिघो निधानम्
२६ कात्यायन-भोतसूजस्य--
विषयः--
५५ शालाहाय होम
५६ शालाद्वार्यस्याग्नेगां हपत्यत्वम्
५७ शकटस्य दक्षिणे घत्मेनि होमः
५८ पत्न्या अयुगपद् अक्षघुरो रञ्जनम्
५६ अनसो वतेनकाले उपरिधारणम्
“६० श्वर्जेने मन्त्रपाठः अ
६१ शकटामिमन्त्रणम् म
६२ दक्षिणस्यानस उपस्तरणम् ...
६३ अनसो दक्षिणपूर्वकोणे स्थूणानिखननम्
८४ दृविधांनमएडपकरणम् ...
६५ छदिषासुदगग्रत्वम् रर थित
६६ छाया: परिषीवणम् बंध
६७ अन्थिकरणम
६द हविधांनमण्डपे भोजनभक्षणयोनिषेधः- .
६& अद्धारेण सदोहविर्धानमणडपयोरग्रेक्षणम् ...
७० द्वारस्थूणानिलननम् म तत"
७१ अथोपरवसस्काराः। तत्रोपरवलखननम् ... ॥
७२९ उपरबसस्मशेः 200
७३ उपरवप्रोक्षणम् , अचनयम्, अधस्तणं च
७३ अभिषवणफलकयोरुपधान प्रदक्षिणम्
७५ अभिषवणचमंणो निधानम् ...
७६ चमेण उपरि ग्राव्णां निधानम्
७७ उपरवाणां पुरस्तात् खरस्य निर्माणम्
औदुस्वरीमान
७६ औदुम्वर्या उपरि विशाखे होम म
८० सदो निर्माणम् Fe ड
८१ आम्ीक्रमण्डपे थिष्णनिर्मिति
८२ धिष्ण्यानां निवपनम् न
८३ पणणां धिष्ण्यानां सदसि निवापः
८४ आहवनीयादीनां मन्त्रेणावलोकनम्
८५ अथाझीषोमीयः पशुः
८६ चेदिमाजने विशेषः
८७ अझ्ीषोमीयार्थेमिध्मनिधानम, अपराहे महावेदेल्तरण च नक
८८ अद्धवतदानं शालाप्रवेश आसम्ीभीयप्रणयनाथमिध्मादानं च
८8 यजमानस्य खोत्सङ्ग सोमनिधानपूर्वेकमुपवेशनम्
&० सोमक्रयणीयपदपांसूनां प्रत्तेपः ` डन ऽः
5९ पकेषां मते चतुर्धा पदप्रच्तेप > 5
&२ शाज्यप्रोत्तणीयानामुत्पचनं, पश्वाज्यग्रहणं च 3;
क्र क
पृएम्
२८९
२६०
२६०
२६०
२३१
२३१
२&१
२६१
२६२
२६२
२६३
२७३
२७३
२६४
२९६४
२६४ -
२६४
२६६
२६६
२&७
२६७
२६७
२&७ -
२६८
२६८
२८४
३००
३०१
३०१
३०२
३०२
३०३
३०३
३०३
३०३
३०३
३०३
३०३
विषयान्नुक्रमः ।
विषयः--
8३ साज्यानां ज्ुह्वादीनामाहवनीये निनयनार्थ' धारणम्
88 यजमानगोत्रजैर्यजमानस्यान्वारस्म;
8५. गोत्रजानां वस्त्रेणाच्छादनम्
8६ गोत्रजञानां कार्यान्तरव्यापृते नान्वारस्भावश्यकता
89 प्रचरण्या होमः डी i
&८ ग्रावादीन्यांदाय आहवनीयं प्रति गमनम् .
88 नीयमानस्याझराझी घे निधानम् नश सु
१०० श्रावादीनां च निधानम् `... ih नद हर
१०१ आम्रीभीये होमः , क. 2:
१०२ आहवनोयस्योत्तरतः आज्यसोमवजेमिध्मादीनां स्थापनम् ...
१०३ अध्वयाोरधिष्णयानां मध्ये गमननिषेधः ६ 3
१०४ इध्मप्रोच्तणादीनां निरूढ़पशुतो5तिदेशः
१०४ स्तरणे विशेषः... व
१०६ आहवनीयेक्षणात्पूवं होमः ...
१०७ दक्षिणे हविर्धांनशकरे सोमनिधानम्
१०८ सोमोपखापनम् न
१०& अङ्गलिविलगेः ००: र
११० इत ऊध्वं दीक्षितस्य नोमग्रहणं तदन्नभोजनं च
१११ व्रतस्य निवृत्तिः, हचिःशेषस्यैच भक्षणम
११२ अझीषोमीयः पशुः पुरोडाशाश्च [ग र
११३ पश्चिडादीर्ना हविधांनस्योत्तरेण नयनम्, शुदतृतीयस्य च ...
११४. जाघन्या पलीसंयाजार्थं नयनम् 45६ “क हा,
११५. चयने पक्तपरिमाणमिता, यूपैकादशनो, पूर्वोक्त पक्षद्वयं चेति चय; पक्षाः ...
११६ यूपैकादशनीपक्षे वेदिवर्धनपूर्वेक यूपानां परस्परमन्तरालानि रथाक्षमात्राणि
११७ बित वेदेः पूर्वाधथेमेकादशधा विभज्य एकादश अन्तरालानि
काय iC 5 i
११८ यूपैकादशनीपच्ते यूपाइुत्यादीनां सङृत्करणम्
११६ यूपेकादशन्यां यूपावटपरिलेखने क्रमः
१२० यूपैकादशनीपच्ते अञ्जनाद्चैकैकस्य यूपस्य
१२१ अञ्नि्ेतरेषां यूपानां खुत्यादिन एव उच्छ्यणादिकम्
१२२ यूपरशनानामझिछ्ठे एव परिवेएनं यूपैकादशनीपत्ते
१२३ यूपैकाद्शन्यां सवंद्क्तिणो यूप उच्चतमः
१२४ तीव्रजुति तु अञ्निष्ठ उच्चतम; प्राग्गता यूपपङिक्तश्च
१२५ उपशयाख्यस्य यूपस्य निधानम् 5
१२६ उपशययूपस्य प्रयोजनवतां कमेणामनुष्ठानम्....
१२७ सवनीयपश्वालम्मो यूपोच्छ्यणक्रमेण
१२८ दकयूपपच्ते पश्वेकाद्शन्या नियोजनक्रमः ... प
१२६ संशपनाथ पशुनयनक्रमः ... ज्र पी)
३१२
९८ कात्वायन-श्रोतसत्रस्य--
विषयः—
१३० पशुखंशपने क्रमः
१३१ उपप्रेषादोनां तन्त्रेणाजुष्ठानम्
१३२ उला-हृद्य शुलादीनामपि तन्त्रता
१३३ सौत्रामण्यां पाकवैषम्यादुखाभेदः
३४ मनोतावसाहोमयोः कालमेदद्गेद्ः
१३५ पल्नीयूपोच्छ्यणम्
१३६ पल्नीयूपे त्वाष्ट्रः पशुः, तस्य पर्यंीरृतस्योत्सगं
१३७ वपाहवनानन्तरं वसतीवरीसन्ञकानामपा ्रहणम्
१३८ वसतीचरीणामपां निधानम्
१३8 अस्तसमये प्राप्ते वपाद्दोमात्प्रागपि वसतीवरी ग्रहणम्
१४० अझीषोमोयपशोद् क्तिणाझ्िहोमान्तता
१४१ चसतीवरीहरणम्' i.
१४२ वचसतीवरीनिधानम्
१४३ सामस्यासन्द्या निधानम्
१४४ सोमरच्तणम् ...
इत्यष्टमोऽध्यामः ।
नवमोऽध्यायः ।
१ अपररात्रौ ऋत्विकृप्रबोधनम
२ उद्कोपस्पशंपूचंक परिस्तरणोदि इत्वा सपूषदाज्यमाज्यग्रदणम्
३ आज्यादिकं हस्तेन ग्रहीत्वा आहवनीयदेशे गत्वा तत्र पाशुककर्मकरणम् । ,
४ सवनोयपशौ सवनीयविकारे च एकवृतस्तरणम्
५ आज्यासादनान्ते कर्मणि कृते अमिषवार्थ सोमाद्धस्य ग्रावछु निधानम् क
र ०
७ अमिषवकाले अभिष 1 पदार्थानामीषास्धरेणेवाहरणम्
८ आयनमागंण नोद्धरणम् .. ज्र
8 निष्कासितरसस्य पुनर्नाधिषवणे प्रक्षेपः ...
१० दक्षियां वाग्बदतात्पूथमेव प्रातरनुचाकोपाकरणप्
११ सुत्रहाण्याप्रेषः ८
१२ प्रातरनुवाकस्य जाग्रतोऽध्वर्योः श्रवणम्
३ स्वापोवा
१४ आझीभ्रस्य सवनीयदविषां निवापः
१५ सोमसम्बन्धिपात्रायां जरे उन्नतुः स्थापनम्
१६ आसादने खलविशेषमाह नि वी
१७ ग्रहपात्राणां लच्ञणम् ०९° ००० ०००
पृष्ठम्
३१२
३१३
३१२
३१३
३१४
३१४
३१४
३१५
३१५.
३१६
३१६
३१६
३९६
३१७
३९७
३१८
३१८
३१८
३१८
३१८
. २१६
३१६
३१8
३१६
३१८
३२०
३२०
३२०
३२०
३२०
३२०
३२१
विषयाजुक्रम! ।
विषयः—
१८ शुक्रादिपात्राणामासादनम्
१8 अच्ञोपरिमागण द्रोणकलशे जीचितशुङ्गमेषलोमनिर्मितपचित्रनिच्षेपः
२० पवित्रस्योभयतोदशत्वम् ...
२१ चमसस्थापनम्
२२ प्रचरणीहोम
२३ होच्रादीन् प्रति अध्वयाँः प्रेषः
२४ खोमामिषचोपयुक्तजलम्रहणाथं नद्यादौ गत्वा जले होमः ...
२५ इुतस्याज्यस्य भैत्रावरुणसेचनायोहनम्
२६ मेत्राचणणचमसेनायाग्रहणम्
२७ पएकधनानासुदकेन पूरणम्
२८ पन्नेजनाथ पत्न्या कलशद्वयपरणम्
२8 मेत्रावरुणचमसस्थामिरद्धिचंसती वरीसंरुपशेः
३० परस्परं संयोजनं वा
३१ यजमानाय समर्पणम्
३२ होत्रा पृष्ठस्याध्वर्याः प्रतिघचनम्
३३ झग्निष्टोमसंखाके सोमे प्रचरणो संस्नवहोम
३४ उक्थे परिभ्यालम्भः
३५ सैत्रावरुणस्थानामपां वसतीवरीणां चाहवनीयेऽवनयनम्
३६ शाध्वय्वाँदीनासुपचवेशनम् ८2:
३७ उपवेशे दिङनियमः
३८ छाध्ययोर्वाग्यमनम्
३६ उपांशुसवनसंक्षके पांषाणे सोमप्रक्षेप हक
- ४० प्रतिप्रद्यात्रा स्वस्वाज्जल्यन्तरेषु ढयोद्वयोः सोम खण्डयोनिधानम्
. ४१ शभिषवाथ निंप्रांभ्यासेकः 42
७२ सोमकुदनकाले द्वेष्यसत्वे तस्थ मनसो ध्यांनम्
४३ अमभिषपते खंख्याविशेषः पे
४४ प्रतिवर्गनिश्रामवाचनम्
४५ उपांशु ग्रहप्रहणम् टी
७६ र सग्नहणकाले पात्रत्रहणम ...
- ४७ ग्रहणकाले पष्णामप्यंशूनामाकुल्यन्तरेषु श्वृतानां प्रतिप्रथात्रा धारणम्
४८ गृहीतानां षष्णामंशूज्ञां सोमे निधानम्
४8 उपांश्वन्तर्यांमौ शु्दीत्वा तयोरासादनम्
५० घरवरणं दान च
५१ तृतीयसवनाथसंशुख्यापनम्
: ७२ उर्पाशुखचनसखाद्नम् ४
५३ अध्ययुप्रतिप्रध्यातनेएनेतरणां महासमिषवकवेत्वम्
५४ प्रहरणं यावद्रसप्रच्युति ...
.५५ उपांशुग्रहामिषव हट
३३६
३२६
३३७
३३७
३२८
३२८
३२६
३२६
३३०
३३०
३३२
३० कात्यायन-श्रीतसूत्रस्य--
विषयः--
५६ ग्राव्णासुपरि द्रोणकलशस्यापनम्
५७ वषट्कतुः प्रथमभक्षः
५८ चमसानासुन्नयनम्
५६ सन्ध्यावन्दनम्
६० अन्तयाँमपल्यस्य मार्जनम्
६१ परिधौ प्रत्यगुपमाजेनम्
६२ अन्तर्यामग्रहपात्रस्यासादनम्
६३ पेन्द्रवायवग्रहाग्रहणम् -
६४ तस्य पयसा श्रवणं च
६५ सर्वत्र श्रयणे कुशान्तर्धांनम्
६६ शुक्रप्रदर्य वैल्वेन पात्रेण ग्रहणम्
६७ मन्थिग्रहरूय खक्तमिः श्रयणम्
६८ धाराद्वयनाग्रयणग्र हणम
६६ देवतादेशोत् प्राक् मन्द्रस्वर
७० प्रातः सवने पेधिकपांशुकानासुश्चेःस्वरविशिए्टानामपि मन्द्रस्वरः
७१ माध्यन्दिने सवने मध्यमः स्वरः
७२ द चे
३ भ्रवग्रहस्य मध्येसूत्रपुरीषकरणनिषेधः
७४ वैकाल्पिको वैश्वानरअहदोम
७६ स्थालीग्रहाणा पूतया ग्रहणम्
७७ अध्वय्चाँदीनां समन्वारग्धानान्निक्रमणम्
प्रड़ोमानन्तरं चा समन्वारम
७& समन्वारब्धानां विधुड़ोमोऽध्वर्य्वांदि कठेकोऽध्वर्युकतृको वा :
८० घेद्तिणयोरध्वय्योरादानम्
८१ प्कस्य तुणस्य चात्वाले प्रासनम्
८२ पवमानस्तोत्रोपाकरणम्
८३ उपवेशनप्रकार
८४ स्तोजकाले आहवनीयस्य पवित्रान्तर्हिते पूतश्रत्यासेचनम् ;
८५ धिप्णयेप्ता्रीधोयास्चनिंवपनम्
८६ भ्रद्दावेक्षणें क्रम
८७ ज्ञाताद्यन्यतमस्येच यजमानस्यावकाशवाचनम्
८८ सवनीयपश्वथ रशनान्तरेण यूपपरिव्ययणम्
८७ स्तोमायनपशुनां निधानम्
८८ होतवरणान्ते इतरेषां वरणम् ...
z& प्रवृत्तहोम 5
&० वपामाजेनान्ते प्रातःसवनारम्भः
8१ उत्तरयांः सवनयोः सदो5मिमशेनप्रश्नति धिष्णयोपस्थानप्रभ्गति
था समपंणम् ... *
पृष्ठम्
३३३
३३६
३३६
३३६
३३७
३३७
३३७
३३७
३३७
३२८
२२८
३३८
३३८
२२६
३३&
३३4
३३8
३३६
३३
३४०
३४०
३४०
३४०
३४१
३४७१
३४१
३४१
३४२
३४२
३४२
३४२
३४७३
३४३
३४४
३४४
३४५.
३४५
707१ BT
विषयानुक्रेमः ।
विषय ड
8२ सचनीयहचिःप्रचारः सचेषां सङृत्प्रदानम् ...
8३ अजुवाचनप्रषः
83 स्विएसुत्कदर्थसुत्यभृत्यवदानम्
&५ होमानन्तरं होतृधिष्णये इडादानम्
8६ अथ ङिदैवस्यग्रहप्रचारः
&७ द्विदैवत्यामनुहोम >
&८ अचुवषदकारे आश्रवणाद्यभावः
88 आदित्यस्थाल्या आदित्यरात्रेणापिधानम्
१०० अच्छावाकचर्जितं नवसु चमसेषु सोमस्य ग्रहणम्
१०१ चमसामुपस्तारणाभिधारणे शुक्ात्कर्तव्ये ...
१०२ प्रथमं होतृचमसस्योन्नयनम् क
१०३ शुक्रामंथिग्रहप्रचारः
१०४ अरलिसन्धानम्
१०५ अध्वयुप्रतिप्रस्यात्रोः शुक्रामन्थिग्रहद्दोमः
१०६ प्रतिप्रथातारमडु चमसाध्वयूणामाहवनीये होमः
१०७ मन्थिग्रहणेवस्य शुक्ग्रहेऽवनयनम् तस्य च दोतृचमसे
१०८ पंचछु स्वचमसेघु सोमोन्नयनम्
१०६ अध्वयाः प्रथमभच्तः, ततो वषदकठेु
११० आदो ढिदैवत्यभक्षः
१११ पाजिनयागस्य घ्रहरणान्ते एच कतंब्यता नेडामाजनान्ते
११२ अथ चमसभत्तः
११३ असचभच्तेछु सवत्र चमखाप्यायनम्
११४ असवभत्ताणां चमसानां निधानम्
११५ इडाप्राशनम्
११६ पत्न्याः स्वशालायां गृह्याञ्चिसाधितस्य प्राशनम्
११७ अथत्तंग्रहप्रचारः ट्ट
११८ द्शायागानां सर्वेहुतत्वम्
११& ऋतुना प्रष्येति प्रेष
१२० ऐन्द्राअग्रहअ्रदणम्
१२१ पऋतुग्रहसक्ष
१२२ यजमानस्य याज्यावपदकारौ होत्रैव पठनीयो
१२३ होतुः शस्जपठनम् , अध्वर्याश्च प्रतिगरकरणम्
२७ पेन्द्रामग्रहप्रचार :
१२५ सशसतरग्रदहोमोनन्तरं नाराशंखचमसखानां कम्पनम्
१२६ वश्वदेवअहग्रहदणम् 5
१२७ द्रोणकलशपवित्रयोः स्वस्थाने सादनम् ...
१२८ सवनीयहचिनिचापोऽ्षीघः ... fe
१२६ अध्वर्योः स्तोत्रारम्मार्थसुङ्गातुन प्रतिम्रेः ...
२४६
३४६
३४७
३४८
३४८
३४८
३४८
३४८
३४६
३५०
३५१
३५.१
३५१
३५.२
३०४७
३५५
३५०५१.
३५६
३५६
३५७
३५७
३५८
३५८
३५&
३५&
३६०
३२९१
३६२
३६२
३६३
३६३
` ३६२
३६३
हैः
३२ कात्यायन-भौतसूजस्य--
विषयः--
१३० चेश्वदेवग्रहमक्तणोत्तरं चमसानां सवेभक्षत्वम्
१३१ अथोक्थ्यप्रचारः
इति नवमोध्यायः
अथ दशमोध्ध्यायः
१ सर्पणप्रभ्रतिमाध्यन्दिनसवनानुष्ठानम्
२ त्रिपयंयो महामिषवः
३ माभेरिति मन्त्रसमुच्चयः
४ शुक्रादिग्रहचतुष्टयग्रहणम्' ...
५ आग्रयणस्य धारात्रयेण ग्रहणम्
६ मरुत्त्वतीयग्रहग्रहणम््तुपात्रे
७ समन्वारब्धानासृत्विजां हचिर्धानान्निष्क्रमणं प्रातःखवनम् ...
८ माध्यन्दिनपवमानस्तोारंस्भ
& अझीदमीन्विहरेति प्रेषे विशेषः... -
१० सप्रवग्यंक्रतोदेधिधमंचत्वम् ...
११ द्धिधमंग्रहणं होतुवद्नान्ते यागो भक्तश्च
१२ पशपुरोडाशाजुष्ठानपूबंकं खचनीयपुरोडाशाजुष्ठानम्
१३ प्रस्थितयागः ..
१७ दक्षिणादानम्
१४ गोशतस्य विभागेन ऋत्विग्भ्यो दानम्
१६ मरुत्तवतीयग्रहग्रहणं होमश्च
१७ प्रतिगरे विशेष कुक
१८ माहेन्द्रग्रहग्रहणम्
१६ महेन्द्रस्तोतरारम्भाथ प्रेष
२० अथ शुष्कामिषव व्र
२१ सवनीयहविनिवांपो5म्रीधः
२२ त्रिधाविभकस्योकथ्यग्रहरुय ग्रहणम्
२३ हविर्धानेऽध्वय्वादीनां प्रवेशः .
२४ 'आदित्यग्रहग्रहणं तत्र दधिमिश्रणं च
२५ आंदित्यग्रहप्रयारः >
२६ तृतीयसबनस्यादित्यग्रहग्रहणादिता
२७ धाराचतुष्टेयनाग्रयणग्रहणम्
२८ एकयाधारयोक्थ्यत्रहणम्
२8 पूतश्वति मथितस्य दध्न आसेकः
३० पूतश्वतः पल्लीकठंकमवेक्तणम्
एछम
३६३
३६३
a> RS SS OD SS TS HT र ७
विषयाजुक्रमः ।
विषयः-- |
३१ अझीदमीदिति प्रैषे विशेषः
३२ सवनीयपशो; प्रचारः
३३ प्रस्थितयागाः
३४ मचसेषु पूवं निक्षिप्तानां पुरोडाशशकलानां तत्तब्यमससमीपे भूमौ
यजमानपितचुदिश्य प्रक्षेपः न
३५ सावित्रत्रहग्रहणम्
३६ साचित्रग्रहपात्रेण महावैश्वदेवप्रहणम्
३७ होतुं हावेश्वदेवशखत्रसंशनम्
३८ द्विदैवत्यपात्राणां प्रत्तालनपूवक खरे निधानम्
३& प्रतिगरे विशेष
४० सौस्यचरोः प्रचार ,
४१ सौम्यस्य चरोरुद्वात्रै प्रदानम्
३२ धिष्ण्येषु प्रदीप्रशलाकानासुपरि आज्येन होम
४३ अझ्रीध्रीये होम र
४४ पालीबतग्रहग्रहणम्
४५ पालीवतयागः
४६ पालीवतग्रहत्य सदसि भक्षणम् र
४७ यश्षायज्षियस्तोत्रारस्भार्थं भेषो$ध्वयुंकतृक
४८ अध्वर्योः शिरखः प्रावणां चैकदिपकम्
४8 उद्गात्रा पत्त्या अचेक्तणम् ...
५० उवथ्यग्रहस्य त्रिधाविभक्तस्य ग्रहणम् म
५१ झअत्यभिषोमसंस्थे क्रतो घोडशिग्रहणपत्ते त्तोत्रशस्त्रयोराधिकयम्
५२ सग्न्यूहने वखुमदादीनां प्रयोग
५३ द्रोणकलशे आग्रयणाद्धारियोजन लंश्करसग्रहणम्
५४ आहवनीये सवत्विजां षण्णां षण्णां शकलानामाधानम्
५५ चमसिनां स्वस्वचमस स्पर्शा. सुजालम्भन द्धिभक्तणं च ...
५६ पल्लीस॑याजाः समिथ्यजु्हामश्च
५७ कृष्णविषाणादीनां चात्वाले प्रक्षेपः
५८ अथावस्ृथकमं
५६ षडाइतिदशाइतिकं वा5वभरथं कमे
६० ऋजीषकुम्भस्य जले साचनम्
६२ कुस्भस्योपस्थानं जले मज्ञनं च
६२ सोमलिप्तानां जले प्रक्षेप
६३ आमहीयाजयः सचेषाम् ...
६४ उदयनीयेष्टिः प्राकृते विहार
६५ अथाजुवन्ध्यपशोर्विधानम्
६६ उद्सावनोयेष्टि
६७ उद्साचनीयान्ते नित्याञ्जिष्दोजरद्दो मः
ण
७.०, 000
३४ कात्यायन-भौतसूजस्य-- _
विषयः-- |
४ ६८ अत्यझिष्टोमादीनामग्निष्रोमस्य विकांग्ता ...
| ६९ उकथ्यस्याच्छावाकशख्रण समाप्तिरितरेषां द्दोतृशस्त्रेण
७० चेशयराजन्यकठेकसोमयागे विशेषः
इति दशमोऽध्यायः ।
- एकादशोऽध्यायः
१ ज्योतिष्ठोमस स्वन्धि ्रह्मत्वम्.
२ ब्रह्मणो वोग्यम
३ हिरण्यचत्याहुत्यन्तर खोमक्रयपर्येन्तं त्रह्मणो दक्षिणतो ऽनुगमनम्
४ सोमकयानन्तर सोमनिघानं यावद्वहाणः सञ्चर
| ७ प्रवग्य सञ्चर
: ६ स्तम्चयज्जुहंरणकाले त्रण उपवेशनस्थानम्
७ चयने अप्निप्रणयनकाले ब्रह्मण उपवेशनस्थानम्
८ अझीषोमीयप्रणयनकाले त्रह्मगुः सञ्चरः
__ इत्येकादशोध्यायः
द्वादशोऽध्यायः
१ पकाहेछु द्वादशाहे च ज्योतिष्टोमधर्माणामतिदेश
२ ज्योतिष्टोमशब्दाथनिरूपणम्
३ जिद्वत्स्तोमशब्दाथनि० .
४ पञ्चदशस्तोमशन्दाथेनि०
(3: ५ सत्तदशस्तोम गव्दार्थनि०
११ ६ एकविशस्तोमशब्दार्थनि०
ही ७ द्वितीयादिषु व्रात्यस्तोमेछु प्रथमवात्यस्तोमस्य धर्माणामतिदेशः
८ द्वितीयादिषु साद्यस्क्रषु प्रथमस्य साद्यस्क्रस्य धमाणामति०
& द्वितीयादिष्वद्निष्टुत्छु प्रथमाञ्चिष्टुतो धर्माणाम०
व १० डादशाहे सत्रधर्माणामहीनधमांणां चाति० ...
११ सत्रलक्तणम् 22
, १२ अहोनलक्षण्म्
“ १३ सत्रे सघंषाँ यजमानत्वनिरूपणम्
१४ सत्रे दक्षियाभावनि० ग
` १५ सत्रे यजमानकार्ये ग्रहपतेरधिकारनि
१६ सत्रे सवंषां खंस्कारवत्तानि० 280
१७ सत्रे सघषाँ कर्तृत्वालंभवे गृहपत्यन्वारम्मनि०
३६६
३६६
३&६
३६६
३६६
३६६
३३६
३६७
ESN ७0 ७ ७७ ७ ७ “४0 ८0 ४१७ ००७ ००७४ ०७ ४०४ ००
४ 00 '
विषयानुक्रम; ।..
विंषय!--
१८ सत्रे क्रत्वङ्घपदाथँघु ग्रहपतेरेव कतृत्वनिरू० ...
१६ सत्रे सवंघामरणिमन्थनम् ... ;
२० सत्रे सवे षामाहवनीयदक्षिणाग्न्योरेकत्वनिरू०
२१ सचयने द्वादशाहे इरकापशौ विशेष
२२ सत्रे शालाप्रमाणम्
२३ द्वादशाहस्य पर्तरिशद्विनखाध्यत्वम्
२४ ढादशाहे 5हःक्लप्ति
२५ द्वादशाहे डि सहस्व्राह्मणमोजनम्
२६ दवादशाददे सबंषां पोत्राणि साधारणान्यन्यान्येच
२७ द्वादशाहे सचंषामेको गाहंपत्य, एक आहवनीय, एको दक्षिणाञ्निशवेति
पत्तान्तरम्
२८ सवष्वश्निषु पृथक पृथक सवनीयपुरोडाशा बुष्ठानम्
२६ मन्थने पच्ञद्वयं डादशाहे
३० द्वादशाहे दीक्ञाणासुपसदां च द्वादशत्वम् ... -
३१ द्वादशाहे दीक्षाक्रमनिरूपणम्
३२ द्वादशाहे दक्तिणादानकाले छष्णाजिनधूननादिनिरू०
३३ दवादशाहेऽनिग्राह्यग्रदण, होमो, भक्तश्च
३४ द्वादशाहे षडहे स्तोजोपाकरणे विशेष
३५ षडहे ऋतुज्यायामध्वर्यारधिकार ८
३६ डादशाहे प्रतिगरः प्रारुतो होतृवेदविद्वितश्च
३9 छादशाहे पडद्दानुष्ठानानते नियमविशेषाः
३८ छुन्दोमानां लक्षण प्र
३& अविवाक्यस्य लक्षणम् क
४० दादशाहे एकादशस्ठ अहःखु पत्नीसंयाजान्तत्वम्
४१ द्वादशाहे सोमरच्तणम्
४२ दादशाहे लवेष्वहःछु समिदानयनम् , स्वाध्यायश्च
४३ अस्तमितेऽस्िषु समिदाधानम्
४४ सत्रोत्थानखंजशककमेनिरूपणम्
७५ प्राजापत्यग्रदग्रहणादि मनसा
४६ चतुर्होत्ग्याख्यानं शस्त्रं, ततशतिगरश्च
४७ ब्रह्मोद्यनिरूपणम् <
४८ षोडश्यंश्वदाभ्यग्रद्हणम् ...
४& सहस्रदक्षिणयज्ञंऽशुप्रहर्य दक्षिणानि०
५० अझदाम्यग्रहृहामे विशेषः .. |
५१ षोडशिनः रुतोत्रापाकरणम् ... `
५२ अतिरात्रलंख्ायां विशेषः ... क
५३ सन्धिस्तोत्रोपाकरणम ... ` 500 तत
५७ आश्विन शख्जनिरूपणम् ... ५०३ 5२
AL a
CI ४८ १८ ६८ १८ ८ ०८ ७८ A
३६ कात्यायन-श्रीतसत्रस्य--.
विषयः-- पृष्ठम्
५५ द्वादशाहे प्रत्यदमालभ्यपशुनिरूपणम ०० स गल १६
५६ सत्रस्य काम्यत्वनिरूपणम् ... नन 0०६ थु २०
५७ अद्दीनात्मके द्वादशाद्दे विशेषः कृ र्फ बु २०
५८ व्यूढ-समसूढ़भे ईन द्वादशाहस्य द्वैविध्यम् ... कन ... २०-२२
त्रयोदशोऽध्यायः
- १ गवामयने द्वादशाहतो धर्मातिदेशः ४: के त्र २३
२ गवामयनस्य दीक्षाकालः ... नः “हे Tt २४
३ अमिषवस्वरूपनिरूपणम्ः ... न उ ठ २५
४ गवामयने ढ्वादशमासङ्कतिः... Fs जु ... २६-२७
प. महातप्रहग्रहणम् 007 ०00 ~ nS २८
६ महात्रतस्तोजोपाकरणम् ... 0४ ४०३ जा २६
७ वेश्यात्रह्मचारिणो: परस्पर निन्द्न प् ज्र ERS अ ३०
८ अनियतजातीययोः खीपुरुषयोः सुरतकरणम् ० Se ३०
& क्षत्रियाणां कवचपरिधान-दुन्दुभिवादनादि 2 छ, ३१
१० तिखणामनूबन्ध्यानामनुष्ठानम् - जं पा ३२
११ सत्रे यजमानानां पत्नीनां च सशिखं वपनम् क न ३३
१२ गर्गत्रिरात्रादौ दक्षिणाया भाग क डु ,.. ३४-३६
९
चतुदशोष्ध्यायः
१ वाजपेयस्य शरदतावचुष्ठानम् दु ७4 ३१
२ चाजपेये ब्राह्मणक्तत्रिययोरधिकार ह “55२५
३ वाजपेयस्यादावन्ते च शुक्नपत्तयोइंदस्पतिसवस्प ज्योतिष्टोमस्य वा$चुष्ठानमा् ३७
४ अथवाऽऽदावन्ते द्ादशछु शुक्कपक्षेषु द्वादश द्राद्शसोमयागालुष्ठानम्_ ... ३७
५ अथवा सप्तसु नवसु वा शुक्नपक्षेषु नवानां सप्तानां वा सोमानामलुष्ठानम् ३७
बृहरूपतिसवादीनां वाजपेयात् पृथग्दीक्षानिरू० ८०३ ३८
७ वाजपेये सप्तदशदीक्षाणां निरूपणम् ८ ">: 4०८ ३
८ वाजपेये प्रतियागारम्मे होमविधानंक्रयणादौ च व्य 2०० ३३
& सुराद्रव्याणां क्रयणम् ८: ८३ नक ३8
१० खुरानिर्माणप्रकार 22४ सुद ऱ्य रट ३३
११ खरकरणम् ... मु डन द 22७ 18७
१२ कुद्वारकरणम् ७०० ७०० न ००० ' Ve
. १३ सप्तदशवखे यूंपवेष्टनम् 240 र i ४०
१७ चषालस्य गोधूमपिष्टनिर्मितत्वम् ड यु ज्र ४०
SSI PR
विषयालुक्रम $ | | ३७
विषयं;-- ; पृष्ठम्
१५ वाजपेये सचेषां सुवणमालाधारित्वम् ... ५. ४०
१६ वाजपेये सोमग्रहाणां सुराग्रहाणां च सप्तदशसंख्यावत्वम् ३१
` १७ मधुग्रहप्रचारः, उकथ्यादिग्रहणं च मी थु 5 ४९
१८ आनूवन्ध्योपाकरणम् ०० ८०० ४२
१६ स तदशवाजपेयिकानां पशूनां नियोजनादि ५२ Fe ४२
२० बाहेस्पत्यस्य सप्तदशशरांवपरिमितस्य चरोग्रहणम् ... क ४४
२१ बाजपेयद्क्षिणा 5 म दै; न ४४
२२ रथावइरणम् बे कु ४५
२३ अश्वानां, प्रोक्तणं रथे योजन बाहस्पत्यचरोरवप्रापणं च ४3६
२४ षोडशस, रथेषु अश्वनां योजनम् 2 i ०३ ४६
२५ सप्तदशानां दुन्दुभीना वादनम् ४०३ म्” ४७
२६ सप्तद्शानामिषूणा प्रक्षेपणम् 22 ४७
२७ अन्त्ये इषुप्रच्तेपस्याने शाखानिखननं, तत्र सवंषां गमनं च क ४9
२८ ब्रह्मणः सामगानादि 7 ८३ हित रः ४८
२७ रथानाएत्विग्म्यो दानम् ... क बि र ४८
३० मध्चुय्रहप्रचारः त. ब EEE छ&
३१ पत्न्याश्चणडातकवासःपरिधानम् 5 ज्र ४&
३२ स्वर्गारोइणम् दे Fe a ०, ७०
३३ यजमानस्यासन्द्यामुपवेशनम् च प्न क ५१
३७ नैवारचरो्दामः, सम्भृतहोमादिश्च आ. रक क ५१
३५ यूपवे्टनवाससामध्वयंचे दानम् ° र रर ५१
३६ हिरणयस्रज्ञामृत्विर्भ्यो दानम् ठ के दः ५१
अथ पञ्चदशोऽव्यायः ।
१ अङतवाजपेयस्यासिषिक्तत्तत्रियरुप राजसूयेऽधिकारः ... नु; ५२
२ राजसूयान्तगंतानामिश्पिशुज्ञां नैकतन्त्रेणानु्ठानम् व a ५२
३ पवित्रसंशकस्य सोमयागस्य निरूपणम् ... छु मु ५२
४ पवित्रयागान्ते पूर्णाहुतिविधानम् ८०० नय ५२
५ अडमत्यादीनां पञ्चानामिष्टीनां सदक्तिणानां विधानम् ... > ५३
६ राजसूयिकानां चातुर्मास्यानां निरूपणम्: ... 522 > ५४
७ पञ्चवातीयद्दोमनिरूपणम् .. न व बे ५३
। ८ इन्द्रतुरीयेष्टिनिरूपणम् ... न दु $ ५५
8 अपामार्गहोम कुट 5 ५५ -
१० त्रिहविष्काणां त्रिषंयुक्तानासिष्टीनां निरूपणम् “०० णद
११ वैश्वारनरपुरोडाश-चारुणचर्वोरनुष्ठानम् ... नभ ०० ५७
१२ छादशानां रत्नलंक्षानामिष्टोनां प्रतिग्रदरमलुठ्ठाननिरूपणम ... १० पृ७-४८
३८ कात्यायन-औतसूजस्ंय---
विषयः-- प्म
१३ सौमारौद्र-वाहंर्पत्य चवोरजुष्ठान निरूपणम् Ee 5 03५४8
१: अभिषेचनीय-दशयेपयोद्ंबयज्जन-दीच्ञांकालादिविधानम् ... ॐ ६०
१५ अभिषेचनीय-दशपेययोरपरो विशेषः ६३ ५०० > ६१
१६ देवसूहविषामष्टानां प्रचरणम् जे ०५ ६१
१७ देवसहविःघु पुरोडाशतन्त्रे पशुतन्त्र वा विकहपेन ले ६२
१८ अभिषेकार्थ सप्तद्शानामपां ग्रहणम् क बहर ००० ६२-६३
१& अभिषेचनीय उक्थ्यसंस्थो गोलच्चदत्िणाकम्ध् पु क ६४
२० झमिषेकाथ ब्याघ्रचर्मास्तरणादि' द
२१ पार्थहोमः, पवित्रकरणं च...
२२ कञ्चकोष्णीषादिधारणम् ... ०४८ ०० नन ६५.
२३ धन्चुषः सज्जीकरणादिकम ... न ०० क (
२७ कस्य चिल्ञम्बकेशपुरुषस्य मुखे लोहशलाका प्रक्षेपादिकम ०४० ६६
७ आसिषेकप्रकार शी ६७
२६ पार्थेहोम रचे कु व ६७.
२७ शौनशः्शोपशस्नं तत्प्रतिगरादिश्च बा जर RE (7
२८ अमिषेकशेषहोम ०३४ ६८
२8 गोशतस्थापनं, शकरस्थापनं, रथे यजमानस्य सारथेश्वारोहणादि कुम्. ... ६
३० रथविमोचनीयहोम बन: व ७०
| ३१ बवाराहचर्मनिमितयोरुपानहोः परिधानं, रथादवतरणादिक च नत ७१
१ ” ३२ आसन्द्यां यजमानस्योपवेशनं, तस्य द्ण्डेत्ताडनं च ०22 ज्यु ७१
% ३३ द्यताथे त्र एणं प्रति प्रश्नः, यतश्च > नह ०० ७१-७२
३४ माहेन्द्रप्रद्रदणाद्यदवसानीयान्तं कर्म ... हि ०४ ७३
३५ संसपासंशकाना दशाना मिष्टीनाँ प्रचारः ... बन ०. ७४-७५
३६ अभिषेचनीयदशपेययोरेकतन्त्रेणाजुष्ठानम् म ४५० ७६
३७ उपसद्देवताभ्यो हविर्निवाँप का 2 ७६
३८ सर्पणम्, एकैकस्य चमसंस्य द्शमिद्शमिर्त्राह्मणेभक्तएं यजमानचमसस्य च ७६
३& दशयेयम्य दक्तिणा द मट रुनु ७७
४० अभिषेचनीयान्ते नियमः ... मु न ७८
४१ पञ्चहविष्कस्य पञ्च बिलसंक्षकस्य चरोः प्रचरणम् म सु ७
४२ द्वादशानां प्रयुर्घविःसंक्षकानामिष्टीनामनुठानम् ००४ र ७३
४३ पशबन्धुद्ठयस्य विधानम् ... न्न रक्ती ७8
४४ केशवपनीयसंकस्य सोमयागस्याजुछानम् ८८२ ५०७ zo
४५ मासान्तरेण चतुणा सोमयागानामजुष्ठानम् न a ८०
४६ चरकसोत्रमणीप्रयो 2 i ०१
४७ चरकसोत्रामण्याँ त्रिपशुः पशुबन्धो ऽग्निह्वयं च स ८२
४८ खुरापावनं, खुराग्रहणम्,, छुराह्दोमः, तिपशुपुरोडाशः, नेघातवीधि् ... ८२:८४
र
बिषयानुक्रम; । ३8
षोडशो-व्यांयः |
विषयः— पृष्ठम्
१ चयनयागस्य सोमाङ्गत्वनिरूपणम् 5 ६५८ > यप
२ समहावते सोमयांगे चयनंस्य नित्यता, अन्यत्र विकढ्प; ... नमा 11
३ प्रथमेऽञ्चिणोमे चयनालुष्ठानाभावनिरूपणम् ... 5 ५५ वप
४ इष्टकापशूनां पश्चसंङख्यावत्वम् ०३३ 021 ८०३ द्दे
५ सामिधेनीषु विशेषः थप मतर रः 28 म्द
६ प्रयाजानां द्वादशत्वम् 5 भर he पदे
७ पुरुषसंज्ञपनप्रकारः पत नय. 5 न व्र
८ सवंषां पशूनां प्राणसंशोधनम् वर दज
& चेश्यराजन्यान्यतरपुरुषरुपालस्मः दछ
१० पुरुषादिपञ्चपशतां शिरांस्यादायाज्ञव्यतिरिक्तानां चतुणां शरीराणां जले
प्रक्षेप:, इष्टकानिर्माणाथं तत पव मृदामंपां चादानम् ... स
११ केवलेनाजेन प्रचारः सचे
१२ वैश्वानरः पशुपुरोडाश
१३ छिन्नानां शिरसां निधानम् ..
१४ अथवा पुरुषादीनां नालस्भनं, किन्तु सुवणंमयानां मा्तिकानां वा शिरसामादानम् ८8
१५ पकपश्वालस्भपच्तो चा, स च पाजापत्यः ... ८
१६ प्राजञापत्यपश्वालस्भपच्षे विशेष = न 55 8
१७ पकपश्वालस्भपच्ते वायव्यो वा पशुः प दि अक दद
| १८ प्राजापत्यः पशुपुरोडाशः ... क i र ८&
| १& वायव्यपशोर्याज्याचुवाक्यागतो विशेषः ... ०५४ 2८ &०
२० उखानिर्मांणप्रकारः . रः 552 रप «० &०-8३
| २१ झषाढेष्टकानिर्माणम् पा भक 24३ ०० 8४-8५
२२ उखाया अए्स्तनचत्तादिप्रतिपादनम् मी गह 2, &६
२३ चिश्वञ्योतिःसंश्ञानामिष्टकानां निर्माणम् ... a यर &६
२४ अश्वशक्द्ुभिरुखाया धूपनम् १ पे ८4» &६
२५ उखादीनां पाकादि डी का गा क &७
अ २. उखामध्ये 5जापयस आसेकः हू ० हर &७
| २3 इष्टकानां निर्माणप्रकारः ... Ee ER आ &७
| २८ इष्ट कानां संख्यादिकम् ... हि न Cr &<
| २६ दीक्षणीयेष्टिः, आञ्निको द्रमणहोमश्च ७ भ &&
` ३० उखाया आहवनीयेऽधिश्रयणम् म = ... १००
३१ उखास्थेऽस्नौ अयोदशखसमिधांमाधानम् ... पद ०. १००
३२ यज्ञमानस्य कण्डे सौवर्णांमरणविमोकः ... कटे Re UY!
- ३३ खशिक््यायामासन्द्याघुखां निधाय ग्रीबायामवखजेत् ... „= १९१
३४ चितेः षड्विधत्वम् तट गन .., १०२
` ३५ विष्णुकमादि i Ea मनही? ` ० -१०२
जे”
हि
) |
४० कात्यायन-भ्रोतसूत्रस्य---
विषयः-- | पृष्ठम्
३६ उखाया गलाजिष्काशनम्, आसन्द्यां निधानादिश्च १०२
३७ साग्निचितस्य सोम गागस्य संवत्सरं यावत् साग्निशयां दीक्षाः, तत्र संवत्सर
यावत् प्रत्यहं कर्तव्यं कमें ... “छुँ न १०३-१०३ :
३८ वनीचाहनसशक कमं 2२: ळर >> .»>> १०५
३& उख्यस्य भस्मनोऽप्छु प्रक्षेपणादि डड न "रल ११०५
४० चयनयागे अग्त्यज्ञुगमने प्रायश्चितम् ... न ०० १०६
४१ सुत्यासु आहवनीयाम्ीभीयालुममने प्रा० ... टु ... १०७
४२ उण्याग्न्यनुगमने प्रा० सक ल > ... १०9
४३ चयने अग्न्यलुगमने प्रायश्वित्तद्यम् जत मुल, ..> १०७
४४ उखाभेदने प्रायश्चित्तद्यम् 2 न ... १०७
४५ इएकानिमाँणाथ परिभाषानिरूपणम् डॉ 242 ... १०७-११२
४६ 'आत्मपक्षपुच्छाना लक्षणं, स्थानादिनिरूपणां च ठ. नन १६
४७ परिश्चिश्ञिजननाथ खननम् , तासां संख्यादिकं च ११३
४८ द्वितीयादिचयनमारभ्य पकशतविधचयनं यावत् परकैकपुरुषवृ च्या
शर्नित्तेत्रमानं कतंव्यम् ... व ० ० ११३
४8 चितिवेदिनिर्माणप्रकारः ... ४३१ > ११३
५० झग्नित्तेत्रश्द्या इष्ट कानामपि प्रमाण वधनीयम् Be FF २8
५१ जङघामाऱ्यादिपरिमितानां परिश्रितां जननम् a ल ११३
अथ सप्तदशाध्ध्यायः
१ गार्हपत्यचितौ इष्टकोपधानादिकम् , तत्र उख्याग्रेः स्थापनं च 5५ 7 2),
२ गाहपत्यचितेरेकचितिकत्वं त्रिचितिकत्वं वा ०१२ ०३ ११५
३ नेऋतीनामिष्टकानामुपधानस् र न ... . ११६
४ नेऋतीनामिष्टकानामुपधाने विशेष दे ... ११३
ओदुम्बरे हले 5नडुद्योजन, तेनाग्निक्षेत्रकर्षण च प ... ११७
६ आत्मनि कुशगुच्छस्थापनं, तदुपरि होमश्च ... न ११८
७ कर्षणक्रमेण सीतासूद्कप्रच्षेपणं, तत्र सर्वोषधवपनं च... ०2: रा
८ लोगे्टकानासुपधानम् र व्य ... १२०
& चत्वारिशत्पदादिकाया उत्तरवेदेनिर्माणम् न व २. १२०
१० आत्मनि सिकताप्रक्षपादि न न ०32९२८
११ आनडुहे चमंणि इष्ठकानामुपधानम् ५००), वल नग १२०
१२ अझ्नित्तेत्रेऽश्वस्यारोहणांदि न्ग ००२ १२१
१३ कुशस्तम्बे सौबणं पुरुषंनिधाय तसुरसाऽवच्छ्ञाद्येत् न ०० ११२
१४ चितौ सखचोरुपघानम् ... नः ... १२२
१५ स्वयमातठ्एणे्टकोपधानम् ... 5 $ १२३
> १६ दुव कोपधानम् जप पट पट र
बिषयानुक्रप; ।
श्षिषय;--
१७ टियजुःसंशेष्टकोपधानम्
१८ रेत:सिंगाख्ययोरिष्टकयोरू०
१६ घ्हूतव्याल्ययोरिष्कयोरू०
२० उषाढ़ेएकोपधानम्
२१ कूर्मापधानम्
२२ कुर्मेकञ्पनम् ...
२३ उलूखलशुखलोपधानम् भर
२४ उलूखले उखाथापनम् है. र
२५. उखायां दोसः ...
२६ पशुदधिद्रेछु हिरण्यशकलप्रच्षेपः
२७ पशुशिरसासुखायां स्थापनसुपस्थानं च
२८ चित्योपस्थानम् 5
२8 अपस्येएकोपधानम
३० भाणभ्ुद्एिकोपधानम
३१ प्रथमायां चितो लोकम्पूणानालुपधानं पुरीपनिवपनं च
३२ चितेरुपस्यानम्
३३ चयनस्य पुरीषनिबपनस्य च कालचिधानादि
३४ ऽयुपसस्कादिके कतो चयने विशेषः
४१
पृष्ठम्
१२३
१२४
१२४
१२४
१२४
१२४
१२५.
१२५.
१२५
१२५
३२५
१२६
१२७
१२७
१२८
१२६-१३०
१३१
१३१
३५ प्रथमांदिचतखषु चितिषु प्रतिचिति पञ्चाशदूना द्विसाहस्ती लोकम्एणानामिएट-
काना सङख्या, पञ्चम्यां त्रिसाहरली
३६ अथवा तृतीयायां चिती पर निशच्छतसंख्यांः, इतराछु चतरूपु चितिषु अएाद्शशत
संख्या इष्टकाः
३७ गाहंपव्यादो लोकम्पयुणानामिएकानां संख्या
३८ आशिवलोसंकज्ानाभिष्टक्कानाझुपधानस
३8 द्वितीयायां चिती जेश्वदेवीष्टकानाम्ुपधान प्
३० प्राणख्रदिष्टकानासुपचानम् ` a
४१ अपञ्येष्टकुानादुपधानम्
४२ ऽहृतब्ययोद्पध्षांनम्
४३ चयस्येष्टकानाझुपघानं, लोकस्पूणानां च
४४ तृतीयायां सितो ख्यमातृण्णा-दिशया-विश्वञ्योतिः-ऋतव्या-प्राणभ्रत-छन्दस्या
००० १२९-१३७ `
बालखिल्या-लोकम्पूणानाछुपधानम
१३२
१३५.
४५ चतुथ्या कितौ चठुदेरोएकानां जडःघामाञ्यादोनासतव्ययोः रूष्टीनां लोकस्पणानां
चोपधानम्
१३८-१४०
४६ पश्चम्यां चिताचसपल्नानां विराजां स्तोमभागानासुपयानं, पुरीषाबपनं च १३१-१४३
४७ पञ्चस्यां चितो नाकसदां पञ्चसूडानां छुन्द्स्यानाम्तव्ययो विश्वज्योतिषो लोक-
१४४-१४६
००० १४७-१४८
स्पूणानां चोपधानस् i
४८ विकर्णी खयमातण्णेश्कयोदपधानम् पु
. ४8 खुबणंलयडसहस्लेण चितिप्रोक्षणम भु
षे
१४५
४२ कात्यांयन- श्रीतस्रञस्य ्ख
अष्टादशोध्ध्यायः |
विषय;-- ् पृष्ठम्
१ शतरुद्रियहोमभ्रकारः वी न्य के ... १४०
२ चित्यस्याझः परिषेकादिः ... न्स fe २५०
३ सोमगान चित्यारोहणं तत्र होमादिकं च... १५१-१५२
४ खयमातुण्णायामझ्चि्यापनं, तत्र होमः, वेश्वानरःमारुतपुरोडाशद्दोमश्च ...` ५३-१५४
५ वसोर्घाराहोमः, पो्थहोमः, वाजप्रसवीयहोमः, यजञमानासिषेकः, राष्ट्रभ्छोमश्य १५६
६ वातह्दोमः, धिष्णयचयने इष्टकानां संख्या, देविकाहविषां निवपणं, छतचयचनया-
गस्य नियमाः उ 525 हद वह १५७-१५८
अथ एकोनविशोध्यायः ।
१ सौत्रामण्यामधिकारनिरूपणम् ,.. १५३-१६१
सौत्रामण्यां आदावन्ते चादिरियश्भरः, तस्य द्क्षिणादिविधानं च ... १२
३ सौत्रामण्या दिनचतुएयसाध्यत्वम् २8 क Ra UT
४ खयमझ्निहोत्रहोम Le 2 ५, पने १६२
| ५ ऐन्द्रेण पशुना प्रचरणम् ... २०० 5 ००० रद आओ
3 ` ६ सुराद्रव्याणां क्रयः a प का ०० ९१६१ आओ
टर ७ भालरलक्षणम (मन cer 000 xr १६३ |
४ सुरानिर्माणप्रकार व पे ०० 2 (१८३
& चेदिद्वयस्य खरद्वयस्य च निर्माणम् न ईन RE
१० सझुरापावनप्रकार “75 न he १६४
० ११ पयोग्रद्दाणां जुराग्रहाणां च ग्रहणादिकिम् ... ००. ” १६५४
१२ सौत्रामणिकस्य पशुत्रयस्य विधानम् ... दु २६६ व
१३ पयोम्रहाणां छुरा्रहाणां च होमो, भक्तणं च चिकस्पेन ... १६७ .!
१४ पशुपुरो डाशादिविधानम, १६८-१६8
१५ आसन्दी निधानम्, यजमानामिपेकः, वसाग्रस्थ आज्यग्रहस्य च अहणादिकिथ १९६ |
१६ सामगान, वसाग्रहहोमः-अवभ्थादिः, घायोधस; पशुञ्च ... १७०-१७१
१७ सौत्रामण्यां हौत्रविधानम् भु दद १७२-१७६
| अथ विशोध्ध्यायः ।
१ अश्वमेघाधिकारिण 2०० बर डा सी ..> १७७
२ अश्यमेधारम्भकालः Ee पु पुने ति १७७
३ श्रह्मौद्नपाकचिधिः, तद क्तिणा च मु 2०२ ..> १७७
न ' छ अश्च न री ००० १७७ |
` ५ यजमानकण्ठे निष्कविमोको वाग्यमनं च .. ,».. : = रा म्ह
बिषयानुक्रम; ।
विषयः--
६ यजमानपत्नोनां चतसृणां प्रत्येकमडुचरीशतलद्दितानामागमनम्
७ यजमानस्य वावाताया ऊर्वारन्तराले शयनादिकम्
८ पथिक्कदिष्टि
& पोष्णीष्टिः ...
१० अश्ववन्धनम् ...
१ अश्वलच्तणम्
१२ अभ्वप्रोच्चणम्
१३ सुखलेन चतुरक्षर्प शुनो मारणम् 22
१४ सतस्य शुनो जलस्थस्या*्वस्याधत्तात्तारणम्
१५ शतमाइुतयः सहस्न वा
१६ खाचित्रीष्टोनां विधानम् , गाथागानादिकं च
१७ अश्वस्य कणं जपः, तस्योत्सग्घ
१८ अश्वस्य चतुःशतलंज्याकानां रक्तकाणां कतंव्यतोपदेश
१६ पारिप्रुवशस्त्रशंसनम् >
२० पारिटवशख्रर्य प्रतिगरादिः a
२१ प्रक्रमहोमा, 'द्वतिहोमाश्च
२२ बाचातासंवेशनादिकर्य सवत्सरादिपक्षेण पतिदिनमजुछानमू
२३ आश्वे रोगादिनाऽमिमूते प्रायश्चित्तम्
२४ औदङ्भमणद्दोम
२५ दीक्षणीयेष्टि बै
२६ झांद्श दीक्षा उपसद्श्च, सुत्यास्तिस्न
२७ देवयजने विशेष
२८ चयनव्तेत्रनिमांणम्
२६ यूपानां नानाजातीयांनामे कविशतित्वम्
३० प्रतियूपमझीषोमीयानां पशुनामालम्मः 2
३१ सदनीयस्यान्हो ऽग्रिणोमसंस्यत्व, तत्र हयोरेकाद्शिन्योरनुष्ठानम्
३२ शेषे सवनोयदिनछये चेकादशिन्योरनुषानम्
३३ दिनत्रये दक्षिणाविधानम्
३४ उक्ष्थ्यत्रहणादिकम् ४:
३५. तस्यां राजो दोमविधानम् ...
३६ महिमग्रदप्रदणादिकम् ::
३७ अश्वस्य शिरोग्रीवापुच्छादिषु मणीनां बन्धनादिकम्
३८ अश्वादीनां वन्धन, पयङ्गघाणा च
३8 आस्याणामारण्यांनां च पशुनों बन्धनम्
४० कपिञलादीनामुत्सग
४१ अश्वस्य संशपनादिकम्
४२ म्ृतस्याश्वस्य परिक्रमणम् ...
४३ मृसस्याश्वस्य समीपे यजमानपत्न्याः शयनादिकम्
फि क "कहर च? जाके | ete
७
४४ कात्यायन-थौतसूजस्य
विषयः--
४४ अध्वर्य्वादीनां यजमानस्य कुमारीपत्नोमिः सह संवादः
४५ अश्वस्य शरीरे सूची सिर्वितोद
४६ झश्चस्याङ्गविभागादिकिम
४७ होत्रध्वर्याः संवाद्
४८ सहिमग्रहप्रचारः था
-४& सरवेपशात्ञां वपाप्रचारे षट पत्ता
५० राजतमहिमग्रहप्रचारादि
५१ अश्वावदानम् , अश्वाङ्ञेभ्यो होमादिकं च
५२ सवनोयस्य तृतीयाह्वः संखाविशेषाः
५३ अवश्थेष्टिः ...
५४ पएकविशतिरनूदन्ध्याः पशवः ...
५५ अनुचरीणां दानम्
५६ दाद्शाहमाझेयस्य पुरोडाशस्याबुछ्ठानम्
५७ प्रत्यृतु षण्णां पएणां पशुनामालम्भः >>:
इति विशोष्ध्याय;
एकविंशोऽध्यायः
१ पुरुषमेधे ब्राझणक्तत्रिययोरधिकारनिरूपणम्
२ पुरुपमेधे संस्थानिरूपणम् ... ;
३ पुरुषमेधे यूपैकावशिन्यादिनि०
४ पुरुषमेधे पशुसङ्झ्यानि०
५ पुरुपमेधे पश्चभिष्टवनि० ...
६ पुरुषमेधे घ्राह्मणादीनासुत्सगंनि०
७ पुरुषमेधे होमदक्षिणाऽऽनूवन्ध्यादिनि०
८ पुरुषमेधान्ते वानप्र्याश्रमस्वीकृतेवे कल्पिकत्व नि०
& सर्षभेघस्य संस्थानि० ,
१० पितृमेधकालनि०
११ पितृमेधदेशनि०
१२ पितृमेधस्य विध्यादिनि०
द्वाविशाऽध्यायः
१ एकाहनिरुपणम
२ एकाहेषु संस्थान्तरस्याविधानेऽझिष्टोमसंस्थानि० ,,
३ भूनामैकाहनि० पत
२६३-१६४
१९७
२००
२०१
२०२
२०३
२०७४-२०७
२०८
UTD TIT}
विषयानुक्रमः । | | ४५
विषयः— पृष्ठम्
ज्योतिनामेकाहनि० ००३ ७०० काका Fe २०८
५ गोनामैकाहनि० भैया कत गद ३० न
६ आयुर्नामैकाहनि० जि a ८ बे भन
७ अभिजिज्ञामैकाइनि० अँ के दु ता -
८ विश्वजिन्नामेकाहनि० ... र ड र ड
8 विशवजिद्यागदक्षिणानिश ... म म ... २०६
१० विश्वजिद्यागे नियमविशेषनि० र २१०
११ 'असिजिद्विश्वजिद्यागयोयुंगपद्चुष्ठानाधिकरणम् सुर द ः | २११
१२ तत्र विशेषः ... "०६ स
39
१३ सवंजिन्नामेकाहनि०, त्र २१२
१४ ज्योतिःसाहरूनामैकाहनि०, ... “34 ह र
१५ सर्वेज्योतिः्साहस्लनामैकाहनि०, 5 ठ $
१६ विश्वज्योतिःखाह्ञनामैकाहनि० छ 2
१७ भिरात्रसश्मितसाहस्लनामैकाहनि० Fe
१८ पणणां खायस्क्रनामेकाहानां नि० तत्र तृतीय-चतुथे-पश्चमानामनुक्री विश्व-
जिच्छिए्पः श्येन इति संशा । 5 के न २१३
१६ श्येनेकाहविधिनि० 2 जी 2२
००२१-२१५ `
२० सायर्क्राणां सांमान्यघमनि० -..२१६-२१८
२१ साद्यस्केघु चेदि-उत्तरवेदि-यूप-चपालेषु विशेष २१8
२२ चतुर्णा घ्रात्यस्तोमैकाहानां निरूपणम् २१8
२३ व्रात्यस्तोमदक्तिणादिनि० ६35 र . २१
२४ अझिष्टुदेकाहनि० र पान नु -..२१६-२२१९
२५ इन्द्रस्तुदेकाहनि० > ३2८ मे ... २२२
२६ सूयस्तुदेकाइनि० ०० ००८ 256 So २२२
२७ वैश्वदेवस्तुदेकाहनि० र २२२
२८ त्रिद्दृत्पतोमकानाँ चतुणांमेकाहानां नि० तत्र द्वितीय-इतीय-चतुर्थानां क्रमेण
इंप्सुयज्ञ:-बृहस्पतिसवः इषुरिति संज्ञा
२२२-२२४
२8 सवखारनामैक्ाहो मरणकामस्य २२४
३० ऋत्विगपोहनोयसज्ञानां ्रयाणामेकाहानां नि० २२५
३१ दाचस्तोमसंश् कानां चतुर्णामेकाहानाँ नि० ... ~ २२६
३२ सौमिकानां चातुमांस्यांनां नि० हर तु .००५२६३-२२७
३३ सोमिकाग्न्याधेयनि० “0 5८ “0८ = २२८
३४ सौमिकपुनराधेयनि० hs र्त न ४3% २२८
३५ सौ मिकार्निहोत्रनि० नन a न ह a २२८
३६ सौमिकदशंपुणंमासनि० २२८
३9 सौमिक राक्तायणुनि० २२८
३८ सौमिकाग्र यणनि० “° , २२८
३६ सौसिकपशुबन्धनि० ००० २२७
४६ . कात्यायन-श्रोतसत्रस्य--
विषयः-- पृष्ठम्
४० उपहन्यैकाहनि० स मत रः „२२८
४१ ऋतपेयैकाहनि० 2 5 ड
४२ बहुसुवणकाहनि० अस्य हणाश इत्यपि संशा 8 र ॥.
४३ वैश्यस्तोमैकाहनि० बैक हि क £ द
४४ तीबद्लुदेकाहनि० क ळी + 2३ -
४५ राडेकाहनि० हा ब दु)? ,..२२६-२३२
४६ विराडेकाहनि० - प Fs चल या
४७ उपशत्रेकाहनि० भु शः बन ... २३३
४८ मैकाहनि० -
४8 क टन र हि -
५० उद्धिद्ठलमिदेकाहयो; क्रमेणानुष्ठानम् दट i > ८
५१ अपचितिनामैकाइनि० ... 02 मु ... २३४
५२ पच्यग्निस्तोमैकाहनि० व्र व्र ड अ. ड
५३ ज्योतिरग्निस्तोमैकौहनि० ... २०० ०. ५० छ
५४ क्रषमैकाहनि० पद पट दि ..,. २३१
५५ गोलवैकाहनि० 4
५६ सदत्स्तोमैकाइनि० क न ० ४:
५७ पेन्द्रकुलायैकाहनि० हक छुट द नु.” र
५८ इन्द्रस्तोमैकाहनि० हम दन बन २३६
५8 इन्द्राग्न्यो स्तोमैकाहनि० 5 > की डि
६० विघनेकाहनि० ... 02: डा क्य बट E
६१ सन्दंशैकाहनि० ° 2 हद प ४
६२ वज्रैकाहनि० ... य पुर कुल ds छ
त्रयोविंशोःव्याय:
१ अदीनानां निरूपणम् न २३८
२ अहोनानां द्वादशोपसत्कत्वं मासापवगत्वं च र
३ चच्यमाणानां त्रयोदशांनामहीनानामहोनप्रकृतित्वमेकाहप्रकतित्वं वा ड
४ नवसपतदशातिरात्रनि० क्ट i: २३३
५ विषुवद्तिरात्रनि० ज़
६ गवातिरात्रनि० ग i; >> क्य य
७ आयुरतिराज्ननि० टर के नन ०2 द
८ ज्योतिष्टोमातिरात्रनि० -
& विश्वजिद्तिरात्रनि० व क “>> यक 9
१० त्रिवृद्तिरात्रनि० ०९१ २१० ०१० pes न
हट JI fri...
i MTN) |
RE
्वाड & &«
विंषयानुक्रंपः । ४७
विषयः त” | | पृष्ठम्
११ पश्चद्शातिरात्रनि० क प मक .,. २३
१२ सप्तरशांतिरात्रनि० हे, न पुन न न
१३ पकविशातिरात्रनि० ल्क नक पौ गम क
१४ अप्तोर्यामातिरात्रनि० त्य >. ०2३ 2 ठ
१५ असिजिद्तिरात्रनि० 5 > रः 5
१६ सर्वस्तोमातिरात्रनि० ` के CR ... २४०
१७ शाङ्गिरखड्िरात्राहीननि० ... 235 224 Fh क
१८ चेत्ररथङ्विरात्राहीननि० ... ने RS ड
१8 कापिवनडिरात्राहीननि० ... ०३० रन छ टा
२० गर्गद्वि्रिरात्राहीननि० खु 2; पनन ०14 क
२१ चेद्त्रिरात्राही ननि० ज्यु ग 25 न, कक
| २२ छुन्दोमत्रिरात्राहीननि० ... ऱ्य हम बु जव
हि." २३ अन्तवंखत्रिरात्राहीननि> .. ` ... 5.2 ज्र ०
| २४ पराकत्रिरात्राहीननि० ०: नं बदर 2 कि
| २५ अत्रिचतुर्वीरचतूरात्राहीननि० हद भ .. २७१
| २६ जामद्झचतूरात्राहीननि० ... दद के कि
| २७ वसिष्ठसंसपंचतूरात्राह्दीननि० न हल ० क
| २८ विश्वामित्रचतूरात्राद्वीतनि० ... es ज ठी ह
२७ जामदभचतूराचे उपसद्ः पुरोडाशिन्यः ... न Fe 99
३० देचपञ्चाहादीननि० र हे ददन ०० २७२
३१ पञ्चशारदीयाहीननि० हि व्र पू भि
३२ पश्चशारदीये नेमित्तिकम ... "भे 55 ...२०३-२४४
३३ बतचत्पञ्चोहाहीननि० र 4-५ १% 4०2 २४५
३४ अतुप्रथमपडहादीननि० ... ४४८ दद शि व
४ पृष्ठघावलस्बषडहाहीननि० ... न न न --
३६ तृतीयषडहाद्दीननि० ड 19
२७ सप्षसुत्याकाना सप्तानामद्दीनानां नि? तत्र पञ्चम-सप्तमयोः इन्द्रसप्ताह-जन क-
सप्तराच इति संक्षा मट ;; 22३ क २४६
२८ अष्डरात्राहीननि० न न ० 56५ ४
बे& नवरात्राहीननि० हट पट व ०७, डं
४० त्रिककुब्दुशराजाहीननि० ... कट नी र्ग र्ड
४१ कोखुदविन्द्द्शरात्राद्दीननि० मत र ,.. २४७
४२ पूद्शरात्राह्दीननि० 15० 5 क द पु
४३ छुन्दोमद्शरात्राहीननि० ... सि क पन कै
४४ पौण्डरीकैकादशरात्राहीननि० जट नल “०... २४८
४८ कात्यायन-भौतसूजस्य--
चतुरविशोंऽभ्यायः ।
विषयः--
१ द्वादशरात्रादीनां सत्राणां नि० ४ हन ... २४६
२ सन्नेषु परिभाषानि० वी कहे. कु ... २४६
३ त्रयोद्शत्ररास्य सत्रत्रयस्य नि० 5 प ... २५०
४ चतुद्शरात्रस्य सत्रत्रयस्य नि० कक हि ,., २५१
५ पञ्चदशसुत्यस्य सत्रचतुष्ट्यस्य नि ... ड . २५२
६ षोडशरात्रस्थ सत्रस्य नि० ... २४ 455 ० २५२
७ सप्तदशरात्रस्य सत्रस्य नि० ... रं 5 ,.> २५२
८ अष्टाद्शरात्रस्य सत्रस्य नि० ह कह ०० २५२
8 एकोनविशतिरात्रस्य सन्नस्य नि० 2 उसै . २५२
१० एकचिशतिरात्रस्य सत्रद्वयस्य निऽ क व ०० २पु२
११ छाविशतिछुत्याक सत्रम् ... ३३, नु ०० २५२ क
१२ जयोविशतिसुत्यं सत्रम् ... ८ 42 ००० २५३
१३ चतुविशतिसुत्यं खत्रद्वयम् .,. - --: 8. २५३
१४ पश्चविशतिसुत्यं सत्रम् ... न मु .. २५३
१५ षड्विशतिझुत्यं सञ्जम् ... वड भ्र ... २५४ |
१६ सत्तर्विशतिसुत्यं सत्रम् ... न: + . २५४
१७ अष्टाचिशतिख्रुत्यं सत्रम् ... नेट व > (0) |
१८ दात्रिशत्खुत्यं सत्रम ल ज्र ठ्य हन २५४ |
१६ ञयखिशद्रात्र सत्रत्रयम् ... २५५
२० चतु्रिशद्रातर, पञ्चतरिशद्रात, षर्नरिशद्रात्रं सप्तत्रिशद्रात्रं, अष्टनिशाद्रा्म् , |
र पकोनचत्वारिंशत्छुत्यं च सत्रम् २५६ , |
२१ पकान्नपञ्चाशद्रात्राणि सत्त सत्राणि कः दि २५६-२५८ |
२२ शतखुत्यांक सत्म् ८“ हि ... २५६
२३ शतातिरात्रादीनां छादशाहप्रकतित्वम् a ड +... >> २६७
२३ संवत्सरप्रश्वतिखुत्यांनां सत्राणां गवामयनप्र ऊतित्वमू ... ..- २६१
२५ आदित्यानामयननामक सत्रम् न अ: “२
२६ अङ्गिरखामयननामक सत्रम् नर ... २६२
२७ हतिवातवतोरयनाख्य॑ सत्रम् न ० .-- २६२
२८ कुणडपापिनामयनाख्यं सत्रम् जप 06: -.- २६३
२६ खपंखत्रम् ... i न ६, -- २६७
३० तापश्चितसत्रम् कु प न Pe)
३१ महातापश्चितसत्रम् हट वक कटे «०. २६६
३२ चुल्ञकतापश्चितसत्रम् RC च = रे |
३३ अग्निसत्रम् प 5 ००० ** .. २९९
३४ प्रजापतिसत्रम् पन 000 ७० ००. रे
३५ श्ाक्यानामयनसजमा ००० 100 Ir 00: २६७
विषयामुक्रम; ।
विषय
३६ साध्यानामयनसत्रम् ३४:
३७ वचिश्वस्इजामयनसत्रम् न न
३८ लारखतलब्चाणाँ चतुणा नि?
३& सारखतरचीयावथथस्य कारपचवर्देशे5चु छानम्
८० तुरायण सत्नस्
४१ भरतद्वादशाहनि०
४२ सङमल्वाद्शाहनि०
४३ उत्लर्गिणासयननि०
पञ्चविशोध्यायः
१ कमणो चिनाशे तत्कालं भायश्वित्ताचुछाननिरूपणम्
२ छानादिषए्प्रा० ...
३ स्ातेस्य कर्मणो चिनाशे प्रा?
४ अभिहोत्रकर्मप्रा०
५ दशेएणंमासादौ हविःसकम्द्ने प्रा
द सोसे इविःस्कन्दने प्र०
७ अञ्चिहोत्रे हविङ्कन्द्ने सञग्भेदे च भा०
अआहवनोयायडगममे भा०
8 श्राल्त्या5५हवनीयल्योद्धरणे भा०
१० ग्रहीताळुगमने पा०
११ अजुदतेण्वझिषु सूर्यादये जाते प्रा०
१२ मधथ्यमानस्याझेजन्मतो ५ संभावनायासुद्धरणकाले समागते प्रा०
१३ अग्निमध्ये मा्जारादिगमने प्रायम्धिचाभाव;
१४ दशपूर्णमासागतिक्रमे प्रा० ...
१५. स्तोजशाखाबिपर्यासे घाः
१६ ततविरुद्धलेवने प्र[० पै
१७ अग्नीनां लौकिकाग्निलंसग प्रा०
१८ अग्नीनां परड्परं निक्वणे प्रा०...
१६ दाचाज्चिना5०हवनीयादीनाँ संसर्ग प्रो०
२० चाण्डालाग्निना5५५हवनीयादीनां संसग प्रा०
२१ यमलजनने प्रश ... 254 _
२२ गेददाहे भा०
२३ इष्ट्यामारब्धायां चन्द्रोयपरिश्ञाने प्रा० द
२४ प्रतिपदि श्रान्त्या दशंयागोपकमे प्रा० प
२५ उद्वासनकाले कपालचिनाशे प्रा० ८३३
२६ दोहविनाशे प्रा०
3&
पृष्ठम्
०४८ २६८
‘+ २६८
« २६८-२६६
०० २७०-६७२
२७३
२७३
२७४
००३ २७५.
FE TT की
0००८ चा.” क hs 2. १. ण ह.
क” ८.1 आय” * पटक
Sie जा
मह.)
क पट
६. डु,
ब.
/७
न ५ ट्र;
= nse
॥
क्र
विषयः-- र न
किक २७ दुष्टस्य हृविष। प्रतिपत्तिः ... ऱ्य पप ०० २३३
es, २८ हविषो विस्सतो प्रा० पु ०८८ के .-- २8३
Ee. २& हविषि दुष्टे प्रा० ८८ ऱ्य 006 वड २&&
३० देवताविपयाँसे प्रा० ०: १4 हट मव
३१ अजुयाज्यादिविपर्यासे प्रा ... ज्य न . २३४
३२ ज्ञुह्मादिस्थे आज्ये दुष्टे प्रा० ... रे गरम ००० २७४
३३ आज्यस्थालीस्थे आज्ये दुष्टे प्रा० ठ क ०० पा क
३४ प्रणीतास्कन्दने प्रा० जुन FD व २8 च
३५ स्थाल्यादीनां भेदने प्रा... ह 2 3 .... २६५
३६ घस्मेभेदे प्रा०... 5 न i ०० २६५
३७ घमेडुद्दोगोर्मरणेऽदोहे च प्रा० दे कर २९६
३८ पूषदाज्यस्कन्द्ने आए ००० ००० ५०० ‘sso
३३ सोमयागे उपपाते प्राश... ८१ है: नव ;
४० सोमयागे खुत्याछु उपपाते प्रा० 7 हन ने थे
४१ यूपे ध्वाडक्षारोहणे प्रा०ा ... i क हे ;
_ ४२ सोमयागे पषदाज्यस्कन्दनेप्रा० ... - अ. ज्ञ हट
४३ घमेढुहा गोहननेप्रा० ... हा र
४४ खयं होमाशक्ती कतंव्यं कमं ... 25 > .- शेळ
` ४५ सायमझिद्दोत्रहोमानन्तर यजमाने खते... हद का |
४६ अपकुष्य प्रात्हामे छते पुनर्जीवने 5 न्म ०३ ० |
४७ पौणंमासेष्ट्यनन्तर॑ यजमाने मृते ५2 मे वि ह
४८ हचिरानयनानन्तरं यजमानमरणे 555 3 न्न प -
` ४8 हविशेहणानन्तर॑ यजमानमरणे दद हि ह
_ ५० कमेण्यारव्ये यजमानसतौ ... न न
५१ हविम्रेहणानन्त रूयजमानसुतौ द न
५२ ओषध्वंदेहिककमंविधिः ठ मद
५३ आग्रयणाकरणे प्रा० 22 व्र रन
क उ ५४ पुरोडाशदादे प्रा? जड नट डर बन: 203
है लर ५५ उपाकृतस्य पशोः पलायने प्राश ` > स्य
५६ प्रयाजात्माक पशुमरणे ... 24 मला
. ४७ पश्ववदानविनाशे हृद्यचिनाशे च ९४० ड
५८ मरणकाले पशोः शब्दकरणे ... ०0 ०००
1 98 पश्नायाः ताम स्रचणे नक नक
<+ “ ६० अनूबन्ध्यायां गर्भवत्याँ 8 ~
६१ अझिद्दोत्रे अझीनामजुगमने प्रा० 222 डी
६२ पात्राखादनानन्तरमझिनाऱशे ... त्र मुन
हि पढे आजग्नचिदोत्रहो मस्य फोलातिपसी . ००० वत
. ६४ सन्न॑ लकल्प्यतदकरणे _... .. ... २...
२" पा)
बिषयानुक्रम। ।
विषयः-—
६५ दीक्षितानामद्धात्थाने प्रा०
६६ दक्षिणानयनानन्तरसुद्वाचाच पच्छेदे
६७ ज्योतिष्टोमे पत्न्यां रखलायां प्रा०
६८ दीक्षितव्यामनोज्षस्वप्नद्शने
रेतस्कम्दने जलतरण, 'तडुपरि बर्ण)
अमेध्यद्शेने, शोणितोत्पत्तो, निष्टीबने, धावने, दिवा
वमनादौ च प्रा०
६8 हुतस्याइतस्य च सोमस्य संसर्ग प्रा०
७० सोमे चर्षास्चुमिश्रणे प्रा०
७१ चमसखसोमस्य भूमो पतने प्रा०
७२ चमसादिस्िसोमस्य श्वाद्यचघाण
७३ नाराशंसानां शोषणे
७४ पूतथ्वत उपक्तीणे
७५ सोसमाभिषवपाबाणुभेद्ने
७६ खोमस्यापहरणे
७७ अपष्वतस्य सोसस्यालामे
७८ द्वोणकलशमेदने प्रा०
७8 सोमख्याधिक्ये र
८० दीक्षिते ज्वराद्यमिभूते प्रा० *""
८१ सत्रे दोक्षितमरणे
८२ अख्ियनज्ञनिरूपणम्
८३ साग्निचित्ये दीक्षितमरणे
८७ संसचे क्रियमाणं कम
म] सत्रे सोमदाहे प्रा० ;
रद अनादिएप्रायश्चित्तस्य ब्रह्मकत त्वम्
पड़विशे|ध्यायः
१ महाचोरक्भरणम्
२ सद्दावीरनिमाँण्देशः, तन्निर्माणविधिश्च
३ रौदहिणकपालनिर्माणम् रद
४ सहावीरपाकादि
५ सहावीरेघु अजापयस आसेकः
६ प्रवर्ग्यांचुष्ठानम्
७ प्रवर्ग्यात्लादनम
८ घर्मभेदे प्रा० ...
8 प्रथमयक्ञ प्रवर्ग्यस्य वैकदिपकमञुष्ठानम्
TN) pe
इति शम् ।
ये पल. अरे
खापेश्चुपाते,
३२३
००० ३२४
२२५
०°, ददद रे३े=
००० ३३8
9१ ` -
००० ३२६- दे २५९.
"3 8 } (३
- रे जव ते हि
SL
»_s
+
0३ «७ प्र
A
rs
डग
1
क्ष 3 €
२०
हूर
[Ts
सरलवृत्तिहितत् : | >
का त्यायन-श्रातसूञ्रम्
जगद्स्बाचलस्ब य, निगालम्बाय शालिने ।
जगत्त्रयकुटुस्बाय, नमः साम्बाय शस्मवे ॥ १॥ -
जनक ज्ञानदं नत्वा प्रसुदत्ताञ्चिद्दोज्रिणम्।
तद्दरशितपथां कुचे वृत्ति शिशुविबोधिनीम् ॥ २ ॥
श्रीमत्कात्यायनप्रोक्त-श्रौतसूत्रं - -यथांमति ।
` व्याख्यातुमेष यत्ञक्षत्-प्रीयतां परमः पिता ॥ ३ ॥.
[ भधिकारनिरूपणप्रति वा ]
अथातो$घिकारः ॥ १॥
, अथ घेदाध्ययनानन्तरम् , अतः वेदाध्ययनस्य वृत्तत्वाद्धतोः अधिकारः कतृंव्यापार
फलभोक्तत्वसमानाधिकरणो व्याख्यास्यते. इति शेषः । वेदाध्ययने इत्ते तदनन्तर' तारशवेदप्र
तिपादितेषु कमैछु अधिकारः अजुछानरूपो व्यापारः कस्य इतिं विचायते इति भावः ॥ १ ॥
१०७००) [ कमंणां फलवत्त्म ] .
नम्विदमयुक्तम् । फलवत्स्वेव कर्मसु . प्रक्षावतां प्रवृत्तिदशनात् ,' वेदविहितेधु कमेसु
तादशफलस्य कस्याप्यश्ववणात् । न च 'द््शपूर्णमासाभ्यां यजेत खगेकाम;' ( आप० शौ
३१४८.) इत्यादि--वाक्यगतैः स्वर्गकामादिपदैः फलमेव प्रतिपाद्यत इति वाच्यम् । तेषां
पुरुषविशेषणत्वेन फलप्रतिपाद्कत्वाभावात् इत्या शडःक्रयाह--
फलयुक्तानि कमोणि ॥ २॥
सर्वाण्यपि कर्माणि वेदोक्तानि फलजनकान्येवेत्यथेः । एवं च स्शेकामादिपद पुरुष:
विशेषणं खद्पि विशेषणीमूत खर्गादिबांधकमर्थाद् भवति । अन्यथा अफले कमेणि.पुरुषस्य
प्रवृत्यज्ञुदयाद् वेद्वाक्यस्य प्रवत्तकत्वमेव भज्येत । अतश्च यत्रापि फल न श्रयते तत्रापि फल
कल्पनीयम्रेबेति, भावः ॥ २ ॥
[ मचुष्याणामेच कमेस्वधिकारः] .... : [
एबं कमेणां फलजनकत्वे साधिते तेषु केषामधिकार इति संशये पूतन पच्यति = : ।
सर्वघामविशोषात् ॥ २ ॥ द
देख-मञुष्य-र्त+पिशाच-तिर्यंगादीनां सर्चेषामेवाधिकारः, फलार्थित्वाविशेषात् | सब
हि फलममिलषन्ति ॥ ३ ॥
39
ह
२ . सहृ्तिकात्यायनशोतसत्रे- [ अ० १ क॑०१
एवं प्राप्ते सिद्धान्वयति--
भनुष्याणां वाऽऽरर्मसामथ्योत्॥ ४ ॥
घाशब्दः पू्वपक्तव्यावत्तक, एवकारार्था वा । मजुष्याणामेव क्मेखधिकारः। तेषामेव
हि अलजुष्ठानसामथ्यमस्ति । देवादीनां तु देवतान्तराद्यमावात् , तियंगादीनां कर्माचुष्ठाना
शक्तश्च न तेषामधिकारः ॥ ४ ॥
[ शद्राणामङ्गहीनादीनां च नाधिकारः ]
एवं सवेषां मजुष्याणामधिकारे सिद्धे तदपवादमाह--
अङ्गहीनाऽश्रोत्रियवण्ढशुद्रवजम् ॥ ५ ॥
पूषेसूचात् “आरम्भसामर्थ्यात्' इत्यजुवत्तंते। अङ्गहीना अन्धः पु-बधिरादयः, अभो
नियोऽनधोतवेद्ः, षण्ढो नपुंसकः, शूद्रः प्रसिद्ध, पतद्वर्जितानामेव मनुष्याणामधिकारः
अन्धस्य आज्यावेच्तणादि-कर्मा नुष्ठानासम्मवात् , पञ्नोर्विष्णुक्रमादाचसम्भवात् , बधिरस्य मना
श्रवणादाचशक्त, सूकस्य भन्त्रोद्चारणादावसमर्थेत्वात् , षण्ढस्याशुचित्वाञ्च नाधिकारः ॥५॥
ननु शूद्रस्य जेवर्णिकत्वात् फलार्थित्वाऽविशेषात् द्रव्यवत्वात् समथेत्वाच्च कुतो नाधिं
कार इत्यत आह
त्राह्मण-राजन्य-्वैश्यानाऽ श्रतेः॥ ६ ॥
घ्राणादीनां त्रयाणामेव वर्णांनामधिकारः । कुतः ? श्रतेः । तेषामेवाध्ययनभ्रवणात्,,
आघानश्रवणाद्च। न शंद्रस्य, तस्याधानामावादध्ययनाभावाश्च। अयं भावः--'वसस्ते
आह्णोऽौनाद्घीत, ग्रीष्मे राजन्यो, वर्षासु वैश्यः’ (शत०२-१-३-५)' वसन्ते त्राह्मणसुपनयीत,
ग्रीष्मे राजन्यम्, शरदि वैश्यम् (आप० धमं० १-१-१-१&) इति त्रैवर्णिकानाम्रेव उपनयनम्
आधानं च चिधोयते। उपनीतस्यैव 'तमध्यापयीत’ इति अध्ययने विनियोगः । अधीतवेदः
स्यैव च यागादावधिकार इति शूद्रस्य आधानाभावेन न तत्रांधिकारः । एवमाधानाझिसिद्धा
सिमत पव. उत्तरक्रतुष्त्रधिकार इति शूद्रस्य तद्भावान्नाधिकारः ॥६॥
[ पुंसा सहैव खिया अधिकारनिरूपणम् ]
आधानवाक्ये पुंस्त्वश्चवणात् खिया वे राध्यननिषे धाश्च तस्या अप्यनधिकार प्रात आह--
स्री चाउविशेषात् ॥ ७ ॥
शी चाधिक्रियते । कुतः ? अचिशेषात् , श्रयमाणस्य पुस्त्व रूपलिङ्गस्य विशेषकत्वामा
घात, व्यावत्तंकत्वामाधादित्यथः । अत्र थयमाणमपि लिज्ञमुददशयविशेषणत्वाद् ग्रहैकत्य'वद-
विवक्षितमिति -भआावः ॥७॥
उप्रोतिष्टोमे वाच्यान्तरेण श्रयते “दशापचित्रेण ग्रह. सम्माष्टि” (श०' ४।२।२।११) इति। सोमरसा
- चारमूताः पात्रविशेषा महा इत्युच्यन्ते ।- तानि पात्राणि वासःखण्डेन सस्मुजेदित्यर्थः । तत्र यावन्तो ग्रहाः सन्ति `
तेषां सर्वेषां .सम्म्रागं ? उत एकस्येव? इति सन्देहे प्रहस्य उद्देश्यत्वेन प्राधान्यात् तद्विंरोषणी भूतस्य पूकत्वस्यापि
विवक्षायां छृतायामनेको देश्यत्वकृतो वाकप्रभेदो दुष्परिहर इति कृत्वा प्रहत्वमेन विवच्तितम् , एकत्व तु F Sr
श्ितमिति निर्णीतं पूर्वमीमांसायाम । (३1१ .७)-तद्वदत्रापि स्वर्गकामस्य पुरुषोद्देश्यस्वेन प्राधान्यात् तद्विरेषणी- .
सूतस्य.ुंसवश्यापि विवक्षायामनेको हेर|स्वक्ृतो वाक्यभेदो - हुष्परिहर इतिः कृत्वा स्वगंकासविशेषणीसूत
| पुंस्समप्यविवक्षितस् । खी वा पुरुषो वा सयग कामनावा नधिकारीति । क
अ० १ कं०१ ] परिभाषानिरूपणस् | डै ५
'दशनाच ॥ ८॥ | 5
'मेखलया यजमानं दीक्षयति योकत्रेण पत्नीम! ( तै० सं० ६।१।३ ) “आज्यमुद्दास्य -
पल्लीमवेक्तयति” ( का० श्रौ० २।७।४ ) इत्यादिना तस्या अप्यधिकारद्शनादित्यथ। अयं चाधि
कारः खिया भर्त्र सहेव, न स्वातन्त्र्येण । सहत्वं सवंकमेसु--
“नास्ति सञ्जोणां पृथग्यशो न व्रत नाप्युपोषणम् । ड
शुश्रषयति भत्तारं तेन खगे महीयते”- ( मनु१ ५-५५)
इत्यादिना खाहित्यश्रचणात् , पृथक्कनिषेधाञ्च ॥ ८॥
[ रथकारस्याधानमात्रे एवाधिकारः ]
एवं त्रयाणां वर्णांनामङ्गहीनादिवज खिया सह अधिकारे सिद्धे अन्यत्रापि कचित्तत्प्रा-
प्त्यथ सूत्रम
रथकारस्थाधाने ॥ & ॥
| रथकारस्य माहिष्येण करण्यासुंत्पादितस्य चेवर्णिकारिकञ्चित् न्यूनस्य अनुलोमसडूर
जातिविशेषस्य आधाने अधिकारोऽस्तीति शेषः । ्षत्रियाद्वेश्यायां जातो माहिष्यः। वैश्येन
| शद्रायां जाता करणी । माहिष्येण करण्यां जातो रथकारः। “माहिष्येण करण्यान्तु रथकारः `
| प्रजायते” इतिं याज्ष० (१४२) स्मृतेः॥ & ॥
° नडु रथकारशद्दो न जातिविशेषवा ची-किन्तु रथं करोतीति व्युत्पत्या त्रैवणिंकवाची।
| एवं च सति 'वर्षांखु रथकार आद्घोत' ( आप० श्रौ० ५।३।१८ ) इति वाक्ये कालमात्रविधा-
| नाद्वाक्यमेददोघोऽपि परिहृतो भवति । अन्यथा जात्यन्तरवाचित्वे तस्याघानसस्वन्ध क्रतुसम्ब-
| न्घश्च इत्पुभयमपि विधातव्यं भवतीति वाक्यमेद्दोषो दुष्परिहरः स्यात् इत्याशङ्क्याह--
| नियतं 'च ॥१०॥
| चशब्दो चा-शब्दार्थे पक्तव्यावृत्तो । नियतं = रूढं, रथकारपदं जातिविशेषे रूढम्।
| रूढिश््च योगाद्वलीयसी । अतो जातिविशेष एव रथकारो न तेवर्णिकः। यदुक्त वाक्यभेदः ˆ
| इति, तत् कालविशिष्टाधानविधाने न दोषः ॥१०॥ य
| ` वमपि विशिएविधाने गौरवमस्त्येव । तद्पेक्षया. । ऋतुमात्रविधाने लाघवात् इत्या- ३
राङक्याह--
नाभावादिति वात्स्यः ॥११॥
न त्रेवणिको रथकारः । कुतः ? योगिकशब्दस्य रूढिबाधने सामर्थ्यांभावात्। वास्स्य
ग्रहणं खमतडढीकरणाथम् ॥११॥
[ स्थपतिनिपादस्य गावेधुकेष्टावधिकारः ]
निषादस्यपतिगोवेघुकेऽधिक्ूनः ॥ १२॥ ह |
२... _निषादश्चासौ स्यपतिश्चेति निषाद्स्थपतिः। निषाद्-जातिरूपोऽधिपतिश्च यो भवतिस
गावेचुके-“यस्य रुद्रः पशन शमयेत् स गावेधुकं चरुं निवपेत्” (मैत्रा० २-४-२) इति विदितो.
यागेऽधिकृतो भवति । अत्र निषादानां स्थपतिरिति षष्ठीतत्पुरुषाङ्गीकारे यद्यपि जेवर्थिक एव.
| कञ्चिद्धिकारी भवति, तथापि तत्पुरुषाङ्गीकारे पूथेपदे लक्षणा-रूपदोषापत्या तां परित्यज्य
| ज्ञ . * लक्षणानापादकः कमंधारय पवाङ्गीरुतः ॥१२॥
(४ सहत्ति-कात्यायन-श्रौतसरत्रे-- | झ० ६. क॑० १
[ त्रहाचारिणः स्रीसङ्गे गदेभेज्या आउपाहुती वा प्रायश्चित्तम ]
मका : “ चाऽवकीर्णिनो गद् भेज्या ॥ १३॥ |
` ` ˆ ब्रह्मचारी सन् यः स्त्रियमुपैति सोऽवकीर्णी । तस्य गदेभयागो नैमित्तिक (ति शेष
अत्र वा-शब्दो विकल्पवाची, पारस्करणह्यं ( का० ३। क० १२ ) आहुत्योर्विधानात् । ताभ्यां
सह गदेभयागस्य विकल्प इत्यथः ॥१३॥ ``
[ स्थपतीष्टौ अवकीणिपशौ च छौकिकाग्न्यादीनामङ्गस्वम् ]
अनन्तरोक्तयोः स्थपत्यदकीरिनोराधानाभावेन अऱ्यभावात् कुत्र ताभ्याँ थागः काय
इति शङ्कायां वैदिकत्वाऽविशेषात् दशंपूणंमासतोऽङ्गग्रदणाच्च तद्वदाधानसंस्कृते पव अयन
कर्तव्यः, तदथं चाधानमपि ता*०ं कत्तंव्यमेवेति प्राप्ते आह--
लौकिके ॥ १४॥
> . पतदुभयमपि लौकिकेऽग्नौ स्यात न त्वाधानसिद्धे आइवनीयादौ। अयं आवः-सत्यं
द्शंपूणेमासत पवाङ्गग्रहणं, तथापि दशंपूणंमासयोर्यान्यङ्गानि तान्येवात्रातिदिश्यन्ते, न
त्वाधानमपि । तस्य अत्रारभ्पाधोतस्वतन्त्रविहितत्वेन दशंपूणंमासानङ्गत्वात् । अनेन न्यायेन
त्रात्यस्तोमा अपि लौकिकाझावेच भवन्तीति बोध्यम् ॥१४॥ म
गंदेभेज्याङ्गभूतपशपुरोडाशथपणस्य दरशपूर्णमासविकृतित्वात् तत, कपालेषु
पुरोडाशभ्रपणे प्राप्ते तद्वाधित्वा श्रपणस्य स्थानान्तरं विधत्ते-- |
३ . मूमौ पशुपुरोडाश्रपणम् ॥ १५॥
ध्यद्देवत्यः पशुस्तद्देवत्यः पुरोडाशः? (शत० ३-८-३-१) इति विधानात् गद्भपशुसंब
न्धिनः पुरोडाशस्य अपणं भूमौ अङ्गारेषु कायम् , न कपालेषु इत्यर्थः ॥ १५॥
; | अप्स्ववदानहोमः ॥ १६॥
अवदानात्मं हृदय-जिह्लादीनां होमो जले कार्यो नाग्नौ । आघाराज्यभागामादिकं तु
अभ्नावेव-कार्यम्; अववानग्रहणात् ॥१६॥
शिश्नात्प्राशिच्ावदानम ॥ १७॥
गद्भस्य शिशनात् प्राशित्रस्य त्रहभागस्यार्वदानं कुर्यात् न हृदयादिभ्यः ॥१७॥
` _ [ स्मात्तानां कर्मेणामौपासनाप्नौ कर्तव्यता नाहवनीयादिपु ]
| एवं कर्षधिकार निरूप्य अग्न्यध्रिकार निरूपयितुमारभमाण॒स्तत्र पूवपक्तयति--
वैतानिकेषु.सवठ सर्वाथत्वात् ॥ १८॥
वैतानिका वितानाहाँ आधानसंस्कृता गाहंपत्याऽऽहबनीयदक्षिणाग्नयः, लेषु सव श्रौतं
. स्मात्त-च कमे कायम् । कुतः ? . सर्वार्थेत्वात् । सबेकमांथेत्वावगमात् | कुत इति चेत्? यदु
द्रव्यं येन संयुक्त सद् दिँधिना बोध्यते, तस्यैव तदर्थत्वं निर्णेतुं शक्यते । अग्नयस्तु न केनापि
विशिष्टाः क्ताः । ` किन्तु -स्वतन्त्रविधिविधेयाः। अतश्च विशेषाऽदशेनात् अझिलाध्येषु सर्व
ष्वपि कमेखु औतानामेधाम्नीनां प्रवतेनम् इति ॥१
अ० १. कं०२ | परिभाषानिरूपणम् । .. ४
अत्र लिङ्गद्शेनमप्यस्तीत्याह-
दशनाच ॥ १६॥ -
वैतानिके दक्षिणाझो.मांतलपाकनिषेधरूपस्य लिङ्गस्य दर्शनादित्यथंः । अयं भाव: -
श्रतोी दक्षिणाझि प्रकृत्य “मांसं न पचेयुः” इति निषेधः श्रयते। प्रतिषेधश्च प्राप्तिसापेक्ष:,
न चात्र वैदिकस्य :मांसपाकस्य प्राप्तिरस्ति, सर्वोऽपि श्रौतो मांसपाकः शा'मित्रेऽग्नो विहितः ।
अतश्च स्मात्तेस्यैव मांसपाकस्य प्रसक्तिरस्ति तस्यैव प्रतिषेध इति वक्तव्यम् । एवं च अनेन
लिङ्गेन स्मार्तान्यपि कर्माणि अत्र क्रियन्त इत्यवगम्यते ॥ १६ ॥
एवं प्रापे सिद्धान्तयति— |
नौपासनश्रतेः ॥२०॥
न स्मार््तमपि वैतानिके5मी कत्तव्यम्। कुतः? औषपासत्रश्रतेः | आहिताग्नेरपि झपा
सन--( शृह्याझि ) श्रवणात् । .पितृमेधे “अद्वारेणौपासनं निरस्यति” (का० औ० २१-४ २६)
इति वच्यति । राजसूयेऽपि “'यः कामयेत राष्ट्रमस्यै प्रज्ञायै स्यादिति तस्यौपासने. भ्रजुहदुयोत?
इति। यदि स्मार्तान्यपि कर्माणि वैतानिकेष्वेव क्रियेरन्, तह्याँपासनस्य कचिदपि प्रयोजना
भावात् तस्य दशनं नोपपद्यत इति ॥२०॥
तर्हि किमर्था मांसप्रतिषेध इत्यत आह---
अधिश्रयणीये मा 2सप्रतिषेधः ॥२१॥ .
यो मांसपाकप्रतिषेधः सोऽधिश्रयणीयादरविषयः--यस्मिन्दिने दक्षिण ञावधिश्रयणं
विहितं तद्विषय इत्यथः । अयं भावः अआ।हवनीय-दक्षिणाग्न्योः सायं प्रातः प्रतिहोम गाह
पत्यादाहरणं कायंमित्येकः पक्तः । अथवा नवग्रहे यदा वासः ( प्रवेशः ) क्रियते, तदा तस्मि
भ्रेचाहनि तत्र दक्षिणाग्नेराहरणं कायं नाहचनीयवत्प्रतिहोमंमिति वैकल्पिको द्वितोयः पक्षः |
तदा च तस्मिन्नवणदाहते दक्षिणाग्नौ पाको विहितः। “नवावसिते वैनमाहरेयुस्तस्मिन्पचेयुः
स्तह्राह्मणा अश्नीयुः” (शत० २-३-२-८) इति। पाक्यद्रन्यं चाविशेषान्मांसमपि भवतोति
तस्यापि पाकप्रखक्तौ तस्यैच प्रतिषेधः | अतश्च स्मात्तस्य अप्रसक्तत्वात् केवलं रौतान्येव
कर्माणि वैतानिकेऽग्नौ कर्तव्यानि | स्मार्तानि त्वावसथ्याग्नावेवेति ॥२१॥
इति कातीयभ्रौतसूत्रवृत्तौ प्रथमाध्याये अधिकारनिरूपणी प्रथमा कण्डिका ॥१॥`
एवं कमणां फलवर्चं तत्राधिकारिणं च निरूप्य इदानीं तस्यैव साङ्गस्य निरूपणं कत्तं-
मारभते--
[ यागस्वरूपनिरूपणप्रतिज्ञा ]
यज्ञ व्याख्यास्यासः ॥१॥
यज्षखरूपं साङ्ग निरूपयाम इत्यथः ॥ १ ॥
[ यागस्वरूपनिरूपणम् ]
कि तद्यक्षखरूपमत झआह--
द्रव्यं देवता त्यागः ॥२॥
, द्रव्यं = दृधि-सोम ब्रीहि-यवादि। देवता = अद्नीन्द्रा दिः। त्यागः = तदुद्देशेन क्रियमाणः
१ शामित्रः पशश्रपणोऽञ्िरुच्यते । तथा चापस्तंबः । “-अभिपयेग्निकृते देश उल्सुक निदधाति स
शामित्रः ( ७।१६।२-३ ) |
६ सहत्ति-कात्या यन-भोतसूचे--- | अ० १ क॑०२
स्वत्वनिवृत्यनुकूलो व्यापार; । इ इमेव यागस्वरूपम् । देवतो द्देशेन द्रव्यत्यागरूपस्य यागपदा
थस्य पूर्वांचायंनिरूपणात्॥ २ ॥
|] [ अफल्युक्तानामयागहोमरूपाणां यागाङ्गत्वनिरूपणम् ]
तदड़मितरत् समभिव्याहार-प्रकरणाभ्याम् ॥३॥
यतू फलर द्वितत्वेन श्रतं यागहोमादिभिन्नं तत्सवं तस्यैव फलवतः प्रधानस्य अङ्गम् ।
केन प्रमाणेन ? समभिव्याहारात् = वाक्यात्, प्रकरणाच्च । एकस्मिन्वाक्ये शेप-शेषिणोः सद्दो
ब्यारणं वाक्यम् । यथा “यस्य पणंमयौ जुहभवति” (तै० ३-५-७) इत्यत्र पणंताजुद्दोः सहोधा
रणात् पणताया जुहङ्गत्वम् ।
उभयाकाङ्का प्रकरणम्। यथाःदरशंपूणमासयोरजङ्गाकाहा। तत्प्रकरणपठितानां च
प्रयाजाद्यज्ञानां प्रयोजनाकाङ्ञा । एवमाकाङ्घाद्वयेन अङ्गप्रधानयोः परस्परं संबन्धो भवतीत्यथः ।
इद् च खस्वपूर्वेप्रमाणकल्पनेनैच विनियोजक भवति, तद्यथा--उभयाकाङ्गया अङ्ग
प्रधानयोः संबन्धोऽस्तीत्यवगम्यते । तत्प्रतिपादनाय च वाक्यं खमभिव्याहाररूपं कल्पनी
यम् , दशंपूणंमासौ प्रयाजाश्च परस्पर संबद्धा इति। श्रनन्तरम् असमर्थस्य अभिधानायो
गात् साम्यंरूपं लिङ्ग कल्पनीयम् इदमत्र समर्थम् इति। अनन्तरं च विनियोकत्री श्रतिः—
प्रयाजादिमिदशोपूणेमासाबुपकत्तेव्यो इति । एवं सवंत्रापि उत्तरोत्तरप्रमाणेन पूर्वंपूर्वप्रभाण
कल्पनद्वारा विनियोजकत्वमवगन्तऱ्यम् इति । तत्र श्रति-लिङ्क-वाक पःप्रकरण-स्थान-समाख्या
रूपाणि घट प्रमाणानि अङ्गाङ्गिभाव बोधकानि उक्तानि जैमिनिना । तेषु झयोरेवात्रोपादानं छृतं
सूत्रकारेण, इतराणि तु तत्र तत्र सूत्रान्तरे उपाद्।स्यति। अत इतरेषां परित्यागशङ्का न
कार्या ॥ ३॥
[ यागहोमरूपाणार्माप अफळयुक्तानां यागाङ्गत्वम् ]
एवं यांग-दोमातिरिक्तानामङ्गत्वं प्रतिपाद्य इदानों यागदह्दोमयोरपि तत्प्रतिपादयति
यजतयश्चाऽफल-_युक्तास्तद्ङ्गम् ॥४॥
तयो यागाः, चकाराद्धोमाश्च शृह्यन्ते। ये यागा होमा चा फलसंयुक्तत्वेन अथता
ते सव$पि तदङ्ग फलसयुक्त-प्रधानाङ्गमित्यथंः ॥४॥
पूर्वसूत्रे याग-होमयोः प्रस्तुतत्वात् तयोभंदे सन्दिहानः पृच्छुति--
जुहोतीनां को विशेषः ? ॥५॥
॥५॥ समाधत्ते-- |
तिष्ठद्धोमा चषर कारप्रदाना :याज्या-पुरोऽनुवाक्याचन्तो यजतयः ॥६॥
तिष्ठता होमो येषु ते, घषदकारेण प्रदानं येषु ते, तथा याज्यावन्तः पुरोऽजुवाक्याव
न्तश्चच ये, ते यागा इत्युच्यन्ते ॥६॥ |
होमलक्षणमाह--
उपविष्टहोमाः खाहाकारप्रदाना जुहोतय; ॥७॥
उपविष्टेन होमो येषु, खाहाकारेण च परदानं येषु, ते ज्ञुद्दोतय इत्युच्यन्ते ॥७॥
एवमङ्गत्वस्य लक्षणसुक्त्वा तत्र “शेषमितरे यथाख्यम्” (का० भौ० १।७।२२) इत्यन्यत्र
ऋत्विकतेकत्त्रे निरूपिते, ते ऋत्विजस्रेवर्णिका भवेयुः, उत ब्राह्मणा पव इति सन्देहे भेवणि
कानां समर्थत्वात् विद्यावत्वाच्च ते भवेयुरिति पूर्वपचते प्राप्ते सिद्धान्तयति |
Mats डा 0 ककवा
अ० १ कं०२ ] परिभाषानिरूपणम् । ७
[ ब्राह्मणानामेवात्विज्येडघिकारः ]
ब्राह्मणा ऋत्विजो भक्षप्रतिषेधादितरयोः ॥८॥ `
घ्राझणा एव ऋत्विजो भवेयुः। कुतः ? क्षत्रियवैश्ययोभ्॑षप्रतिषेधात्। अभिहोत्र
दविःशेषे “तद्वै नाऽत्राह्मणः पिवेत्” (श० २-३-१-३8) इति भक्षणस्य निषेधादित्यथंः । एवं
च भक्तणन्यावृ्या कतृत्वमपि व्यावर्त्यत इति भावः ॥८॥
दशेनाच ॥६॥
“द्वया चै देवा” इति श्र॒तौ "आइतिमिरेव देवान्प्रीणाति दक्षिणाभिर डुष्य-देवान”
(श० २-२-२-१६) इति मनुष्यदेवपदवाच्यानां ब्राह्मणानामेव दक्षिणासंबन्धद्शंनादित्यथंः ।
च्तत्रियो याजको यस्य चराडालस्य विशेषतः ।
कथं सदसि भोक्तारो हचिस्तस्य सुरषंयः।? इति ( रामा० बा० का० ५६-१४ )
"राजयाजकयाज्यस्य विनएयति तथा हविः' इति र
स्मृतिश्चात्र प्रमाणम् ॥&॥
[ फल्युक्तकंमानुष्टाने याथाकाम्यम् ]
पतावत( कमणां खरूपं, तेषां फलवत्त्वं, तत्राधिकारिणं, ऋत्विजं च निरूप्य इदानीं
कमंणामडुष्ठानविषयश्चिन्त्यते। तत्र फलयुक्तानां कमणामनुष्ठानमवश्यं कत्तेव्यम् ? उत
इच्छाधोनम्'? इति सन्देहे पूचं पत्तयति--
फलयुक्तानामारम्भे याथाकामी फलार्थित्वात् ॥१०॥ |
फलविशिएतया श्रतानां काम्यानां कर्मणामचुष्टोने याथाकामी भवेत् । सत्यामिच्छाया
मजुतिष्ठत, अन्यथा नेत्यर्थः । कुतः ? फलार्थित्वात् । फलाभिलाषिण प्रत्येव विहितत्वात् ॥ १०॥
[ नियमादिपु न याथाकाम्यस् ]
एवं सर्चकमेछु इच्छ॒या5लुष्ठानप्राप्तावाह-- [
न नियम-निमित्ताभ्रिहोत्र-दश पूणसास-दाक्ञायणाग्रयण-पशुष प्रवृत्तेः ॥११॥
"सत्यवादी स्यात’ 'अधःशायो स्यात्’ (श० १-१-६) इत्यादिषु नियमेषु न याथाकास्यम्।
कुतः? तदुद्देशेनैव शास्रस्य प्रवृत्त: । यदि नियमेनाजु्ठानं न स्यात्, तहिं विधेवेयथ्यंमापद्येत।
ऐएवमेष "'यस्याहिताञेरग्निणहान् दहेत् सोऽञ्नये क्षामवतेऽएाकपालं पुरोडाशं कुर्यात्”
(तै० २-२-३) इत्यादिनिमित्तसत््वे “याचञ्जीवम्निहोत्रं जुहोति” आप० धौ० ३।१४।११)
इत्यञ्चि होत्रहोमे, “यावज्जीवं दशंपूणं मासाभ्यां यजेत” (आप० थ्रो० ३१४११) इति दशंपूणं
मासयोः, दाचायणयशे, आग्रयणेष्टौ, निरूढपशुबन्धे च न याथाकास्यम्। अग्निहोत्र-दशंपूरं
मालयोर्याचज्जोवश्चतिचोद्नात् ,आग्रयणादिष्वकरणे प्रत्यचायश्रवणात्, प्रायश्चित्तचिधानाच्च
न याथाकाम्यमिति. ध्यैयम्.।. यद्यपि “अग्निद्दोत्रं ज्यात् स्वगेकामः? इत्यादिना फलाथं
तयाऽपि श्रवणमस्ति, तथापि स पृथक काम्यः प्रयोगः ।. अयं ततो भिन्न इति चेदितन्यम्।
तत्र काम्येऽपि क्रियमाणे नित्यस्य तेनैव गताथतेत्यपि बोध्यम् ॥११॥
सोसे चैके ॥ १२॥
सोमेऽपि याथाकाम्यं नेति केचिन्मन्यन्ते । तत्रापि-'वसन्ते वसन्ते' ज्योतिषां यजेत'
(आप० श्रौ० १०-९ ५) इत्यभ्यासश्षचणादिति भावः ॥ १२ ॥
द सहत्ति-कांप्या यन-श्रौतसूञे-- [ अ० १ क॑० २
चातुमोस्थेषु चत्तुछ्ुखश्रुते! ॥ १३ ॥
चातुर्मास्येष्षपि न याथाकाम्यम् | कुतः ? “ऋतुमुखे ऋतुमुखे चातुमांस्यैयजेत”
इति शाखान्तरेऽभ्यासश्रवणात्॥ १३॥ -
नियतसहपाठात् ॥ १४ ॥
नियतैदेशपूणंमासादिभिः सह पठितत्वाश्च । एवं च प्रायप/ठादपि चातुर्मास्यानां
नित्यत्वमिति भावः ॥ १४ ॥
दसनाच ॥ १५ ॥
| गवामयनप्रकरणे-“कथमेषां सोमो ऽनन्तरितो भवति ?” इति प्रश्न कृत्वा ''पयस्ययेति
त्रयात” (श० १२-३-५-८) इति तत्र समाधानकरणेन नित्यत्वदशनादित्यथः । अयं भावः—
गवामयनं संवत्सरसत्रं, तस्य फाट्युन्यां दीक्तारम्भे छते ततः प्रभ्नति संवत्सरपर्येन्त साङ्गस्यैव
` तस्य गवामयनस्याबुछेयतया मध्ये अन्यस्य: कस्यचिदचनुष्ठाने “वि वा एतस्य यशशिह-
ह्यते यद्न्यस्य तन्त्रे. अन्यस्य तन्त्रं प्रतायते” ( आप० भौ० £४18 ) इति “दीक्षितो न
खुहोति न ददाति” (का० सं० श्रौ०३।६।५) (आप श्रौ० १०।१४।३) इति शत्या च मध्ये अन्यस्य
करणे दोषापत्या चातुर्मास्यानामकरणापत्तो नित्यस्याकरणे प्रत्यवायापच्या कथमेषां स्वरूप
सम्पत्तिः कतं शक्यत इति प्रशनस्याभिप्रायः। गवामयनमध्ये पयस्यायागस्याप्यसिधानात्ते
नेव चातुर्मास्यस्वरूपस्य सिद्धत्वान्न पृथगनलुष्टानेषपि दोष इति समाधानार्थः। एवं च
नित्यत्वे सत्येव तेषामञुष्ठाने प्राप्ते प्रकारान्तरेणाजुग्रोक्तियक्तति भावः ॥१५॥
एवं सिद्धान्तिते पुनः पूर्वेपच्ती प्रत्यवतिष्ठते
नोत्सगयोगात् ॥ .१६॥
न चातुर्मास्यानि नित्यानि भवितुमह म्ति । कुतः? उत्सगंयोगात् । “इति नूत्सजमानस्य”
(श० २-६-३-१२) इति उत्सगंविधानात्। नित्यत्वे यावज्जीवकत्तेव्यतया मध्ये उत्सगंविधान
मञुपपन्नं स्या दित्यथंः ॥ १६ ॥
समाधत्ते
स्यात् त्रिउ०शबत ॥ १७॥
नित्यत्वे सत्यपि उत्सर्गो भवत्येच । कथम् ? त्रिशद्वत्। नित्ययोरपि दशंपूणंमासयोः
५ब्रिठेण्शतमेव वर्षाणि यजेत” (श० ११-१-२-१३) इति निशद्वर्षांनन्तरं यथा उत्सगों विहित
स्तद्रदित्यथंः ॥ १७ ॥
[ नित्य कम यथांशाक्ति साङ्ग क्रत्तव्यम् ]
एवं नित्येषु कमखु याथाकाम्याभावे निरूपिते तानि साङ्गानि कराच्यानि'? उत निर
क्षानि ? इति संशये गुणाम्नानवलात् साज्ञान्येव कर्तव्यानीति पूवपच्े प्राप्त सिद्धान्तवति-- .
विगुणे फलनिद्वेतिरङ्गप्रघानभमेदात्॥ १८॥ |
नित्ये कमेणि विगुणेऽपि फलोत्पत्तिभंवत्येव | कुतः ? अङ्गप्रधानमेदात् । “यावज्ञाब॑
दर्शपूणंमासाभ्यां यजेत” (आप० धौ० ३।१४।११) इति वाक्येन हि प्रधानयोरेव यावज्ञोव
रूपनिमित्त संबन्धः भ्रयते, न त्वङ्गानाम् । अतः प्रधानमात्रकरणे समर्थोऽपि नित्येऽधिकारीति।
तर्हि किमर्थमङ्गाज्ञानमिति चेत् , काम्यप्रयोगार्थमित्यदोषः ॥ १८॥
८ | SN 1111: LIN
1181.)
अ० १ कं०२ ] परिभाषानिरूपणम् । ६
पायञ्ित्तचिधानाच ॥ १६॥
प्रायश्चित्तविधानादपि नित्यस्य विशुणस्य फलञनकत्वमस्तीत्यवगस्यते । अञ्चिहोत्र-
होमप्रकरणे स्थालीमैद्ने हविषि स्कन्ने च “भिन्ने जुदोति” “स्कन्ने जुहोति” ( का० श्रौ०
२५-२-५. ) इति भेदनादिजन्यदोषनिर्घांताथत्वेन प्रायश्चित्तं विहितम्। यदि बिशुणस्य नित्यस्य
फलजनकत्वं न स्यात् , तहिं अलुप्ठितेषपि पायश्चित्ते वेशुणयसमाधानाभाचेन प्रायश्चित्त
विधानमेच नोपपद्येत इति ॥१६॥
तथा च इष्टम् ॥२०॥
विशुणमपि कमे यथ! कथंचित्परिश्रताङ्गत्यागेनापि परिसमापनीयतया दृष्ठमेव ।
यत्पयो न स्यात्केन ज्या” ( श० ११-३-१-३ ) इत्यारभ्य श्रतद्रव्याभाचे येन केनापि यज्ञिय
द्रव्येण अनिषिद्धेन होमस्यावश्यकत्तब्यतया प्रतिपादनादिति भावः ।
अस्यान्यापि व्याख्या-चिशुणेऽपि नित्ये फलनिष्पत्तिद एव । यदि दैवान्मानुषाद्वा
कस्माच्चिदपराधान्न सर्वाङ्ञाइुछानं संभवति, तदा याचन्ति कतु शक्यन्ते तावतां करणेऽपि
फलनिष्पत्तिभेवत्येव । अतो नित्येऽप्यङ्कसंवन्धो भवत्येच ॥२०॥
[ काम्यं कमं साङ्गमेवा नुछेयम् ]
| एवं नित्ये कर्मेण यथाशत्तयुपधन्धे निरूपिते तेनैव न्यायेन विगुणस्य काम्यस्यापि
अङ्गप्रथानरूपेण भिन्नत्वात् „ प्रायश्चित्तदशेनात् विशुणादपि दृष्टिकामनया (बौ० भौ० १३।२६-४०)
विहितस्य कारीर्यादेः फलद्शनाञ्य तस्यापि विगुणस्य फलजनकत्वमस्त्येवेति पू्वपक्ते प्राप्ते आह-
न अतिलक्षएत्वात् ॥२१॥
विगुणे$पि काम्ये फलं निष्पद्यत इति न । छतः ? श्रतिलक्तणत्यात् । श्रतौ दि “चित्रया
यजेत पशुकाम” ( तै० २-४-६ ) इत्यादौ तृतीयानिर्देशात् धात्वर्थेरूपस्य यागस्य फलं प्रति
करणत्वमवगस्यते । तष्य करणत्वं स्व सर्वाङ्ञविशिष्टस्य एकप्रधानस्य भवितुमहति, केवलेन
प्रधानेन फलोत्पत्यङ्गीकारे अङ्गविधीनां वेयर्थ्य्रसङ्गात् । अतश्च साङ्गमेच कर्म फलसाधनमित्य
वगम्यते । तत्र नित्ये कमणि यावञ्जीघश्चतिचोदितत्वात् यावञ्ञोघं केनापि पुरुषेण साङ्गं कमा
नुष्ठातुं न शक्यत इति तत्र यथाशक्त्युपवन्धकलपनेऽपि काम्ये तथा उपकटपने प्रमाणा-
भावेन तत्र साङ्गस्य फलजनकत्वमिति ॥ २१ ॥
प्रायश्चित्तविधानं तर्हि किमर्थमित्यत आह---
| प्रायश्चित्तं तत्कालस् ॥२२॥
कांस्यारम्मोत्तरं फलप्राप्तावपि तस्यावश्यं परिसमाप्तिः कत्तैव्या । अन्यथा शिएविग
हणापत्त्या तत्सूचितदोषपरिहाराथ प्रायश्चित्तविधानमर्थवदित्यथ; । ॥२श॥
इष्टे तत्परिभाणम् ॥२१॥
। यदू विणुणात् कंमेणः फलं इष्टं, न तत् कमंफलम्, किन्तु खाभाविकम्। अतो यावत्
कंमंणः परिमाणं तावदलुष्ट यमेवेत्यथं: ॥२३॥
' " इति कातीयश्रौतसूत्रबृत्तौ प्रथमे परिभापाध्याये साङ्गयज्ञस्त्रूपादिनिरूपणी द्वितीया कण्डिका-॥ २॥
[ मत्रलक्षणम् ]
मन्त्राणामिदानीं. लिङ्गाद्विनियोगं वदयन् तेषां खरूपनिणंये अध्येतृप्रसिद्धि विना
अन्यत्प्रमाणं किमपि अग्यभिचरितमपश्यन् अध्यैतृप्रशिद्धिमेष शरणा ङुर्वाणस्तत्प्रसिद्धानेव
मन्ताननुवदूति-
९० सटृत्ति-कात्यायन-भश्रोतसत्रे-- [ अ० १ कै० ३
ऋचो यजूळषि सामानि निगदा मन्त्राः ॥ १ ॥
पादैश्न्दोभिश्च वद्धा ऋचः। अनियताक्षराण्यपादवद्धानि च यजूंषि | प्रगीता
मन्त्राः सामानि। ऋच्यध्यूढं साम गीयते’ ( छा० १-६-३ ) इत्यनेन ऋगक्षराणास्ुपरि
खामानि गीयन्ते। तत्र गीत्यंशानामेव सामशब्दवाच्यत्वम्, न ऋगच्तराणामपि। गोतेस्तत्र
` बिशेषणत्वात् । आहृत्यधिकरणे ( पू० मो० १-२-१४ ) विशेषणे पव शक्तेः स्थापितत्वात् ।
अतपव रथन्तरादिशब्दानां गौतिमात्रवाचित्वम्, नतु तद्विशिएऋगच्तराभिघायित्वम्। 'अयनी
द्रनीन्विहर? (श० ४-२-५-११) इत्यादयः प्रेषा निगदशब्देनोच्यन्ते । इमे पव मन्त्रा इत्यर्थः ॥१॥
[ यज्जुषां लक्षणम् ] |
ऋक्लामयोर्वाक्यरूपत्वादेव तत्र कियद्वधि वाक्यमित्याशङ्काया अभावात् , यज्चुषां
तथात्वाभावेन तत्र वाक्यव्यवखासंशये वाक्य लक्षणमाह---
तेषां वाक्य निराकाङचम् ॥ २॥
तेषां यज्ञुषां यावति पद्समृद्दे उच्चारिते पदान्तराकाङ्ञा न उदेति तावत्पर्यन्तमेकं
वाक्यम् | यथा 'देवस्यत्वे त्यादि अग्नये ज्ञुष्टं गृह्णामि’ ( शु० य० १. १० ) इत्येतत्पयन्तम्। _
तत्र हि कस्यापि पदस्य परित्यागे साकाइमेच भवत्यन्यत्पद्जातम् । उक्ते तु तस्मिन् निराकाहं
भवति ॥ २ ॥
[ अध्याद्दारो मन्नेषु कर्थः ]
मिथः संबद्धस्॥ ३॥
| यत्र श्रूयमाणेः पदैराकाङ्वाशान्तिनं भवति तत्र तच्छामकं तैः संबद्धु योग्यं पद्मध्याह-
त्त॑व्यमित्यथंः ॥ ३॥
[ अर्थानुसारेण मञ्रविनियोगः ]
एवं भन्त्रखरूपे उक्ते तेषां कुत्र विनियोग इत्याकाङ्क्षायामाह-
तेवामारम्भेऽथतो व्यवस्था तद्वचनत्वात् ॥४॥
तेषां मन्त्राणां तत्तत्प्रकरणाम्नातानामारम्भे विनियोगे अथतः तत्तन्मन्त्रप्रतिपाद्याऽ-
र्थानुरोधेन व्यवस्था कत्तंव्या | कुतः ? तद्वचनत्वात्। ताइशार्थप्रतिपाद्कत्वात् ॥ ४ ॥
[ मन्त्रान्ते कर्म कत्तेव्यम् ]
मन्त्रान्तैः कमोदिः सान्निपात्योऽभिधानात् ॥५॥
अनुष्ठेयाथंसरणाथंत्वेन विनियुक्तानां मन्त्राणामजुष्ठानकाले प्रयुज्यमानानामन्तैः
सह कर्मणामादिः संबन्धनीयः | मन्त्रमुच्चायं तत्समाप्तिक्षणे एव यागादिक्रियाऽञुष्ठेयेत्यर्थः।
कुतः ? अभिधानात् , समग्रमुञ्चरिंतस्यैव मन्त्रस्य अर्थाभिधाने सामर्थ्यादित्यथंः ॥ ५ ॥
आनियसं वात्स्यः ॥६॥
घात्स्य आचारयोऽस्मिन्विषये अनियमं मलुते । आदो मन्त्रसुञ्चायं था कर्मा नुष्टीय-
ताम्, कमै छत्वा वा मन्त्र उच्चायताम् | नात्र नियमः कश्चिदित्यथंः ॥६॥
अ० १: कं०२ ] परिभाषानिरूपणम | | ११
आदि त्वाचायो; ॥७॥
आचार्या; मन्त्रान्ते एव कमेणामादि संबन्धनीयं युक्तं मन्वते। तदानोमेव मन्त्रेण
समृत्वा कत्तेव्यं कमं सङ्गतं भवति । अन्यथा मन्त्रस्याइष्टाथेता 55पद्येतेत्य्थः ॥७॥ .'
[ सूत्रे मत्रस्यादिमात्रोपादाने सवाँ मन्नः प्रयोज्यः ]
त आद्यक्ता; ॥८॥
ते मन्त्राः सूचमध्ये आदिमात्रेण प्रतीकेनोक्ताः सन्तः प्रयोगकाले सकलाः प्रयोज्याः ।
न तु सूत्रमध्ये याचानवयच उपात्तस्तावानेव इति ॥८॥
[ उत्तरमत्रस्यादिना पूत्रमझसमाप्तिः ]
परादिना पूवोन्तः ॥&॥ |
परस्य मन्त्रस्य सूओपात्तेन आदिना चिन्हभूतेन पूवेस्य मन्त्रस्यान्तो ज्ञेयः ॥ & ॥
[ऋक्साममन्राणासुच्चेः पाठः याजुर्वेदिकानामुपांछ] |
उपाछशु प्रयोगः अतेः ॥ १०॥
यज्ञवेद्मन्त्राणामप्मिदोत्रादो प्रयुज्यमानानासुपांशु उच्चारण कार्यम् । कुतः। श्रते, 'उच्चे
ऋचा क्रियते उच्चः साम्ना उपांशु यज्ञुवा' (सत्या० सु० १-१-१) (का० सं० ३।६।५) इति
्रचणादित्यर्थः। इध्टि-पशु-सोमेछु विशेषस्य वचयमाणच्तान्न तेष्वस्य सूरस्य प्रवृत्ति: ॥१०॥
[ प्रैपाणामुच्चेः पाठः ]
न सम्प्रैषांः ॥ ११॥
'प्रोच्तणीरासादथ” ( शु० य० १-२८) इत्याद्कि याजुवैदिका अपि प्रेषा उपांशु
नोष्यायाः ॥११॥ . |
[ बहिःशब्दों जातिनिमित्तो न संस्कारनिमित्तः ]
यत्र वेदे बहिः शब्दः श्रुतो 'बहिस्तृणाति? ( श० १-३-६-७ ) इत्यादौ, तत्र बर्हिः शब्दो
लवनादिसंस्कारसंस्कतार्थवाची ? उत द्भेत्वजातिमात्रवाची ? इति सन्देहे याशिकेः संस्कृते
व्वेव तृणेषु बर्हिः शब्दप्रयोगात् तस्य संस्कारवाचित्वमेव । यद्यपि 'बहिरादाय गावोगतए
इति जातिमात्रे ऽपि कचित्प्रयोगो इश्यते, तथापि तत्र ताइशद्भेसादृश्यात् प्रयोग इति पूर्वेपत्ते
प्राते सिद्धान्तयति
कोशं वहिः ॥ १२॥
कुश! पच कोशम् । स्वाथेऽण् । कुशा एच बर्हिः शब्देनोच्यन्ते न संस्काराः । संस्कार-
रहितेषु केत्रलेण्वपि बहिंःशब्द्प्रयोगात्ू। जातिमपहाय केवलसंस्कारेषु कापि प्रयोगाऽदशे-
नात्। एवं चिन्तायाः प्रयोजनं, पशुयागे “बहौँ२५घि प्राचीनाग्राणि चोदीचीनाझ्राणि चावस्त-
णाति” (श० ३-७-१-७) इति शृतं यूपावउस्तरणं केवलैरेव दसैं; कत्तेव्यं न संस्ङृतैरिति १२॥॥
१२ सहत्ति-कात्यायन-श्रौतसूजे-- [ अ० ६ क॑०३
[ परिमाणाचुक्तौ सामर्थ्यांनुसारेण तत्कल्प्यम् ]
अथीत्परिमाणम् ॥ १३॥
यत्र ब्हिहविद्रंब्य-वेदि-छगादीनां किमपि परिमाणं नोक्तं तत्र यांवता परिमाणेन
प्रयोजनं खिद्यत् तावत्परिमाणं कल्पनीयम् । यथा--दसोद्धाराहोमे सत्रकपरिमाणस्य अड
क्तत्वात् तत्र शुष्केष्टिवत् प्रयोगाद्वहिरेघ “वाजश्थम इत्यत आरभ्य वेट् स्वाहा” (शु० य० १८
१-२) इत्यन्तं पठता कस्िश्चित्पात्रे सन्ततं घृतं पातनोयम्, तस्याज्यस्य तोलनाद्यपायेन
परिमाणं निश्चित्य तावदांज्यपरिमाणा स्रक्कायँति भावः ॥१३॥
यूननिर्माणप्रकारमाह--
_ अयुग्धातूनि यूनानि॥१४॥
यूञ् बन्धने। यूनं सन्चहनम्, यशियकाछानां बर्हिषां च बन्धनार्था कुशनिमिंता रञ्जरिति
यावत् । सा च रञ्ञविषषलङख्याकतृणठुध्टिमिनिमातव्या । यागे वेद्यामास्तरणीयस्य बहिपो
याइर्यात् तद्वन्धनार्थ रज्जरपि बहुभिः कुशधुष्टिमिरयुग्मलङख्याङ्कैनिर्मातव्येति भावः
अयुख्ञि धातूनि तृणपुषिप्रक्षेपा येछु तानीति । साम्प्रतं तु याशिकैनंवमिः कुशैयूंन
निष्पाद्यते ॥१४॥
बहिँषो वन्धनभकारमाह--
७१५ क (~
प्रागग्र यून उद्गञ्रं घर्हिराचिनोति ॥१५॥
प्रांगश्रां रज प्रसारय तत्र उद्गग्रं ब्हितिंधाय चन्धनीयम् ॥१५॥
इध्मबन्धनप्रकारमा ह--
उद्गग्र प्रागग्रसिध्मन् ॥ १६॥
हस्तमिताः पलाशादि-उक्तीयाः अष्टाद्श समिधः इध्यशब्देनोच्यन्ते। उद्गश्रं यूनं
प्रसायं तत्र प्रागग्रमिध्मं निधाय वध्लीयात् ॥१६॥
प्रत्घग्ग्रन्थीनवगूइति ॥ १७॥
इध्मं वर्हिश्च यूनेन गाढं वद्ध्वा यूनस्याभ्रसूले एकीकृत्य एकीकृते अग्रमूले इध्मबहि
पोः पश्चाद् (सूल) भागेन रङघा अधः प्रोतयित्वा प्रेरयेत् ॥ १७॥
इध्मलक्षणमाह--
अष्टादशेध्मं परिधितृत्षाणाम् ॥ १८॥
परिधिवृक्ताणां वच्यमाणानाम् ( का० भ्रो० २. ८. १ ) सम्बन्धीनि हस्तमितान्यष्टाः
दश काएानि इध्मः प्रत्येतव्यः ॥ १८॥
एकविठ०शति वा ॥ १६॥
आथवा एकर्चिशतिसङख्यकाएक इध्मः कत्तेव्यः ॥ १६॥
ततः! परिधीनेके ॥२०॥। |
एके आचार्या एकर्विशतिसङख्यकाएकादि्मात् तरीणि काष्ठानि परिधित्वेनेच्छुन्ति।
पारिशेष्याद्टादश काएानि इध्मः । अन्येतु एकविशति काएानि इध्मः | परिधयस्तु पृथग् बाहु
मात्रा इति ॥२०॥
ssl, ।
RT VTE Ve
अ० १. कं० ३. | . परिभाषानिरूपणम | | १३
अपरिमितं प्रणयनीयं त्रियूनम् ॥२१॥ .
गाहंपत्येकदेशस्य आहवनीयं प्रति नयनं प्रणयनम्, तञ्च प्रणनयनं चातु्मास्यादौ
इध्मेनाझि ग्रहीत्वा कत्तेव्यं न कर्परादिनेति चच्यति (का०५।४।२) । प्रणयनार्थमिध्मं प्रागु-
कतेध्मकाएसङ्ख्यापेच्र्या अधिकतरकाएचन्तं, तिस्रभिः सन्नहनरज्जुमिवेद्ध च कुर्यात् ॥२१॥ .
[ चेदुबन्धनक्ाळः ]
निरुप्याज्यं चेदोऽसीति यजमानो वेद करोति ॥२२॥
दर्शपूणेमासादौ आज्यनिर्वापानन्तरं वेदबन्धनं कायम् ॥२२॥
. बेद्बन्धनप्रकारमाह---
कुशसुष्टिऽ० सब्याबत्त' वत्सजानुं, च्रिद्वतं, सूतकाये वा ॥२३॥
| एकपश्चाशत्कुशपत्राणां मुष्टि ग्रहीत्वा वामपाणौ इत्वा दक्षिणपाणिना भ्रदक्षिणावृत्त
कृत्वा मध्यभागे मोटनद्ठयकरणेन उपविष्ठवत्सजानुसरशं सम्पाद्य वध्नीयादित्येकः पच्तः ।
आथवा तं कुशप्रुष्टि वेण्याकारेण यश्नीयादिति डितीयःपत्तः । अथवा ख कुशतुष्टिः सूताकारः
€ क क
कार्ये: । धान्यावापपात्रं तृणवर्त्या दिनिर्मितं सूतः तडत् क्रियत इति सूतकार्यस्तम इति ॥२३॥
७
पशु-ज्ह्मबचंसाजन्नाद्यकान्ा यथासङ्ख्यम् ॥२४॥
सब्याजत्तं वत्तजायुसडशं वेदं पशुकामः, त्रिदवतं त्रह्ममचेसकामः, सूताकारमन्नाद्य-
कामः कुर्यादित्यर्थः ॥२४॥
= ff
[ अवध्यर्थकस्याङोऽभिचिध्यर्थकत्वस् |
आझुष्यादिति कमेसु तच ॥२५॥
- _ . पश्वादिकमेखु यत्र यत्र “प्रयाजेभ्यः” (का० ६. ४. १) इत्यादि सूत्रमध्ये योच्यते
तत्र तत्र आङसंयुक्त प्रयाजादिकमपि कमै कत्तव्य, अचधित्वेन न परित्याज्यमित्यर्थः । सचे.
चाङ अभिविध्यर्थो न मर्यादाथं इतिभावः ॥२५॥ |
[ अन्तष्वनिर्दे्ञोऽपि अभिविध्यर्थः ]
अन्तवचने च ॥२६॥
“शुय्चन्तं भवति” ( का० धो० ३.७१.३ ) “इडान्तं भवति” ( का० शौ० ५.६.२५ )
इत्यादौ अन्तशब्दप्रयोगेऽपि अन्तशत्दसंयुक्तं शंय्विडादिकमपि कत्तव्यं न परित्याज्यम् ॥२६॥
[ प्रतिकमाँहवनी योद्धरणम् ]
प्रतिकर्मोडरणसप्र सङ ॥२७॥
सर्चेछु कमु एथक् आहवनोय-दक्षिणाझ्योरुद्धरणं कत्तेव्यम्। यदि अन्याथे तुदु-
तेन अनपत्रत्तेन = असमासकर्मणा असिना प्रसङ्गात्सिद्धिनं स्यात्। यथा प्रतिपदि पौणंमा-
सेष्ट्या यचयमाणस्य यजमानस्य पौणमास्यां प्रातरन्वाधानाथंसुद्ृते 5झौ सायं प्रातहांमस्य
प्रसङ्गात्सिद्धिः ॥२७॥
१४ सहत्ति-कात्यायन- गण [ अ० १ क० २
अपदृष्तकमो लौ किकोञ्थेसंयोगात् ॥ २८॥
. .. अपबृत्तं समाप्त कमं यस्मिन् सोऽपवृत्तकर्मा। यदथसुपात्तो$शिस्तस्सिन्कमंणि
समात्ते लौकिक; प्रत्येतव्यः वैदिकमाहवनीयत्वं ततो5पयातीत्यथः । कुतः ? अर्थसंयोगात्।
तेनैव प्रयोजनेन संयोगात् । अतश्च प्रतीष्टि एथगेवोद्धरणमिति ॥२८॥
[ अनारभ्याधीतानां प्रक्ृतिगामित्वस्] `
सन्ति कानि चिदङ्गानि किचित्प्रकरणमनारभ्य पठितानि, तेषां प्रङतिमात्राथंत्वम् ?
डत भ्रकृतिविृत्युमयार्थत्वमिति संशये पूर्वपक्तयति--
अप्रकरणोत्पत्तिरनारभ्यवाद आश्रयित्वात्सवंगुणः ॥ २8॥ .
प्रकरणे डत्पत्तियस्य स प्रकरणोत्पत्तिः तथा न भवतीत्यभ्रकरणोत्पत्तिः कस्य चित्फ
लघतः प्रधानस्य प्रकरणे अपठित इत्यथः । अत एव अनारभ्यवाद्ः, स सर्वाङ्गः प्रकति-विछ
' त्युभयाथे; स्यात् । कुतः ? आश्रयित्वात् , “पणमयी जुद्भेवति” (तै० खं० का०३ प्र०५ अ०७)
६ह्नादिर स्रवः’ (का०्भो०१३-३३) इत्यादौ जुह्वादिकमाथित्यैव पणंतादीनां प्रश॒त्तत्वात्। जुह्वादीनां
घ्रक्तिविङृत्युभयसाधारण्यादिति भावः । एवं चानारभ्याधीतं सव प्रझतिविङत्युभयगामीति
फलितम् ॥२६॥ -
एवं पूव पत्ते प्राते सिद्धान्तयति
प्रकरणे चाविशेषात् ॥३०॥
च-शब्दः पूर्वेपद्षव्यावत्तौ । प्रकतावेवानारभ्याघीतानां निवेशः। कुतः ? अविशेषात्
अविशेषेण ज्ञद्दादिसाधारण्येन पणंतादीनामपि अतिदेशेनैव विकृतावपि प्रा्तिसंभवात्।
विकृतौ पुनर्विधाने पौनदत्तयापत्तेरिति भावः ॥३०॥
दश नाच ॥३१॥
. अनारभ्याधीतानां प्रकृतिगामित्वे एव विकृतौ प्रयाजादिदशंनसुपपद्यते। “तस्यै
प्रयाजेषु तायमानेषु घ्राणो वीणागाथी दक्षिणत” इत्युपक्रम्य तिस्रो गाथा गायति” (श०
१३-४-२-8) इति श्रतिः। एवं च यदि प्रतित एव धर्मा आगच्छेयुः तदानीमत्र प्रयाजद्शेन
सुपपन्नं स्यात्। अन्यथा अनारभ्यविधिसापेक्षत्वे प्रयाजादीनां प्राप्तिरेव तत्र न स्यादिति `
प्रयाजद्शंनमजुपपत्नं
| विचारस्य प्रयोजनं, काम्यानां खामिधेनीकटपानां (प्रकाराणां) उपदेशेन विङतावपि
प्राप्तत्वात् विक्रतावप्यबु छान पूर्चेपत्ते। सिद्धान्ते तु काम्यगुणस्य विङतावतिदेशाऽभावात् ,
छपदेशेन च प्राध्यभावान्वानुछानम् ॥३१॥
(1.27. [ स्रवादिभिन्नानां होमसम्बन्धिपान्नाणां वेकङ्कतस्वम् ]
वैकङ्कतानि पात्राणि ॥३२॥
सर्वाणि यज्ञपात्राणि विकङ्कत-बृच्तकाष्ठघरितानि कत्तव्यानि इति उत्सर्गः ॥३२॥
[ जुवादीनां खादिरत्वादिकम् ]
झध्यापत्रादमाह--
| खाद्रिः त्रचः ॥३३॥ स्म्यम्च ॥३४॥
` वय शब्दात जादिर एव भवति ॥३३॥ ॥३४॥
अ० १ क॑०१ ] परिभाषांनिरुपणंम् । १५
पालाशी जुहूः ॥ ३५॥
हूयते अनया सा जु इहामलाधनभूता स्रुक् पलाशवुक्षकाष्ठनिर्मिता कार्या ॥३५॥
आश्वत्थ्युपश्रत् ॥३६॥ |
उपअन्नास्नी स्रुक् अश्वत्थकाष्ठेन निर्मातव्या ॥३६॥
[ अहोमसंबन्धिनां पात्राणां वारणकाष्टवत्वस् ]
वारणान्पहोमसंयुक्तानि ॥ ३७॥
यैः पात्रेहामो न क्रियते तानि पात्राणि वारणवृक्षकाष्ठघटितानि स्युः ॥३७॥
[ ख्रगादीनां लक्षणानि ]
बाहुमाच्य! तचः पाणिमाचपुष्करास्त्वग्विला हरु ० ससुखप्रसेका
सूलद्ण्डा 'मवन्ति ॥ ३८॥
सर्वा अपि स्रुचो ज्ञहुपश्वद्ध॒वाप्रचरण्यरिनिहोत्रहवण्याद्याः बाहुग्रमाणाः, पाणि
प्रमाणसुखाः, स्वकू्रदेशे विलवत्यः, हंससुलसडशैकप्रणालिकाः, सूलदण्डा (अर्थाद्ग्रसुखाः)
कत्तव्याः ॥३८॥
अरलिमात्रः स्रचोऽङ्छपवश्ठत्तपुष्करः ॥ ३६ ॥
अङ्गष्ठपरवेप्रमाणेन वृत्तमुखः खवः कायः ॥३६॥
स्प्योऽस्थाक्रति,राद्शाकूति प्राशित्रहरणं चससाकृति वा ॥ ४०॥
खड्गसद्दशो वज्रः कायः । प्राशित्रं त्रह्मणोभागः, तद् हियते ऽनेनेति घाशित्रहरम्, तत्
दर्पणसदशं वृत्तं भवति । तत्रावदान-विधानात् किश्चित्लातवच्च भवति । अथवा , चमसवत्
चतुरस्रं भवतीति ॥ ४० ॥
[ ऋत्विजां गमनागमनमागंः सोत्तरवेदिकयागेषु ]
चात्वालोत्कराचन्तरेण सञ्चरः ॥ ४१ ॥
वरुणप्रधास-महाह॒वि:--पशु-लोमादो चास्वालोस्करयोरन्तरालेन सर्चेषां विद्दितका-
याथ गमनागमनमागो भवति ॥ ४१ ॥
[ ऋस्विजामि्टिषु गमनागमनमागः ]
.त्रणीतोत्कराविष्टिषु ॥ ४२ ॥
दशंपूर्णमाखादिषु प्रणीतोत्करयोरम्तरालेन सवैगन्तव्यम् ॥४२॥ `
इति कातीयश्रौतसूत्रबृत्तौ तृतीया कण्डिका ॥३॥ `
[ काम्ये प्रतिनिधिर्नास्ति ]
काम्ये कर्मणि विहितद्रव्यस्य अभावे तत्लदशेन द्रव्यान्तरेण यागः कत्तंब्यः ? उत
तदलाभे अनजुछानम् ? इति संशये पूर्वपत्तयति--
१६ संहत्ति-ककात्यायन-भौतसूत्रे- [ अ० १ ऽ० `
चोदिता भावेऽनारम्भस्तत्सिद्धित्वात्तस्य ॥ १ ॥
विहितस्य द्रव्यस्याभावे काम्यकर्मणो ऽनारम्भः, कुतः? तस्य विहितस्य कर्मेणस्तेनेव
द्रव्येण सम्पत्तु युक्तत्वात् । द्रव्यदेबतयोरेच कमंस्वरूपत्वात्, अव्यतराभाचे तस्यानिष्पत्तेरिति
सावः ॥ १॥
| [ नित्ये कर्मणि प्रतिनिधिः ]
अनेनैव न्यायेन नित्येऽपि कर्मणि विहितद्रव्यालामै अननुष्ठाने प्राप्तेतद्प वादार्थमाह-
नियते सामान्यत! प्रतिनिधिः स्यांत्॥ २॥
नित्ये कमंणि विहितद्रव्याभावे तत्खाने तत्सरशद्रव्यान्तरस्य ग्रहणं स्यादेव । कुतः?
सामान्यतः साहश्यादिस्यथेः ॥ २ ॥
[ आरब्धे काम्ये प्रतिनिधिः ]
चिद्दितद्रव्यत्तासैन प्रथमतः काम्ये कमैण्यारब्धै अनन्तरं च तस्यापचारे जाते तत्कमै
ग्रतिनिधिना समापनीयम् ? उत न ? इति संशये सिद्धान्तमाह व...
आरस्नात्नियमः ॥ २ ॥
काम्यस्य कमेण आर्यत्वात् नियमः, प्रतिनिधिनापि समात्तिरवश्यं कन्तव्येत्यथः ।
ततश्च अवश्यसमापनान्यथाबुपपत्या प्रतिनिधिरपि भवतीत्यभिप्रायः ॥ ३॥ `
किंच
| दोषश्वासमातो स्थात्सामान्यात् ॥ ४ ॥
आरब्धस्य काम्यस्य कमणो 5लमाततो दोषो ऽपि भवतीति गम्यते । कुतः ? सामा
नयात्, शिष्टविगहंणसामान्यादित्यर्थः । यथैव नित्याननुष्ठाने शिष्टा चिगहेन्ते पवमारब्धस्यापि
काम्यस्य अपरिसमापने शिष्टा निन्दन्ति। नहि दोषाभावे शिएविगहणं भचितुमहति ॥ ४ ॥
दश नाच ॥५॥
दशंनमप्यत्रास्ति। “यदि सोमं न विन्देत्पूतीकानभिषुरुयातः? ( ता० ब्रा० &-५-३ )
इति । सोमाभांवे पूतीकेन समाघ्यभिधानमप्यत्र तिङ्गम् ॥५॥
दर्शनमाक्षिपति- `
अन्याथ दशनं, न पुनग्रहणात् ॥६॥
यद्दशेंनं तद्न्यार्थं भवति इदं तु न तथा। कुतः? पुनग्रेहणात्, द्रव्यान्तरस्य पूतीकस्य
पुनर्विधानादित्यथः । यथा प्ह्मवचंसकामनया चिहिते सौयंयागे ददोमार्थं प्रवृत्ते वाक्ये प्रयाज-
दर्शनं “प्रयाजे प्रयाजे रुष्णलं' जुहोति” (तै० सं० २।३।२।) इति। एवं पूतीकविधाना्थंमेव
प्रव्रत्तमिद वाक्यं कथं दशोनं भवितुमहंति, कथं वा इद्मवलम्व्य असमाप्तौ दोष उञ्गाच यितु
शक्यत इति भावः ॥६॥ |
१ कृष्णछशब्देन मापपरिमित-सुवर्णस्य पञ्चमांशा उच्यते ( याज्ञ स्मृ० आचा० ३९३) । ` |
उ°त्सूत्रे पूर्वेपक्षे प्राप्ते सिद्धान्तमाह--
अं १ कं०४ ] परिमांषाध्यायः । {७
एवमाशङ्किते समाधत्ते
अन्याय पुनग्रहणम् ॥७॥
इदं पूतीकस्य” पुनग्रंहणं पुनर्विधानमन्याथमेव भवितुम्हति । अयं भावः-यजेते-
त्यनेन देवतोदेश्य कद्रव्यत्यागरूपस्य यागस्य चिधानात् यागस्यावश्यकत्तंन्यता प्रा्ता। तत्र
विहितस्य छोमस्याभावे प्रतिनिधिशासत्रेण खुसडशाना चिसरशानां च द्रव्याणां प्राप्तिमंचति |
सोमाभाव इति पूर्चोक्तवाक्येन तत्र द्रऱ्यविशेषो नियम्यते। एवं च यथा कथंचित् समाप्तेः
कन्तव्यतायां प्राप्तायां तत्र विसडशास्यापि द्रव्यस्य पूतीकस्य नियमः क्रियते इति कृत्वा इदमपि
समाप्तौ दशंनमेच ॥७॥
[ पयोब्रतादाचपि प्रतिनिधिरस्ति ]
सोमयागे--“पयो घतं ब्राह्मणस्य, यवागू? राजन्यस्य, आमिक्षा? वैश्यस्य” (तै० आ०
प्र० २ अनु० ८ ) इति श्रतेर्त्राह्मणादीनां पयोयवाग्वामिक्ञा आदाराः उक्ताः, तत्र बत्यालाभे
बतकरणा5शक्तो च प्रतिनिधिरस्ति न वा ? इति संशये उच्यते
ब्रते प्रसङ्गो न नियमशव्दात् ॥८॥
सूत्रमिदं पूर्व-पक्ष-परतया सिद्धान्तपरतया च झडत्या योजनीयम् । तत्र पूर्वपक्ष
प्रसङ्गराऽ्देन नञ् अन्वेति । सिद्धान्ते च नियमशाव्देन तह नओोऽन्ययः। तथा चायमर्थः
पूर्वपक्षे ब्रते पयोवतादौ प्रतिनिधेः प्रसङ्ग: घ्रा्िने भवति । कुतः ? नियमशब्दात् “ब्रत ह्येवा
स्यातोऽशनं भवति’ (श० ३-१-२-१) इति प्रवकारश्रवणादित्यर्थः | एवं च एवकारेण दव्य़ा-
न्तरव्युदासात् प्रतिनिधिमन्तरा अन्यस्य कस्यचिदचिदवितत्वेन निषेधायोगात् प्रतिनिधिरेव
एवकारेण व्युदस्यते इति । एवं प्राप्ते सूत्रावुत्या सिद्धान्तयति--व्रते प्रसङ्गो न नियमशब्दाल्।
ब्रते प्रतिनिधेः प्रासतिथंवति । कुतः? न नियमशब्दात् नियमशब्दाभाचादित्यर्थः । व्रतं
होवेत्यत्र एवकारो नियमवोधकः अर्थान्तरव्युदासको न, किन्तु पूर्वाक्तस्य “पुरा केशश्म
श्योव पनाद्यत्कामयेत तदशनीयात्” (श० ३-१-२ १) इति इष्टाशनस्य स्तावकः । अतः प्रतिनि-
धिरस्त्येतरेति भावः ॥८॥
[ ग्रतिनिहितद्रव्यस्य ्वतद्रग्य इान्देनेवाभिधानम् ]
विहितस्य छागादेरमाचे तत्सदशत्रव्यान्तरे मेपे प्रतिनिहिते “छागस्य वपाया
मेदसो ञ्षेता& हविद्दोत्यज” ( य. २१-४१ ) इत्यादिणु मन्त्रेषु कि छागशब्द् उच्चारणीयः ?
उत मेवशान्द डश्चारणीय ? इति संशये ्रतिनिधिबोधकंशनब्दो मेष एवोघ्यारणीय इति पू्चेपच्षः।
मन्त्राणां प्रयोगसमवेतार्थेस्मारकत्वं घ्रयोजनसुक्तं, तत्त्वं च शक्त्या स्मरणीयाथंप्रतिपाद््क
त्वमिति निर्णीतं नवमे । शक्त्या प्रतिपादनं च न अ्रतशब्देन भवितमद्देति । आतश्च शक्त्या
प्रतिपादनसिङ्यर्थं तद्रव्यशब्दै परित्यज्य प्रतिनिधियोधकशब्देनेच प्रतिनिधिर्विधेय इति
१. दिविष्ठस्य सोमस्य गायञ्या भूळोक प्रति समाहियमाणस्य यः खण्डो भूमौ .पतितः स पूतीको
नाम लताविशेष इत्युक्तं ताण्ड्ये--“तस्य ये हियमाणस्यांशवः परापतस्ते पूतीकाः समभवन्, (८।४।५।३) इति।
२ "तण्डुलैः शिथिलपक्का यवागूः, इति ककः ।
३ पयस्तप्तं कृत्वा तापविशिष्टे एव तस्मिन् पयसि दधनि प्रक्षिप्ते सति तत्पयो द्विघा जायते घनी
भूत दवीभूत च । तत्र यो घनीसूरतोऽशः सा आमिक्षा । द्ववीभूत तु वाजिनम् ।
४ उच्छान्तः सूत्रसुत्सूत्रः । यः पूर्वेपक्षः सून्नकारेण नोक्तः स॒ उत्सूत्र इत्युच्यते ।
के
टः: सतृत्ति-कात्यायन-औतसूत्र- [ अ० १ क॑० ४
शब्देऽविप्रतिपत्तिः ॥&॥
मन्त्रगतद्रव्यबोधकशब्दे अविपरिणामः ऊहो न कार्यः। थ्वृतद्रव्यशब्दस्यैवोच्धारण
कार्यमिति भावः | अयमाशयः-यत्र थृतद्रव्याभावे तत्स्थाने द्रव्यान्तरं विहितं त्रैव दरव्यान्तर-
बुद्धिरुदेति, प्रतिनिधिखाने तु न तथोदेति । प्रतिनिधिक्रुपाददानाः पुरुषाः तच यत्स्थाने प्रति-
निधिरुपात्तस्तहुद्धिमेव कुवेते । यथा शुरुपुत्रे शुरुप्रतिनिधौ शुरुबुद्धि कुवेन्ति । एवं प्रकृते
ऽपि श्र॒तद्रव्यवुद्येव प्रतिनिधेरुपादानात् श्र॒तद्रव्यशब्देनैव प्रतिनिध्युञ्चारणम् ॥8॥
[ पूतीकानां सोमशब्देनैवामिधानम् ]
नन्बेचमस्तु यत्र द्रव्यान्तरबुद्धिनास्ति तत्र श्रुतशब्देनैवोपलक्षणम्, यत्र तु विधिनेत्र -
दरग्यान्तरसुपात्तं यथा “सोमाभावे पूतीकानभिषुरुयात्” ( ता०& ५.३) इत्यादौ, तत्र तु विशे-
ववचनात् प्रतिनिधिशब्देनैव विधानमस्तु इत्याशाङ्कायामाह--
सोमेन, जात्यभावात्॥ १०॥ |
तत्रापि सोमशव्देनैवोब्यारणम्। कुतः ? जात्यभावात्, तत्र विहितद्रव्यपरित्यागेन
जात्यन्तरस्य विध्यमावात्। द्वव्यान्तरबुद्धया पूतीकस्य नात्र विधानं, किन्तु यागविधिशास््रे
शैव सर्वेषां द्रव्याणां प्राप्ती पूतीकानां नियमनमात्रम्। अतः पूतीकानामपि सोमबुञ्येव विधिना
उपादानात् सोमशब्देनैवोच्चारणम् ॥१०॥
[ एपदाउयस्याउ्यदाव्देनेचाभिधानम् ]
यद्यवं यत्र द्रव्यान्तरस्यैव वचनाद्विधानं यथा एषदाज्ये, ( दधिमिथितमाज्यं एषदा-
ज्यमुच्यते ) तत्र तद्वोधकेषु “देवाँ आज्यपाँ आवद” ( का, दौ. प, १।२ ) इत्यादिषु मन्म्रेषु .
देवान् आज्यएषदाज्यपान् इत्येबो्चारणं भवतु, युक्तं हि तत्र आज्यद्लोः संमिश्रणाद् द्रव्या-
म्तरत्वम् । श्रयते च- “डयं वा इदं सर्पिश्चैव दधि च” ( श० ३-८ ४-७ ) इति। पर्व प्राप्ते आह--
आज्ये चादशेनात् ॥११॥
ज्ये च विपरिणामो न कार्यः । कुतः ? तत्रापि द्रव्यान्तरस्याद्शंनात्। न पृषदाज्यं
नाम द्रऱ्यान्तरम्, किन्तु आज्ये दृधिपृषत्तारूपो गुणो विधीयते। दयं घेत्यादि अपि गुणभूतस्य
दैभ्नः प्रशंसापरमेव । अतम्ध न शब्दान्तरस्यात्रापि प्रक्षेप; ॥ १२॥
अत्र लिङ्गमप्यस्तोत्याह --
पशौ मन्त्रवणीत् ॥ १२॥
पृषदाज्यसाधनके पशुयागेऽपि 'खाहा देवा आज्यपान् (शु० म० २१-४०) इत्येव मन्त्र!
पठ्यते, नतु खाहा देवा आज्य-एषदाज्यपानिति। अतो मन्त्रवर्णादपि न शब्दान्तरस्य प्रत्तेपः॥१२॥
नका श्र॒तेश्च ॥१३॥
` “अथ एषदाज्यं गुह्वाति” ( श० ३-८-४-७ ) इति एकवचनश्चवणादपि अयमर्थो
गम्यते । यद्यत्र दश्लो5पि प्राधान्यं स्यात्तदा द्विवचनं श्रयेत, न च थयते ॥१३॥
[ वेऋद्पिकोपात्तद्रव्यापचारे प्रतिनिधेरेवोपादानस् ]
आथ यत्र कर्मणि विकल्पेन ब्रीहियवादीनां विधानं तत्र एक द्रव्यसुपादाय कमणि
प्रबुत्ते कमंमध्ये च तसिम्त्रव्ये नष्ट अनन्तरं चैकल्पिकस्य द्रव्यान्तरस्य उपादानं भवितु
महति ? अथवा श्र॒तद्रव्यसदशस्यैव उपादानम्? इति संशये 'अश्रती ह्यनुमानं स्यातः इति
1 SOY RSIS ION) . 4
11:11 {JIL
आ० १ कं०४ ] परिमाषानिरूपणम् । १६
न्यायेन वैकल्पिकस्यापि श्रुतद्रव्यस्य अलाभे सत्येव प्रतिनिध्युपादांनं युक्तम्, ? न तु थ॒त-
द्रव्यस्य वैकढ्पिकस्य सत्वे इति प्राते आह--
विकल्पे प्रवृत्तं, कमोन्तरत्वात् ॥ १४ ॥
चिकल्पस्थले थद् द्रव्यश्चुपादाय पूर्व कमै परदत्तं तस्यैव प्रतिनिधिरुपादेयः । कुतः ?
ब्रद्यान्तरोपादाने द्रव्यान्तरवुद्या कर्मान्तरवुङ्यापत्तेः ।
“रूपं कालोऽजुनिर्वापः श्रपणं देवता तथा | आदो ये विश्रुताः पक्तास्त इमे सवेदा
स्वताः ” ( त्रिका० मं० का० २६ )
इति न्यायेन वैकल्पिकस्थले प्रथमं यदु द्रव्यसुपादत्ते यजमानस्तदे यावज्जीचं तस्य
द्रव्यं भवति । तहुङ्या वैकल्पिक द्रव्यमेव नास्ति। तत्तु द्रव्यान्तरमेच । अतश्च तद्भहणे कर्मा-
न्यत्वमेवापद्येत ॥ १४ ॥
[ प्रतिनिधिनाशे श्र॒तसदृरास्योपादानं -न प्रतिनिधिसद्दशस्य |
यदि कंचित्प्रतिनिधिसुपादाय कमेण्यारव्धे मध्ये च तस्य नाशे अनन्तर प्रतिनिधि
सदृशमेव द्रव्यान्तरसुपादेयम्? उत श्र॒तद्रव्यमेचोपादेयम् ? इति संशये पूर्वन्यायेन प्रतिनिधि-
सद्शध्यैव द्रव्यस्योपादाने प्राते आह---
प्रतिनिधौ, तत्कालात् ॥ १५ ॥
प्रतिनिद्दिते द्रव्ये नष्टे न तत्सहशसुपादेयम्। कुतः ? तत्कालात् । श्र॒तद्रव्यामावे सत्येव
हि तस्त प्रतिनिधिः प्रवत्तेते । तत्सत्वे तु श्रुतमेव द्रव्यमुपादेयम् ॥ १५ ॥
। कार्यासमर्थश्र॒तद्रव्यसत्वेऽपि तव्सम्थंप्रतिनिधेरेवोपादानम् ]
यत्र "खादिरः खुव; (का० श्रो० १।३।३३।) "खादिरो यूपः'` (आप० औ० ७।१।१६)
इत्यादिना विहितं खदिरादि मुख्यं द्रव्यं होमादि कार्यासमर्थमनुपलब्धं चा चत्तते, प्रतिनिधि-
` द्वव्यमुदुम्बरादि च होमादिकार्यसमर्थमस्ति, तदा कि मुख्य द्रव्यं ग्राहम् ? उत प्रतिनिधि-
द्रव्यम् ? इति संशये “मुख्या ध्ुख्ययोमुं ख्ये संप्रत्यय’ इति न्यायेन मुख्यस्यैव ग्रहणे प्राप्ते आइ--
अर्थ द्रवयविरोघेऽरथसामान्यं तत्परत्वात् ॥ १६॥ |
कायं -सुख्यद्रव्ययोविरोधे कार्यसिद्धिसमथ प्रतिनिधिद्र्यं ग्राह्मम् न मुख्यम् । कुतः ?
तत्परत्वात्-द्रव्यस्य ्रयोजनाथेत्वात् । अतः कार्यांसमथं सुख्यमपि द्रव्यं न ग्राह्मम् ॥१६॥
[ विद्वितगुणक्केऽपि प्रतिनिधौ अविहितयुणकस्यापि श्रतस्यैचोपादानस् ]
राजसूये नेऋतयागे “कष्णत्रीहीणाँ नलनिर्मि्ञानां दर्विद्दोमः” (का० औ० १५।३।)
१४ । इति छृष्णानां त्रोहीणां होमो विहितः, तत्र मुख्यस्य चिहदितत्रीहिद्रव्यस्याकष्णत्वं, प्रति-
निथिभूतस्य नोवार द्रव्यस्य च छृष्णत्वम्, तत्र कि रोहयो ग्राह्या ? उत नीवारा ? इति संशये
गुणानुरोधेन नीवाराणासुपादाने प्राप्त आइ--
१ रूपं कर्मस्वरूपं दाक्षायण-पौणंमासेएयादिकम् । कारः उदितानुदितादिः । अनुनिर्वापः
वैमघादित्यौ । श्रपणं हदिपः गाहंपत्ये वा 55हवनीये वा । देवता एन्द्रं भवति माहेन्द्र वेति । एते पञ्चादिदि-
कढपाः । अन्ये सर्वे इच्छाविकल्पाः ।
२ छेद्न-तक्षणादिभिद एस्ंस्कारेः प्रोक्षणादिमिरदएसस्कारेश्व साध्यः पश्ुवन्धनाथ: काष्ठविद्देषो यूपः।
३ ब्रीहिसदशो धान्यविशेपो नीचारः। यः खळ ऋषिपत्वमीमतादी अक्ष्पते। 'तिन्नी इति
आपायाँ प्रसिधः ।
२० सदत्ति-कात्या यन-भ्रो तसूचे-- [ अ० १ क० ४ '
गुण-द्रव्ययोढ्रेब्य॑ प्रधानयोगात् ॥ १७ ॥
गुण-मुख्यद्रव्ययो विरोधे गुणमनादत्य सुख्पद्रव्यमेव आह्यम्। कुतः ? प्रधानयागेन सह
द्रव्यस्य संबन्धात्। अतः सन्निकृष्टं यागस्य दव्यं, विप्रकृष्ठो गुणः ॥ १७॥
एवं प्राते आह--
न समत्वात् ॥ १८ ॥
न द्रव्यमेव प्रधानयोगि, किन्तु गुणोऽपि । कुतः ? सद्दशत्वात् । यथा श्रतत्वाद द्रव्यं
प्रधानयोगि, तथैच थ्तत्वाद् शुणोऽपीति । अन्तरा पूर्वेपक्तोष्यम् ॥ १८ ॥
पर्व प्राप्ते उक्तमेव सिद्धान्त खापयति--
गुणानग्रहात् ॥ १६ ॥
गुणविशिष्टं द्रव्यमेव प्रधानयोगि । गुणस्तु तत्र विशोषणमिति ॥ १& ॥
इति कातीयश्रौतसूत्रे वृत्तौ-प्रथमाध्याये चतुर्थी कण्डिका ॥ ४ ॥
[ श्रत्य्थपाटैः क्रमनियमः ]
यत्र एकप्रधानोदेशेन अनेकान्यज्ञानि विहितानि, तत्र अङ्घानुछाने कश्चित् क्रमविशेष
आस्थेयः ? अथवा अनियमेन कत्तव्यान्प्रङ्ञानि ? इति संशये पूवपच्चयति--
कमणामाजुपूवय न, युगपद्टावात ॥ १॥
अङ्गकमंणामजुष्टाने क्रमो नास्ति । कुतः ? युगपञ्गावात्-युगपदेव प्रधानेन संचन्धा
दित्यर्थः। अयं भावः। प्रधानं फलोद्देशेन विहितम् अद्ञानुपकृतं सत् फलजनने सामथ्यंमडुप
लभमानं खोपकारकाणयङ्गान्यपेच्तते । अङ्गान्यपि तत्प्रकरणे पठितानि प्रयोजनमाकाहृन्ति।
तत्र नएाश्वं? द्ग्घरथन्यायेन अरङ्गप्रधाः नयोः संबन्धो भवति । तत्रापि कस्याङ्गस्य प्रधानेन सह
प्रथमं संवन्धः, कस्य चानन्तरमित्यपेत्तायाम्, पकप्रकरणपठितानां क्रमकदपने प्रमाणाभा
चात् पकस्मिन्नेव क्षण प्रधानेन सह संवन्धस्यापेक्तणाश्च यद्यपि युगपदेव संबन्धो भवति,
तथापि अनुष्ठानसमये परिमितैः कठेमिस्तावतां वष्नामज्ञानां युगपद्लुष्ठानाशक्तः अघश्यं
कस्मिश्चित् क्रमे आश्रयणीये अनियमेन यः कञ्चित् कम आश्रयणीयः ॥ १॥
देत्वन्तरमप्यस्तीत्याह--- नित
अथ स्च ॥ २॥
येन केनचित् क्रमेण अङ्गाबुएाने क्रियमाणे अङ्गकलापनिष्पत्तिः खुखेन भवेत्। क्रम
चिशेषस्याथयण तु विलम्बः स्यात् । तस्मादङ्गाजुष्ठाने क्रमनियमो न ॥२॥
एवं प्राप्ते सिद्धान्तयति--
पूव्येनि ७
स्याद्वाऽऽनुएव्येनियमः श्रुत्यथक्रमेभ्यः ॥ ३॥
१ द्रौ रथिनौ स्वं स्वं रथमारुह्य ग्टगयार्थ वनं गतौ । तत्र पकस्य अश्वा विनष्टाः, अपरस्य रथो
5भिनादग्घः, ताडुभावपि मिछित्वा तवाश्वा विनः मम रथो नष्टः उभावपि संयोक्ष्यावहे इतिः प्रतिज्ञाय
एकस्य रथे अपरस्य अशान् संयोज्य ग्रहमागतों । अयं नष्टाश्व-द्ग्धरथन्यायः ।
२ यत् प्रधानोपकारक तदङ्गम् ।
३ फलोद्देशेन यदू विहितं तत्प्रधानम् |
RP SI तक म कटा व
अ० १ क॑ं०४ ] परिमाषानिरूपणम् | २१
वा शव्दः पक्तव्यावृत्तो । अङ्कमंणामडुछाने त्यक्तः क्रम आश्रयणीयः । कुतः ? थ्रते
अर्थात्, क्रमाच । श्र॒तंस्तावत्-“तेषां ग्रहपतिः प्रथमो दीक्षते, अथ व्रह्माणं दौच्चयति, अथो
द्वातारम्”' (श० १२-१-१-१-११) इत्यादि । द्वाइशाहसत्रे--“'ये यजमानास्त एवत्विजः सत्रेषु”
(का० श्रौ० १२-१-८) इत्युक्तत्वात् सर्वेषां यजमानत्वात् सवेषां दीक्षा विधीयते, तत्र क्रमविधा
यिका इयं रतिरिति ।
आदौ अवघातः ( कण्डनादिः ) ततः पेषणमिति क्रमोऽथांद्वोध्यः ।
क्रमो दिचिधः, थति (ब्राह्मण) पाठक्रमो मन्त्र-पाउक्रमश्च । उमयविधो<पि क्रमः क्रमनि
यमे कारणामित्यथंः। तस्माद् व्राह्मण--पाठक्रमेण मन्त्र-पाठक्रमेण च कर्माबु छानम् ॥३॥
अत्र हेत्वन्तरमप्यस्तोत्याह--
प्राकृतं च विकृतौ ॥४॥
१ प्रकतिवद्विकृतिः कत्तेव्येति नियमेन विळतौ सर्च प्रकृतिधर्मा आगच्छुन्ति। तेषां च
प्राकृतानां पदार्थानां महापितृ-यज्ञादौ प्राङतपाठक्रमेणेचाञचादो इश्यते। यदि पाठक्रमेणालु
छाने न स्यात् तदा तेन क्रमेणानुवादो न स्योत्। अतो नियतक्रमेणेवाङ्गकमंणामडुष्ठानम् । ४॥
[ पाठकरमादथक्रमस्य बली यस्त्वस् ]
पयोयागे विहितगोदोहनार्थम् आदौ पलाशशाखां छित्वा ततस्तया छिन्नशाजया वत्सानां
निवारणमिति वत्सापाकरणाय शाखाच्छेदनं विहितम् । “स वै पणशाखया वत्सानपाकरोति
तामाच्छिनत्ति” (श० १-६-४-१ इति वाक्येन तु बत्सापाकरणानन्तरं शाजाच्छेरनं प्राप्यते ।
तत्र कि पाठक्रसेणानुछानम् ? उत अर्थक्रमेण ? इति संशये आह--
विरोधेऽथस्तत्परत्वात्॥ ५ ॥
पाठक्रमार्थक्रमयोवियेघे अर्थक्रमो बलवान्, न पाउक्रमः । कुतः? पाउस्यार्थपरत्वात्।
अतः पूव छेदनं पश्घाच्छिन्नया तया वत्सापाकरणम्॥ ५ ॥ ॒
[ श्रौतक्रमस्य सर्वापेक्षया बळत्रत्वस् ]
स४५स्विते यज्ञे त्राह्मणं तपंयितचे घ्रयात् (श० ६-७-३:२८) इति श्रत्या यक्षसमात््यनन्तरं
“ब्राह्मणं तपंयितवै” इति प्रेषोऽध्वयेणा देय इति भाप्तोति। उक्तायाः श्रतेः पाउस्तु खिष्टक
द्याग--प्राशित्रावदानयोमेध्ये वत्तते। अतः पाठक्रमात् खिएकृत्समनन्तर प्रेषः प्राप्नोति तत्र
कि समाप्तौ प्रेषो देय ? उत खिष्टकदन्ते ? इति संशये आह--
श्रतिः क्रसादानमानिकत्वात्॥ ६ ॥
श्रतिपाठक्रमाच्छुतेरेच बलीयस्त्वम् । कुतः ? पाठक्रमस्याञुमानिकत्वात् । यतोऽनेन
क्रमेण पाठः, अतः अनेन क्रमेण पदार्था अजुष्ठेया इति पाठक्रमे अजुमानम् , तश्च संस्थिते यज्ञे
इति प्रत्यक्षश्नतितों दुबलम् ॥ ६॥
[ चोदनापाठान्मन्नपाठो बलवान ]
'सोऽसावाज्यमधिश्रयति; इषेत्वेति, तत्पुनरुद्वाख यत्यूजर्वेति’ (श० १-२-६.६) इति श्चुत
पाठेन आज्याधिथ्रयणानन्तरमेच आज्योद्वासन प्राप्नोति। मन्त्रपाठेन तु इषेत्बेति आज्याधि-
_ पः ` हिं ह ््डअआययआआवयााधाााध बनवावा _ दः. त) `
१ यत्र कृत्त्राङ्गोपदेशः सा प्रतिः ।
२ यत्र विशोपाङ्गमात्रसुपदिकयते अङ्गान्तराणि तु प्रङ्ृतेरतिदिश्यन्ते सा विकृतिः |
२२ सहत्ति-कात्यायन-भौतसूत्रे-- | अ० १ क॑० ५
भ्रयणमन्त्रानन्तर घर्मोऽसीत्यादि (शु० य० १. २२) पत्नीसन्नहनान्तं मन्त्रजातमु-क्का ऊजत्वा
(शु० य०१. ३०) इति आज्योद्वासनमन्त्रस्य पाठात् पत्नीसन्नहनांनन्तरम् आज्योद्वासनं प्राप्नोति
इत्येचं त्राह्मणपाठ--मन्ञपाठयोबिरोधे कि कत्तव्यम् ? इति संशये आह-- [
सन्त्रचो दनयोमन्त्रबलं प्रयो गित्वात् || ७॥
मन्मपाठ--ब्राह्मणपाठयो विरोधे मन्त्रपाठो बलवोन् न प्राह्मणपाठः। फछुतः ? मका
ठस्य प्रयोगे उच्चायमाणतया अन्तरङ्गत्वात् ॥ ७॥
. एवं ग्राप्ते अन्तरा पूर्वेपक्षयति---
न समत्वात् ॥ ८ ॥
मन्त्रपाठो बलवानिति यढुक्त तन्न। कुतः? समत्वादुभयोः । कमेणि करिष्यमाणकमंण
स्मरणार्थ मन्त्रः प्रयुज्यते । विधिवाक्यं तु कमेणो विधायकम् । अतो विधिवाक्येन पूर्वं पदार्थ
विहिते सति पश्चात्तत्सरणाथ मन्त्रः प्रयुज्यते। अतः सममेतत् ॥८॥
एवं प्राते सिद्धान्तयति
गुणानां तु भूयस्त्वात् || & ॥
तुशब्दः पत्तनिरासाय। मन्त्रेषु श्रतिपाठापेक्तया गुणानां बाहुल्यात् मन्त्रपाठ एव
बलवान् । मन्त्राणां प्रयोगकाले उद्चारणविधानात् मन्त्रा उत्तरमुत्तरं पदार्थ फटिति स्मारयितुं
शक्कवन्ति । विधिपाठस्य तु मन्त्रचदुद्चारणाभावात् , अथवादादिना व्यवधानाच्च मन्त्रवत्स्मार
यितुमशक्यत्वम्। अतो मन्त्रपाठे गुण॒भूयस्त्वम्॥ & ॥
[ पदार्थानुसमयः ]
इदानीमिदं विचायते यत्र वहुनि प्रधानानि एककाले अनुष्ठेयत्वेन चिहितानि तत्र
सवेषां प्रधानानां स्वैः स्वैरज्ञेः सह सम्बन्धस्य प्राप्या पकैक प्रधानं प्रति तेषामेवाङ्गानामावृत्या
ऽजुष्ठाने प्राप्ते तत्र पक-प्रधानखंबन्धि सर्वमज्ममचुष्टाय ततः प्रधानान्तरखंबन्धि तदेव अङ्गजा
तमावत्तनीयम् इति काण डाडुखमयः कत्तंव्यः ? अथवा पकमेकमङ्ञं सर्वेष्वपि प्रधानेष्वनुछाय पुन
रङ्गान्तर तेषु सर्वेष्वावत्तेनीयम् इति पदार्थानुसमयः कतव्य ? इति संशयः । पकं प्रधानमुद्दिश्य
तत्तत्संबन्धिना यावत्पदार्थकाण्डेन अनुसमयः अञुष्ठानं काएडानुसमयपदाथः। अनेकप्रघोनोद्दै
शेन एकेकेन पदार्थेन आवृत्तन अनुसमयः अञुष्ठानं पदार्थानुसमयपदार्थः। तत्र काडा
उुसमय एवं कत्तंव्यः न पदार्थानुसमयः। पदार्थानुसमये आश्रीयमाणे कस्सिश्चिदङ्चिनि
प्रथमत्तणे कचित्पदाथ प्रथममजुष्ठाय द्वितीयस्मिन्नङ्गिनि दवितीयच्तणे स एव पदार्थो ऽजुष्ठेयो
भवति । एवं च सति अङ्गिनः खप्रथमपदार्थानु छानोनन्तर द्वितीयपदार्थाऽडष्ठानं द्वितीय
चणे यत्प्राप्त तद्वाधितं भवति । तत्त न युक्तम् । अतः तद्बाधाय काण्डानुसमय पवाङ्गीकायं
इति पूवेपक्ते प्राते आह--
तुल्यसमवाये सामान्यपूवमानपूच्ययोगात् ।१०॥
तुल्यानां प्रधानानां सद्द!चुष्ठाने कत्तव्ये यदङ्गं सवसाधारण तत्पूच कत्तव्यम्। एक
पदार्थं सत्र ्रथममञुष्ठाय अनन्तरं द्वितीयः पदार्थस्तथेवानुष्ठेय इति पदार्थानुसमय एव
कत्तंव्य इत्यथः । कुतः ? आडुपूव्येयोगात् , तदानीमेव आजुपूव्यंण पदार्थानां संबन्धो भवति |
अ०१ कं०५ ] परिभांषांनिरूंपणम । २३
अर्थात् उपाकरणा' नन्तय विनियोज-नस्य, विनियोजनानन्तयं च प्यभिकर2ण॒स्य भवती
त्यथेः | अन्यथा सब गुणकाणडमेकत्राचुष्ठाय पुनः द्विती यस्मिन् प्रधाने तस्यावृत्तो क्रियमाणायाम्
उत्तरपदार्थसमाध्यनन्तरं पूरवंपदार्थकरणापच्या पोर्वापयं भज्येतेति भावः । यदुक्तं प्रधानस्य
द्वितीयक्षणे दवितीयपदार्थन सह संवन्धाभावः पदार्थानुसमये, इति । तन्न। तस्य सहत्व
विधानेन बाधात् । एवं च ताइशद्वितीयच्तणप्राप्तिः एकप्रधानविषया एव । यत्र प्रधानबाहुल्यं
तत्र पदार्थानुसमय एव ॥१०॥
[ चतुर्सुष्टिकनिरवापस्य एकपदाथत्व न सुष्टेः ]
यत्र आझेयाझीषो मोयादीनां पुरोडाशयागानां सहाजुछानँ प्रातं, तत्र तत्तदङ्गभूत-निर्वा
पस्यापि युगपत्कत्तव्यतायां प्राप्तायां, प्रथमम् आझेययागसंबन्धिहविनिवापं मुषप्टिचतुष्टय-
परिमितं कृत्वा अनन्तरम् अग्नोषोमीयस्यापि मुशिचतुष्टयस्य निर्वापः कायः ? अथवा आझेय
संबन्धिहविषां प्रथमां सुष्टिं निरूप्य अझोषोमीयस्यापि प्रथमसुष्टिनिर्वापं कृत्वा पुनराग्ने
यस्य द्वितीयसष्टिनिर्वापः तत अझीषोमीयस्य द्वितीयमष्टिनिर्वापः इत्येचं क्रमेण निर्वाप ?
इति संशये पूर्वाक्तन्यायेन आझयस्य प्रथमं सुष्टि निरूप्य अझीषोमोयस्य प्रथमो सुएिनिवे्तव्य
इति एकेकेन मष्टिना अनुसमयः ( अलुष्ठानं ) कार्य इति प्रासे आह--
नेककमेणि, संबन्धात् ॥ ११॥
न एकैकेन सु्टिना अजु लमयः क्तव्यः । कुतः ? पककर्मेणि चतुमुंशिके एकपदार्थ
रूपे निर्वापे एकमुषिनिर्वा पस्य अवयवरूपेणेव संबन्धा दित्यर्थः | अयं भावः नात्र एकैकमुष्टि-
निर्वाप एकः पदार्थः, किन्तु चतुरो सुष्टीन्निवेपतीति वाक्येन चतुरृष्टिनिर्वापस्यैच एकपदा
थत्वाभिधानात् स पव एकः पदाथः, स पव कत्तेव्यः। तत्र चैकपदाथेनिर्वापोऽवयव
भूतः। नचावयवेन समयः कुत्राप्युक्तः। अतश्च चातु्सुष्टिकैकपदाथ -निर्चापमाग्नेयस्य कत्वा
अनन्तरं तयैव अञ्नीषोमीयस्य कत्तेव्यः । ,
न चानेनैत्र वाक्येन सुष्ट्य देशेन सङ्घयाया अपि विहितत्वात् एकैकसुिनाऽपि अजु
समयः कुतो न स्यादिति वाच्यम् । नात्र मुष्ट्यद्देशेन सङ्ख्याया विधानम् । तथात्वे सङख्यां
प्रति सुष्टीनापुद्देश्यत्वम्, निर्वापं प्रति च मृष्टीनां विधेयत्वम् इति एकदैव मष्टिषु परस्परविरु
दोद्देश्यत्व-विधेयत्वरूपधमंसमावेशात्मक वैरूप्यं प्रसज्येत तत्त॒ न युक्तम्। अतश्च सङ्ख्याया
मष्टीनां च निर्वापोद्देशेनेव प्रथमतो विधाने छते अनन्तरम् अत्र विहिता क्रमसङख्या कि
संबन्धिनी स्यात् इत्यपेक्षायां पश्चात्त्वाक्योपात्त-मध्टिमिः साकं संबन्ध इत्यवगम्यते ।
अत एव मएीनां सङ्ख्यासंबन्धेऽपि चतुरो मष्टीन्निवंपतीति ध्रतस्य वाक्यस्य तत्र तात्पर्या
भाचेन न वाक्यभेद्रूपो दोषो भवति ॥ ११॥
[ ्रहणावदानयोः क्रमेण सादन--प्रदानान्तत्वस_]
एवं सचेत्र पदार्थानुसमये प्राते कचिद्पवाद्माह--
ग्रहण-सादनाचदानप्रदानषु तु चचनात्॥ १२ ॥
सोमरसस्य ग्रहपात्रे ग्रहणं कृत्वा तस्य खरे खादनं स्थापनं कायंम्। अर्थात् एक ग्रह
गुहीत्वा तं खरे स्थापयित्वा अनन्तरमेव द्वितीयं ग्रह णुह्णीयात् ,. नतु ग्रदणानन्तरं वामहस्ते
सं ख्याप्य पुनदेक्षिणहस्तेन ग्रहान्तर' ग्रहीतव्यम् ।
१ तृणेनं संस्परीनपूवकं देवतार्थस्वेन पशोः समपंणस्ुपाकरणस् ।
२ पशोयूपे बन्धन नियोजनम् ।
३ पशोः परितोऽङ्गारेण प्र दक्षिणं मणं पर्यञ्िकरणम् ।
२४ म सदत्ति-कात्यायन-भौतसूत्रे-- [ अ० १ क॑० ५
एवं पुरोडाशपात्र्यादौ प्रतिष्ठापितात् पुरोडाशादेईंविषः “द्विहविषो5वद्यति (का० भौ०
१।६।२) इत्यादिना विहितमवदानं' कृत्वा तत्तद्ेवतायै प्रदाय अनन्तरमेव हविरन्तरादवदानं
कायम , न त्वेकं हविरवदाय तस्य प्रदानादिकमङृत्वा इविरन्तरादवदानं कायम्। एव च
अहणं साद्नान्तम् , अवदानं प्रदानान्तम् इति काण्डानुसमय एवेति भाषः ॥ १२ ॥
[ अनेकाभिन्नदेवताक-इधिपयोयागादी नावदानं प्रदानान्तम् ]
अनेन न्यायेन सववत्र हविषि अवदानादिप्रदानान्तस्यैव अनुष्ठाने प्राप्त तदपवादमाह
न द्रव्यभेदे, युणयोगादिति चात्स्यः ॥ १३॥
यत्र द्रव्यं भिन्नं देवता त्वेकैव तत्र न पूर्योक्तन्यायः। कुतः ? गुणयोगात् । सर्वेषाम
ङ्गानां प्रधानं प्रति गुणत्वेन संबन्धात्। तद्यदि एकैकमवदाय प्रदाय च पुनद्रव्यान्तरेऽवदानं
क्रियेत, तर्हि याव दूद्व्यं प्रधानस्यावृत्तिः कत्त॑व्या भवेत्। शुणाडुरोधेन च प्रधानावरत्तिरन्याय्या।
अतः सचेभ्यो हविभ्येः अवदायैव प्रदानं कत्तेव्यम् । यथा--वाजपेये सप्चदशसु प्राजापत्यपशुषु
( श० ५।१।३।७) पकदेवताकस्वात् स्वेभ्यो दृदयादिभ्योऽऽवदायैव युगपत् प्रदानम्। एव
मनेकहविष्के स्वि्छद्यागे च सचेभ्यो हविभ्ये उत्तराद्वादवदाय युगपद्धोम इति ॥१३॥
[ प्रकान्तेऽसमास्तेऽपि नित्यस्य स्वकालेऽञुष्ठानम् ]
इद्मत्र विचायते । किचित्कम प्रक्रान्तं दैवान्माडुषाद्वाऽपराधात् स्वकालेऽपरिश्त |
मापितम् , तावता च नित्यस्य कर्मणः काल आयातः तदानीं नित्यस्य कांलं वाधित 
Live Music Archive
Librivox Free Audio
Metropolitan Museum
Cleveland Museum of Art
Internet Arcade
Console Living Room
Books to Borrow
Open Library
TV News
Understanding 9/11